QVÆSTIO LXXVII. De fraudulentia emptionis & venditionis.
DEINDE considerandum est
de peccatis, quæ sunt circa voluntarias commutationes. Et primò de fraudulentia, quæ committitur in emptionibus & venditionibus. Secundò, de vsura, quæ fit in
mutuis. Circa alias enim commutationes voluntarias non inuenitur
aliqua species peccati, quæ distinguatur à rapina, vel furto. ¶ Circa
primum quæruntur quatuor.
CIRCA hunc titulum. Nota,
ex D. Tho. supra quæst. 55. arti.
5. quod fraudulentia est vitium
speciale contrarium prudentię,
quod consistit in hoc, quòd aliquis id quod
astutè cogitauit in ordine ad aliquem finem,
simulatis factis exequatur. Et in hoc differt à
dolo, quòd dolus fit etiam verbis simulatis,
iuxta illud, linguis suis dolose agebant: at vero fraudulentia tantum in factis simulatis
inuenitur.
Dubitamus ergo statim pro intelligentia
articuli, quare D. Tho. tractaturus de iniustitia quæ committitur in emptionibus & venditionibus, apposuerit titulum de fraudulentia quæ ibidem committitur: cum tamen
in alijs vitijs iniustitiæ pertractandis non apposuerit talem titulum. Verbi gratia, de fraudulentia furti vel rapinę, &c. Sed absolutè dicit de furto, de rapina, de vsura. Respondetur primo, quòd ratio est: quia communiter
iniustitia quæ committitur in emptione &
venditione est cum fraude. Respondetur secundo, quòd alia vitia contraria iustitiæ habent speciem nominatam, v. g. furtum &c.
Iniustitia vero quæ committitur in emptionibus & venditionibus non habet speciem
nominatam, & idcirco nominatur & circunscribitur fraudulentia, quæ communiter inuenitur in tali iniustitia. Sed contra, videtur, quòd non differat specie ista iniustitia emptionis & venditionis à furto vel rapina. Probatur, quia si ista iniustitia fiat ignorante domino patiente, erit furtum, si autem fiat illo sciente, erit rapina: ergo non est
differentia. Respondetur, quòd iniustitia emptionis & venditionis, neque est species furti neque rapinæ. Probatur primò, quia huiusmodi iniustitia partim fit volente domino, partim inuito. In furto verò vel rapina
omnino fit iniustitia inuito domino. Secundò. Quia iniustitia emptionis & venditionis abstrahit ab ignorantia vel scientia patientis, hoc est, communiter se habet ad ignorantiam vel scientiam patientis. At vero iniustitia furti determinata est ad ignorantiam
patientis. Iniustitia vero rapinæ determinata est ad scientiam ipsius patientis. Cum igitur inuoluntarium in moralibus, diuidatur in inuoluntarium ex ignorantia, & in
inuoluntarium ex scientia, & propterea distinguantur specie furtum & rapina: sequitur, quòd iniustitia emptionis & venditionis, quæ abstrahit ab ignorantia, & scientia
patientis, differat specie à furto vel rapina.
ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm licitè aliquis poßit vendere rem, plus quàm valeat.
AD primum sic proceditur.
Videtur, quòd aliquis licitè possit vendere rem, plus
quam valeat. Iustum enim in commutationibus humanæ vitæ secundum leges ciuiles determinatur.
Sed secundum eas licitum est emptori & venditori, vt se inuicem decipiant. Quod quidem fit, inquantum venditor plus vendit rem, quàm
| valeat, emptor autem minus quàm
valeat. Ergo licitum est quòd aliquis
vendat rem plus quàm valeat.
¶ 2 Præterea. Illud quod est omnibus commune, videtur esse naturale, & non esse peccatum. Sed sicut Augustinus refert. 13. de Trinita. Dictum cuiusdam Mimi fuit
ab omnibus acceptum, Vili vultis
emere, & carè vendere. Cui etiam
consonat quod dicitur Prouerbiorum 20. Malum est, malum est, dicit omnis emptor: & cùm recesserit, gloriatur. Ergo licitum est aliquid cariùs vendere, & vilius emere, quàm valeat.
¶ 3 Præterea. Non videtur esse
illicitum, si ex conuentione agatur
id, quod fieri debet ex debito honestatis. Sed secundum Philosophum
in 8. Ethicorum in amicitia vtilis
recompensatio fieri debet secundum
vtilitatem, quam consecutus est ille, qui beneficium suscepit, quę quidem quandoq́ue excedit valorem
rei datæ: sicut contingit cùm aliquis
multum re aliqua indiget, vel ad periculum euitandum, vel ad aliquod
commodum consequendum. Ergo licet in contractu emptionis &
venditionis aliquid dare pro maiori pretio, quàm valeat.
SED contra est, quod dicitur Matthæi 7. Omnia quæcunque vultis vt
faciant vobis homines, & vos facite illis. Sed nullus vult sibi rem vendi carius quàm valeat. Ergo nullus
debet alteri vendere rem cariùs,
quàm valeat.
RESPONDEO dicendum, quod
fraudem adhibere ad hoc quòd aliquid plus iusto pretio vendatur, omnino peccatum est, inquantum aliquis decipit proximum in damnum
ipsius. Vnde & Tullius dicit in libro de Officijs. Tollendum est ex
rebus contrahendis omne mendacium, non licitatorem venditor, nec
qui contra se licitetur, emptor opponet. Si autem fraus deficit, tunc
de emptione & venditione dupliciter loqui possumus. Vno modo
secundum se, & secundum hoc emptio & venditio videtur esse introducta pro communi vtilitate vtriusque, dum scilicet vnus indiget re
alterius, & econuerso, sicut patet
per Philosophum in primo Politic. Quod autem pro communi vtilitate inductum est, non debet esse
magis in grauamen vnius, quàm alterius. Et ideo debet secundum æqualitatem rei inter eos contractus
institui. Quantitas autem rei, quæ
in vsum hominis venit, mensuratur secundum pretium datum ad
quod est inuentum numisma, vt
dicitur in quinto Ethico. Et ideo
si vel pretium excedat quantitatem
valoris rei, vel econuerso res excedat pretium, tolletur iustitiæ æqualitas. Et ideo cariùs vendere vel vilius emere rem, quàm valeat, est secundum se iniustum & illicitum.
Alio modo possumus loqui de emptione & venditione, secundum
quod per accidens cedit in vtilitatem vnius & detrimentum alterius,
puta cum aliquis multum indiget
habere rem aliquam, & alius læditur, si ea careat. Et in tali casu iustum pretium erit, vt non solum re|spiciatur ad rem, quæ venditur, sed
ad damnum, quod venditor ex venditione incurrit. Et sic licitè poterit
aliquid vendi plus quàm valeat secundum se, quanuis non vendatur
plus quàm valeat habenti. Si verò
aliquis multum iuuetur ex re alterius, quam accepit, ille verò qui vendit, non damnificatur carendo re illa: non debet eam superuendere:
quia vtilitas quæ alteri accrescit, non
est ex venditione, sed ex conditione ementis. Nullus autem debet vendere alteri quod non est suum licet
possit ei vendere damnum quod patitur: ille tamen qui ex re alterius
accepta multum iuuatur, potest propria sponte aliquid vendenti supererogare: quod pertinet ad eius
honestatem.
AD primum ergo dicendum, quod
sicut suprà dictum est, lex humana populo datur, in quo sunt multi
à virtute deficientes, non autem datur solum virtuosis. Et ideo lex humana non potuit prohibere quicquid est contra virtutem, sed ei sufficit, vt prohibeat ea quæ destruunt
hominum conuictum, alia verò habeat quasi licita: non quia ea approbet, sed quia ea non punit. Sic ergo
habet quasi licitum, pœnam non
inducens, si absque fraude venditor rem suam superuendat, aut emptor vilius emat, nisi sit nimius excessus, quia tunc etiam lex humana
cogit ad restituendum: puta si aliquis sit deceptus vltra dimidiam iusti pretij quantitatem. Sed lex diuina nihil impunitum relinquit, quod
sit virtuti contrarium: vnde secundum diuinam legem illicitum reputatur, si in emptione & venditione non sit æqualitas iustitiæ obseruata. Et tenetur ille qui plus habet,
recompensare ei qui damnificatus
est, si sit notabile damnum. Quod
ideo dico: quia iustum pretium rerum non est punctualiter determinatum, sed magis in quadam æstimatione consistit: ita quòd modica
additio vel minutio non videtur
tollere æqualitatem iustitiæ.
AD secundum dicendum, quòd
sicut August. ibidem dicit: Mimus ille vel seipsum intuendo, vel
alios experiendo, vili velle emere,
& carè vendere, omnibus id credidit esse commune. Sed quoniam revera vitium est, potest quisque adipisci huiusmodi iustitiam, qua huic
resistat & vincat. Et ponit exemplum de quodam, qui modicum
pretium de quodam libro propter
ignorantiam postulanti iustum pretium dedit. Vnde patet quòd illud
commune desiderium non est naturæ, sed vitij. Et ideo commune
est multis, qui per latam viam vitiorum incedunt.
AD tertium dicendum, quòd in
iustitia commutatiua consideratur
principaliter æqualitas rei. Sed in
amicitia vtilis, consideratur æqualitas vtilitatis. Et ideo recompensatio fieri debet secundum vtilitatem
perceptam. In emptione verò secundum æqualitatem rei.
SVMMA ARTICVLI.
VTrum licitè possit aliquis vendere rem
plus quàm valeat? ¶ Prima conclusio. Adhibere fraudem vt aliquid plus iusto
| vendatur, est peccatum inquantum aliquis
decipit proximum in damnum ipsius.
Secunda conclusio. Etiam deficiente fraude, vendere cariùs aut emere vilius quam res
valeat, est secundum se iniustum. Ratio est,
quia secundum se in illo contractu committitur inæqualitas.
Tertia conclusio. Per accidens aliquando licet vendere rem cariùs quam valet, scilicet quando venditor damnificatur ex priuatione rei quam vendit.
Quarta conclusio. Iniquum est vendere rem cariùs quàm secundum se valeat, propterea quòd fit valde vtilis ementi. Ratio
est, quia hoc est vendere quod non est proprium sed alienum.
COMMENTARIVS.
DE hac materia disputant Doctores in
4. dist. 15. extant etiam tituli in vtroque
iure de contractibus. Quoniam autem de
omni contractu agendum est, necesse erit
tradere definitionem, & diuisionem contractus: vt cognoscamus quæ nam sit differentia huius contractus emptionis & venditionis, & quomodo differat ab alijs contractibus. ¶ Nota ergo primo, quòd contractus
definitur ab Vlpiano in. l. Labeo. 2. ff. de verborum signif. Contractus est vltro citroq́ue
obligatio. Quę diffinitio datur per effectum,
acsi diceret, Contractus est actio humana
inter duos, ex qua in vtroque oritur obligatio ad alterum. Hæc autem actio humana
necesse est, vt explicetur aliquo signo sensibili sufficienti ad explicandum animum contrahendi. Et ratio est, quia homo componitur ex corpore & anima, & idcirco actio
humana quæ debet esse ad alterum necesse
est, quòd sit sensibilis, eo quòd omnis nostra cognitio ortum habet à sensu. Sunt autem quatuor figuræ contractuum, siue quatuor modi qui referuntur in. l. naturalis. ff.
de præscriptis verbis. ¶ Primus modus explicatur sic, Do vt des. Secundus facio vt facias. Tertius, do vt facias. Quartus, facio vt
des. Hinc sequitur, quòd simplex promissio
non est contractus eo quòd neque habet figuram contractus, neque definitionem cum
nulla oriatur obligatio in vtroque.
Secundò nota, quòd contractus propriè
dictus, diuiditur in septem differentias siue
species. Prima dicitur cambium, in qua permutatur res pro re. Secunda est emptio, vbi
intelligitur correlatiuum venditio. Tertia
species est mutuatio. Quarta est emphyteusis, id est melioratio, verbi gratia. Dat aliquis alteri vineam vt colat illam & reparet
& fructus capiat & soluat aliquam pensionem & reddat. Quinta species est commodatio quando debet reddi idem numero datum. Sexta species est permutata commodatio. Septima est locatio. Sed tamen pro
huius diuisionis intelligentia: nota, quòd
hic non diuidimus contractum in tota sua generalitate, sed quod attinet ad rem præsentem diuidimus contractum circa res ipsas,
non circa personas: & idcirco non annumeramus matrimonium neque votum solenne: eo quòd sunt traditiones personarum.
¶ HIS suppositis. Probatur sufficientia
præfatæ diuisionis. Etenim per contractum
potest transferri vel dominium rei, vel vsusfructus illius, aut tantum vsus. Siquidem transferatur dominium rei, constituuntur tres species, scilicet cambium, quod fit quando res
pro re commutatur, vt vinum pro frumento: & emptio, quando transfertur dominium
rei pro pecunia, & mutuatio quando transfertur dominium rei cum obligatione vt
reddatur tantumdem in alio indiuiduo. Quibusdam autem visum est, quòd mutuatio
non sit propriè contractus, eo quòd nulla
obligatio oritur in mutuatore, sed tantum
in mutuatario. Nihilominus falluntur in
hoc, quia mutuator ipse, eo ipso quòd mutuat, manet obligatus ad non statim repetendum, donec mutuatarius aliquod commodum acceperit, vel accipere potuerit moraliter loquendo ex ipsa re mutuata: & eadem
ratio est de commodatore, manet enim obligatus vt mutuator, imò vero aliquando statuitur aliquod certum tempus, intra quod
ipse commodator vel mutuator non potest
repetere. Præterea. Si per contractum non
transferatur dominium rei, sed vsusfructus
pro aliquo pretio, vel pensione temporali,
vel perpetua, & tunc talis contractus dicitur emphyteusis. Dicimus autem non transferri dominium per emphyteusim: quia
quanuis transferatur & tradatur ipsa res, tamen directum dominium rei manet apud
| dominum, qui rem transtulit ad vsumfructum alterius: quanuis dominium vtile maneat in illo, qui rem accepit per talem contractum. Denique si per contractum transferatur tantum vsus rei, oriri possunt tres species. Nam si transferatur gratis res sine pretio,
siue vsus ille, est quidem commodatio cum
conditione, vt rei substantia restituatur domino. v. g. si aliquis commodet equum ad
iter faciendum alteri, si autem non transferatur gratis, sed pro vsu alterius rei: dicitur
permutata commodatio. Si autem sit pro
pretio, dicetur locatio.
Ad has septem species possunt reduci omnes alij contractus, siue nominati, siue innominati. Præsertim contractus assecurationis & societatis: nam per assecurationem non
transfertur dominium rei, neque vsus: sed
tantum per assecurationem conseruatur dominium, vel vsusfructus, vel vsus, iuxta rationem assecurationis & obligationem assecurantis. Societas autem poterit reduci ad
quandam locationem. Similiter impignoratio, vel fideiussio, non pertinet ad speciem
distinctam, sed tantum est confirmatio aliorum contractuum & ad illos reducetur.
Magister Soto libr. 6. de Iustitia. quæst. 2. artic. 1. dicit, quòd sufficit numerare quinque
contractuum species. Nam cambium in quo
transfertur res pro re, reducit ad emptionem.
Permutata verò commodatio reducitur ab
illo ad locationem. Sed nobis non videtur
verum, quòd cambium reducatur ad emptionem. Primò quia cambium antiquior
contractus est, quàm emptio. Item emptio
& venditio inuenta est ad supplendum, id
quod per cambium commodè fieri non poterat. Ergo si aliqua istarum specierum ad
aliam erat reducenda, potius emptio ad cambium quàm cambium ad emptionem reduci oportebat. Præterea permutata commodatio non exigit æqualitatem, qualem
requirit locatio. Ergo non rectè ad illam reducitur. Probatur antecedens. Possunt enim duo homines conuenire, vt ad inuicem
commodent res inæqualis commoditatis.
Nota præterea ad maiorem intelligentiam prædictæ diuisionis, non multum interesse ad mores vel ad rationem iustitiæ,
vel iniustitiæ dignoscendam, quæ in huiusmodi contractibus reperitur, curiose distinguere, an isti contractus distinguantur
specie metaphysica & differentia essentiali, dummodo cognoscamus differentes modos qui requirunt differentem considerationem in istis contractibus. Hæc autem differentia qualiscunque sit, desumenda est ex
diuerso modo tradendi rem ipsam, scilicet
transferendo cum illa dominium, vel vsum
fructum, vel vsum tantum, & ex diuersa obligatione quæ oritur in ipsis contrahentibus,
videlicet ad reddendam rem ipsam, vel non
reddendam, vel ad conseruandam illam
vel aliquid aliud faciendum pro re ipsa. Et
idcirco visum est viris doctis & prudentibus, illa septem capita contractuum distinguere, ad quæ alij contractus reducerentur.
Ex dictis colligitur definitio emptionis
& venditionis, emptio nanque est contractio rei pro pretio: venditio autem distractio rei pro pretio. Nomine vero pretij, intelligimus pecuniam, per quam æstimatur valor omnium rerum venalium: est
enim pecunia ipsa mensura communis ipsarum rerum venalium. Hæc autem definitio, desumitur ex modo loquendi Iurisperitorum, qui venditionem vocant distractionem rei, & emptionem ipsam vocant
contractionem rei ipsius.
Iam vero pro intelligentia conclusionis
articuli Diui Thomæ, obseruanda quidem
sunt à Theologo tria principia siue regulæ, ad constituendum pretium iustum in
rebus venalibus. ¶ Prima regula sit, autoritas reipublicæ, quæ suo beneplacito potest constituere iustum pretium in huiusmodi rebus propter bonum commune.
Secunda regula est, communis æstimatio fori & bonorum hominum. ¶ Tertia
regula est, conuentio inter emptorem &
venditorem ipsum. Quod autem istæ regulæ sint sufficienter enumeratæ. Probatur, quia pretium iustum non est ab ipsa
natura determinatum: etenim iustum naturale, autore Aristot. 5. Ethicorum cap. 7.
est idem apud omnes, at vero pretium rerum multipliciter variatur pro temporis &
loci varietate, & etiam pro ipsarum rerum
varietate: ergo necesse est, quòd pretium
determinetur per beneplacitum hominum:
| non potest autem excogitari aliquod aliud
beneplacitum per quod constituatur istud
iustum pretium, quod non contineatur in
prædictis: ergo sufficienter enumeratæ sunt
istæ tres regulæ.
Circa primam regulam aduerte, quòd
nomine reipublicæ, intelliguntur omnes,
qui habent autoritatem ab ipsa republica:
inter quos primum locum obtinet princeps,
deinde prætores, & alij iudices & ædiles, qui
vulgo dicuntur (Regidores y Fieles) qui habent autoritatem à republica taxandi pretium in aliquibus mercibus, minoris momenti. Vbi obseruandum est, quòd nisi sit
error intolerabilis & euidens, standum est
taxationi pretij factæ à republica & officialibus eius, semper enim præsumendum
est tale pretium esse iustum & in casu dubij
standum est illi.
Secundò notandum est, quòd taxatio
pretij potest fieri tripliciter, Vno modo penes terminum magnitudinis in fauorem emptoris: altero modo penes terminum paruitatis in fauorem venditoris. Tertio modo
penes vtrunque terminum in fauorem vtriusque. Exemplum primi est in pragmatica frumentaria, vbi taxatur pretium penes terminum magnitudinis, non enim potest esse maius pretium iustum frumenti,
quàm sit taxatum à republica. Potest autem esse iustum pretium multo minus, quàm
sit taxatum à republica: propterea quòd ex
abundantia tritici communis æstimatio fori
deprimit taxatum pretium. Exemplum secundi habetur in censibus temporalibus vel
vitalitijs, vbi taxatur pretium penes terminum paruitatis, non enim possunt emi minoris pretij: at vero possunt emi maiori pretio. Exemplum tertij est in taxatione quæ
communiter fit in pretio vini.
Circa secundam regulam, vide Diuum
Thomam supra quæstione 57. articul. 2. &
in. l. pretia. ff. ad legem Falcidiam. & l. si seruum. ff. ad legem Aquiliam. & in capit. primo de emptione & venditione.
Circa omnes tres regulas in communi.
Nota, quòd est maxima differentia inter
pretium constitutum per primam regulam
& constitutum per alias regulas: quia constitutum per primam regulam consistit in
indiuisibili, eo modo quo constitutum est:
pretium vero constitutum per alias regulas variari potest eodem loco & tempore in
parua quantitate, quia non consistit in indiuisibili, vt dicit Diuus Thomas supra in solutione ad primum. Et idcirco à doctoribus assignatur triplex iustum pretium eodem loco & tempore quod reputatur quasi
vnum pretium. Aliud quidem dicetur rigidum penes terminum magnitudinis: aliud
vero dicitur mite penes terminum paruitatis: aliud denique dicitur mediocre penes
recessum ab vtroque extremo.
Secunda differentia est, quòd pretium
taxatum à republica, ordinatur immediatè ad bonum communitatis per iustitiam
legalem, quæ principaliter residet in Principe, & ministris reipublicæ: pretium vero
constitutum per alias regulas ordinatur immediatè ad bonum ipsorum contrahentium.
Tertia differentia est inter pretium constitutum per secundam regulam & pretium
constitutum per tertiam regulam: quòd
stante taxatione per secundam regulam, non
habet locum tertia regula. Si enim pretium
communi æstimatione fori sit constitutum, non licet illud pretium variare ex conuentione inter emptorem & venditorem:
sed standum erit omnino communi vsui
fori. Hoc intelligitur in ratione contractus
emptionis & venditionis. Nam si ex beneplacito suo venditor velit rem vilius vendere, erit quidem donatio: sicut si emptor
velit carius vendere erit etiam donatio. Vnde regula tertia tantum habet locum, quando pretium rei nullo modo est taxatum, sicut verbi gratia, contingit in mercibus quæ
nouiter adducuntur ex India. Similiter etiam
idem contingeret si quis artifex industriùs
faceret aliquod nouum artificium vtile hominibus & reipublicæ & etiam delectabile: tunc non est aliud pretium iustum nisi
ex conuentione partium, quod quidem debet fieri attentis laboribus & industrijs &
expensis ipsius artificis.
Quarta differentia est inter has regulas, quòd materia primæ & secundæ regulæ sunt res necessariæ ad victum & vestitum hominum, verbi gratia, circa frumentum & vinum, & carnes & vestitum
| exercentur illæ regulæ. At vero materia propria tertiæ regulæ, sunt res quæ magis pertinent ad faustum & pulchritudinem ipsius
reipublicæ, quam ad necessitatem: quales sunt lapides pretiosi & canes venatici, &
etiam accipitres & equi elegantes, qui non
habent pretium taxatum à republica. Constitutis his omnibus fundamentis est.
DVbium primum. Vtrum modus vendendi rem possit variare iustum pretium rei eodem loco & tempore? loquimur autem de varietate notabili. Pro cuius intelligentia aduerte, quòd quadruplex
est modus vendendi. Primus est, quando ipsa merces quærit emptorem. Secundus. Quando emptores quærunt merces.
Tertius, quando aliquis vendit simul magnam copiam rerum & non minutatim.
Quartus modus vendendi est per mensuras quasdam minutiores.
Sit ergo prima conclusio. Primus modus
vendendi, facit vilescere pretium rei iustæ.
Probatur ex communi prouerbio: merces
vltroneæ vilescunt, cuius prouerbij ratio est:
quia in illo modo vendendi est raritas emptorum, quæ est vna causa ex multis minuendi pretium.
Secunda conclusio. Secundus modus
vendendi auget pretium iustum rei. Ratio est. Quia in illo modo vendendi est
copia emptorum, quæ causa est augendi
pretium.
Tertia conclusio. Tertius modus vendendi facit vilescere pretium rei. Ratio est,
quia in illo modo vendendi inuenitur raritas emptorum.
Quarta conclusio. Quartus modus vendendi merito auget pretium iustum rei. Ratio est: quia in illo modo vendendi est multus labor & maior cura & industria in seruandis mercibus & diuidendis.
Ex dictis sequitur, quid sentiendum sit
de monopolijs. Fit enim monopolium
tripliciter. Primò quidem publica autoritate, vt cum Princeps prohibet ne quis
vendat aliquod genus mercium præter Petrum vel Ioannem. Et iste modus vendendi si fiat de rebus non multum necessarijs
reipublicæ, vel si fiat de necessarijs, fit tamen cogente necessitate, vel vtilitate reipublicæ, cui aliter prouideri commodè non
potest, nisi merces ad vnum venditorem
vel duos reducantur: tunc iustus erit iste
modus vendendi, dum modo pretium taxetur à republica, ne forte illa occasione venditores spolient rempublicam ipsam. Hac
via iustificantur priuilegia & monopolia de
cartis lusorijs & de libris ab ipsis autoribus
tantum vendendis.
Secundus modus monopolij est, quando ipsi negotiatores conueniunt inter se de
non vendendis mercibus nisi certo quodam pretio suo beneplacito taxato. Tunc
enim omnes isti negotiatores efficiuntur
qua si vnus venditor, quod redundat in damnum communitatis. Ratio est: quia quando sunt multi venditores non coniurati, facile minuuntur rerum pretia, dum quilibet affectat vendere, quod quidem redundat in bonum communitatis. Similiter etiam
peccarent viceuersa emptores, quando ad
inuicem conueniunt, de non emendis mercibus nisi viliori quodam pretio taxato suo
arbitratu. Isti tamen poterunt aliquando
excusari: si hoc faciant contra monopolium quod fecerunt venditores: tunc enim
redimunt suam vexationem, dummodo
conueniant emptores in quodam iusto pretio & æquabili, quale posset æstimari à viris
probis, si nullum esset monopolium.
Tertius modus monopolij est, quando
duo vel tres mercatores, vel etiam vnus,
congerunt omnes merces alicuius generis
ea intentione, vt omnes emant ab ipsis,
ipsi vero fingunt pretium quodam pro libito suo. Omnes igitur modi prædicti præter primum cum suis limitationibus, prohibiti sunt iure communi, vt patet. l. 1. C.
de monopolijs. & l. 2. titulo septimo, Partita quinta.
Nihilominus aduerte, quòd in foro conscientiæ non tenebuntur facientes monopolium restituere, nisi conuenerint in pretio
iniusto, quod quidem periculum vt in plurimum inuenitur in secundo genere monopolij, tam cum fit ex parte venditorum tam
etiam ex parte emptorum. At vero in tertio
genere monopolij, non videtur esse aliqua
iniquitas. Et ratio est, quia ille qui emit totam quantitatem mercium, suo periculo
| emit, neque cum aliquo conuenit fraudulenter: quin potius huiusmodi negotiatio publicè fit in republica, neque prohibetur legibus, nisi tantum in emptione tritici, cautum enim est legibus Regni, quòd
nemo emat triticum ad reuendendum: vbi
autem non fuerit lex humana expressa, quæ
prohibet emptionem siue in parua siue
in magna quantitate ad iterum vendendum:
licitum erit cuilibet negotiatori emere totam
quantitatem mercium.
Sed rogat aliquis. In tali casu quod nam
erit pretium iustum, quando ille iterum vendit. Respondetur, quòd si non est taxatio
facta à republica, iustum pretium erit in
quo conuenerint emptores cum venditore. Neque moraliter loquendo erit periculum in tali casu, quòd pretium plus iusto augescet propter vnitatem venditoris.
Et ratio est: quia quanuis sit vnitas venditoris, est multiplicitas mercium apud illum, & idcirco properabit vendere, vel
populo, vel alijs negotiatoribus. Si autem
ex tali modo congerendi merces ad vnicum negotiatorem, sequeretur aliquod damnum communitati: tunc princeps reipublicæ tenetur cogere illum negotiatorem,
vt vendat, & si opus fuerit taxare pretium
illi. Hactenus dictum est de pretio iusto secundùm se, hoc est attento valore rei venalis
absolutè loquendo. Nunc autem de pretio
iusto per accidens dicamus.
DVbium igitur secundum est circa tertiam conclusionem D. Thom. Vtrùm
illa sit vera, & an possint esse aliæ circunstantiæ, propter quas aliqua res iustè vendatur carius, quàm secundùm se valeat: v. g.
si res vendatur carius non solum propter incommodum venditoris, sed etiam propter
ipsius rei venalis honorificam antiquitatem,
vel propter delectationem quam venditor
capit ex illa re.
Respondetur & sit prima conclusio. Doctrina Diui Thomæ in tertia conclusione
certissima est, & probatur. Quia æquitas
naturalis postulat, vt venditor qui est dominus & possessor rei suæ, seruet se indemnem, ergo vera est conclusio Diui Thomæ. Confirmatur exemplo. Nam eadem
ratione excusamus mutuatorem, quando à
mutuatario exigit lucrum verè cessans, vel
damnum emergens, scilicet, quia seruat se
indemnem hoc faciendo. Sed hæc doctrina intelligenda est quando emptor vel mutuatarius solicitat venditorem vel mutuatorem vt vendat vel mutuet: quia aliàs non
erat venditurus vel mutuaturus: si autem
vltro se offerat ad vendendum vel mutuandum non potest quicquam exigere pro suo
damno vel lucro cessante. Ratio est manifesta: quia tunc ipse emptor non est causa, quòd venditor priuetur suo commodo, ergo non est iustum vt soluat pretium
propter incommoda venditoris aliundè prouenientia.
Secunda conclusio. Etiam ratione antiquitatis honorificæ, potest venditor aliquid
amplius exigere quam res secundùm se valeret, & huiusmodi pretium poterit esse
per accidens iustum, quando res illa solum
est honorifica venditori: at vero si res illa
sit honorifica cuilibet habenti: tunc illud
pretium erit iustum secundùm se: quoniam dignitas illa est quasi intrinseca rei.
Cæterum pretium maius quod accipitur
propter delectationem quam capiebat venditor de illa re, iustum quidem erit sed per
accidens. Hæc autem doctrina debet intelligi, quando emptor solicitat venditorem, aliàs
non venditurum.
Hinc sequitur, quòd fallaces sunt regulæ quibus ipsi negotiatores solent iustificare
pretium pro mercibus: aiunt enim, quòd
tanti emerunt merces illas, quòd tantas expensas fecerunt in illis asportandis & conseruandis, quæ omnia impertinentia sunt
ad iustificandum pretium in præsenti: nisi
aliàs iustificetur secundùm regulas propositas & explicatas. Continget enim quòd
negotiator vilius vendat quam emerit, &
tamen iniquè vendit, vel quia ipse stultè
emit, vel quia postquam emit aduenit magna copia mercium, vel fuit raritas emptorum.
IAM vero, vt ea quæ dicta sunt magis
examinentur, arguitur primò contra primam regulam. Iniquum est, vt omnes merces eiusdem speciei, dissimiles tamen secundùm conditiones indiuiduales, ex quibus res pluris aut minoris æstimantur: vt
| vno pretio, eodem tempore & loco vendantur: sed prima regula ita disponit, ergo
iniqua est.
Secundò. Pretium rerum iustissimè variatur copia vel inopia ipsarum variata pro
differentia loci & temporis: sed lex quæ taxat pretium rerum multo tempore duraturum, nullam habet rationem huius varietatis: ergo imprudens est & iniqua.
Tertiò. Pretium etiam lege taxatum statuitur per humanam prudentiam: sed humana prudentia non attingit medium iustitiæ
indiuisibiliter, vt ait Aristot. 2. Ethicorum,
cap. 6. ergo consistere in indiuisibili non magis est proprietas pretij constituti per primam
regulam quam per secundam & tertiam.
Quartò. Iustum pretium rerum est in
æqualitate rei ad rem, siquidem est medium
iustitiæ commutatiuæ: ergo omne pretium
iustum consistit pariter in indiuisibili.
Ad primum respondetur, quòd lex quæ
taxat pretium rebus eiusdem speciei intelligenda est de rebus sanis in illa specie: quare
si triticum sit sordidum, mixtum palea, vel
terra, vel consumptum gurgulione: non est
vendendum secundùm illud pretium regulariter loquendo. Idem dicimus de vino si
sit ita accidum, vt prope sit acetum vel mixtum aliquo licore, non potest vendi pretio
taxato per legem regulariter loquendo. Si
tamen merces sint integræ & sanæ in sua specie, istæ taxantur iustè eodem pretio legitimo quantum ad terminum magnitudinis.
Ratio est: quia lex non respicit per se bonum particulare emptoris & venditoris, sed
bonum communitatis: & idcirco non est
inconueniens, quòd aliqua particularia incommoda tollerentur, imo vero & si bene
consideretur, non poterat aliter taxari pretium pragmaticæ de frumento. Nam si
distinctum pretium statuisset lex pro optimo frumento, & pro mediocri & pro minus bono, esset maxima confusio inter emptores & venditores: non enim poterat inueniri iudex facile qui discerneret, quodnam
triticum esset optimum, quod mediocre,
quod minus bonum. Prudenter igitur lex
statuit certum pretium quantum ad terminum magnitudinis, etiam pro optimo frumento. Iudicauit enim legislator, quòd minus bonum triticum non attingeret illud
pretium nisi in magna inopia tritici & fame multa: quapropter nota, quòd stante
pragmatica, potest inueniri triplex differentia & circunstantia temporis. Prima quidem,
quando omne triticum etiam vilissimum
& mixtum paleis attingit pretium pragmaticæ, & hoc contingit quando est notabilis
fames & penuria frumenti: tunc enim etiam
vilissimum triticum transcenderet illud pretium, si non esset pragmatica. Secunda differentia temporis est, quando nullum triticum potest iustè vendi pretio pragmaticæ,
v. g. quando est maxima copia frumenti, &
tunc differenti pretio iusto venditur optimum & mediocre & minus bonum: quod
si aliquis vendat tunc pretio taxato à pragmatica: tenetur restituere emptori etiam si
non puniatur ab ipsa republica, si fuerit excessus vltra medietatem quidem iusti pretij. Tertia differentia est, quando bonum
& optimum triticum attingit pretium pragmaticæ, & minus bonum non attingit
neque potest attingere iustè pragmaticam.
Hoc contingit quando non est multa copia, neque multa inopia frumenti: tunc enim
potest contingere, quòd optimum triticum & bonum attingat pretium pragmaticæ: minus autem bonum non attingat.
Vnde si quis vendat minus bonum triticum
pretio pragmaticæ expectata pecunia: tenetur ad restitutionem ipsi emptori: quoniam
numerata pecunia non tantum valet in præsenti, vnde sumi debet pretium iustum.
Ad secundum respondetur consequenter, quòd lex non debet habere rationem varietatis illius copiæ vel inopiæ, quando ad
bonum communitatis expedierit pro multo tempore taxare ipsum pretium.
Ad tertium argumentum respondetur,
quòd pretium legitimum in hoc conuenit
cum alijs pretijs arbitrarijs, quod quemadmodum à principio quando agebatur de lege ferenda poterat humana prudentia taxare pretium legitimum paulo magis aut
minus: sed iam semel statuto pretio per
legem, iniquum erit ab illa taxatione discedere etiam in minimo: sic etiam pretium arbitrarium postquam semel statutum est inter emptores & venditores in sin|gulari, iniquum est ab illa quantitate determinata discedere, etiam in minimo: nisi de
consensu vtriusque partis. Et ita humana
prudentia attingit medium iustitiæ in emptionibus & venditionibus, vel statuendo legem de pretio legitimo, vel per conuenientiam inter emptorem & venditorem ipsum: & ita manet pretium iustum in indiuisibili.
Ad quartum respondetur, æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, aliquando consistere
in indiuisibili mathematico: quando res ipsa
in se consistit in indiuisibili. v. g. quando
qui accepit duo reddit duo: aliquando vero
necesse est vt vtamur indiuisibili morali, ad
constituendam æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, v. g. quando medium rei non
constat in communi pro omnibus contractibus singularibus, sed necessaria est æstimatio hominum, quæ varia est, quanuis accedat prope ad medium: & talis est æstimatio fori communis: donec in particulari fiat
conuenientia inter emptorem & venditorem de pretio indiuisibili: & sic non est eadem ratio de prima regula, & de alijs duabus: quoniam secundùm primam regulam,
pretium rerum consistit in indiuisibili mathematico etiam in communi omnibus contractibus: at vero pretium constitutum per
secundam & tertiam regulam consistit in
indiuisibili morali, donec in singulari fiat
conuenientia. Ex dictis sequitur, quomodo
sit intelligendum illud commune prouerbium, tantum valet res quantum vendi potest, quod habetur in. l. 1. ff. ad Senatusconsulta. & in. l. si quis vxori. ff. de furtis. est enim
intelligendum quantum vendi potest secundùm communem æstimationem fori, quando non est taxatum lege pretium. Item maxime verificatur in materia tertiæ regulæ,
vbi neque est lex neque communis æstimatio fori.
Sed iam circa pragmaticam de frumento, aduertenda sunt tria documenta. Primum
est, quòd in illa pragmatica non solum interdicitur venditio frumenti pro maiori pretio pecuniario, sed etiam cambium pro alia
re maioris pretij. v. g. non erit licitum stante
pragmatica, permutare certam mensuram
tritici pro certa mensura olei quæ pluris
æstimatur. Probatur. Quia quanuis lex solum exprimeret, quòd nemo vendat triticum
nisi tale pretio, tamen secundùm ius commune nomine venditionis quantum ad valorem, intelligitur etiam cambium, vt patet ex. l. statu liberi. ff. de statu liberis. & ex
l. 2. C. de rescindenda venditione. quæ lex
secundùm omnes Iurisperitos verificatur
etiam in cambio: quanuis solum loquatur
expressè de emptione & venditione.
Secundò probatur. Nam illa lex facta est
propter bonum communitatis, si autem liceret res maioris pretij recipere pro frumento, cogerentur emptores ab ipsis venditoribus, vt aliàs emerent res maioris pretij ad
permutandum eas pro frumento, quod quidem inconueniens perinde esset atque si
non esset ipsa lex pragmaticæ. Denique probatur. Quia lex illa intendit constituere iustum pretium in indiuisibili: si autem esset
licitum recipere res maioris pretij pro frumento, non seruatur æqualitas iustitiæ commutatiuæ constituta per legem ipsam.
Secundum documentum est, quòd qui
vendit frumentum vltra pretium taxatum,
mortaliter peccat: quia facit contra legem
iustam in materia graui, & tenetur restituere excessum pretij ipsis emptoribus: quanuis non teneatur ad pœnam legis ante condemnationem iudicis. Hoc documentum
est contra doctissimum Nauarro in suo manuali, cap. 23. num. 86. vbi ait, quòd ille qui
vendit vltra pretium taxatum lege non peccat mortaliter, dummodo non vendat maiori pretio quam res illa valeret secundum permissionem legis naturalis, si nulla esset pragmatica. Et in numer. 55. idipsum docet de
omni lege ciuili, quod non obligat in foro conscientiæ: sed solum sunt pœnales leges. Contra cuius sententiam disputatur in communi,
in 1. 2. quæstione. 96. articulo. 4. sed quòd
attinet ad rem præsentem reprobatur prædicta sententia merito. Et probatur prædictum documentum. Primò. Nullum est pretium iustum lege naturali, sed solum lege
positiua, vel ex communi æstimatione fori: sed supposita taxatione legis illud est
pretium iustum legitimum: ergo lex naturalis pro tunc nullum aliud pretium iustificat supra illud lege taxatum.
Confirmatur. Lex illa quæ taxat pretium,
constituit contractum emptionis & venditionis actum iustitiæ commutatiuæ: sed iustitia commutatiua obligat in foro conscientiæ vt nemo contra faciat: ergo vendentes
vltra pragmaticam peccant mortaliter, &
tenentur restituere.
Tertium documentum est, quòd illa
pragmatica æqualiter obligat, omnes etiam
seculares ecclesiasticos & regulares. Hoc
documentum est etiam contra Nauarro vbi
supra, numero. 85. vbi ait, quòd non obligantur clerici illa pragmatica: quia non sunt
subditi Principi seculari, neque eius legibus
ciuilibus. Vnde infert duo: alterum est, quòd
expediret vt episcopi ferrent eandem legem taxationis tritici, vt clerici obligarentur: alterum est, quòd vbi fuerit lege permissum, quòd qui frumenta asportant ex
alijs Regnis, possint vendere tanti quanti
inuenerint & quantum potuerint: vt reuera permittitur in. l. 1. titul. 25. libro. 5. nouæ
Recopilationis: quod tunc etiam clerici possunt vendere quanti potuerint. Nihilominus nostrum documentum verissimum est,
& demonstratur. Primo quidem, quoniam
l. citata, &. l. 2. & 3. dicitur, quòd compellantur clerici eodem pretio vendere sicut seculares: si autem clerici non essent subditi
Principi seculari, quantum ad hoc lex illa
esset iniqua, neque permitteretur à Pontifice in populo Christiano. Secundò probatur. Quoniam omnes clerici & regulares subditi sunt principibus secularibus in
his, quæ non impediunt gubernationem
ecclesiasticam, ergo omnes obligat. Denique probatur. Nam lege naturali tenentur
clerici vendere frumentum iusto pretio: sed
iustum pretium est in aliqua republica quod
æstimatur communi vsu hominum & fori ipsius secundum consuetudinem patriæ:
ergo tenentur vendere vt mos est in illa ciuitate vbi habitant. Et ista ratio concludit,
quòd ipsemet Princeps tenetur vendere
suum triticum pretio taxato à pragmatica:
quia durante pragmatica pretium ipsius pragmaticæ est pretium iustum. Hactenus de
hac pragmatica frumenti dictum sit.
DVbitatur tertiò circa solutionem ad
primum argumentum, in qua solutione agitur de deceptione quam ad inuicem faciunt emptores & venditores, vltra
vel citra medietatem pretij iusti.
Pro cuius dubitationis intelligentia aduertendum est, quòd quantum attinet ad
venditores, manifestum est quid sit decipere vltra medietatem iusti pretij: est enim recipere vltra iustum pretium plusquam dimidium. v. g. si venditor pro re quæ valet
centum recipiat centum quinquaginta vnum.
Decipit autem citra dimidium iusti pretij,
quando pro re quæ valebat centum accipit ad summum centum quadraginta nouem. Sed tamen quod attinet ad emptorem, est differentia opinionum inter Iurisperitos, quid sit decipere venditorem vltra vel citra dimidium. Nobis tamen certissima sententia sit, quòd emptor tunc decipit vltra dimidium ipsum venditorem:
quando pro re quæ valebat centum rependit quadraginta nouem aut infra, ita quòd
nulla sit differentia inter emptorem & venditorem quantum ad medietatem iusti pretij: quoniam res ipsa reducenda est ad pretium pecuniarium iustum, vt facile iudicemus quis decipiat alterum vltra vel citra dimidium.
Hoc supposito arguitur primo pro parte affirmatiua, quod licitum sit emptoribus & venditoribus se ad inuicem decipere vltra dimidium iusti pretij. Est argumentum. Leges ciuiles sunt iustæ: sed secundùm
illas fertur sententia in iudicio in fauorem
eius qui decepit alterum citra dimidium: ergo etiam in foro conscientiæ conferunt illi
ius ad retinendum, quod accepit. Minor patet ex. l. 2. &. l. si voluntate. C. de rescindenda
venditione. & ex cap. cum dilecti. & capit.
cum causa. de emptione & venditione.
Secundo arguitur à simili. Leges de præscriptione transferunt dominium rei in foro
conscientiæ in possessorem bonæ fidei, ergo
saltem leges citatæ conferunt dominium in
foro conscientiæ in emptorem & venditorem bonæ fidei.
Tertiò arguitur. Qui comparat dominium per contractum iure validum quanuis lege prohibitum. v. g. qui acquirit dominium pecuniarium per ludum alearum,
non tenetur pecuniam restituere in foro
| conscientiæ antequam compellatur à iudice, ergo multo minus in nostro casu tenebitur, vbi & contractus est validus & à iudice
re cognita non compelletur restituere qui
decepit vltra dimidium iusti.
De hac re multa disputant Iurisperiti, videatur Couar. lib. 2. Variarum Resol. cap. 3.
ad quartum. inter Theologos videatur Ioannes de Medina Complutensis in tract. de rebus restituen. quæst. 32. & Conrad. de contractibus in quæst. 57. Syluest. in verb. emptio.
Caiet. opusc. 17. Responsionum, respons. 17.
dubio. 3. Adria. quodlib. 6. art. 3. ad tertium.
Sunt igitur tres sententiæ de hac re. Prima quæ ait, nullum esse peccatum decipere
emptorem vel venditorem. Hanc tenet Summa Rosella, vt refert Syluest. vbi sup. & quidam Durandus minorita, vt refert Conrad.
vbi supra, & multi Iurisperiti quos citat dominus Antonius de Padilla in commentarijs
sup. l. 2. C. de rescindenda vendit. num. 73.
Altera sententia est D. Tho. in hoc artic.
in altero extremo, quod est peccatum mortale talis deceptio, & quod inde oritur obligatio restituendi: quæ sententia communis est citatis Theologis, & multis alijs in. 4. dist. 15.
Tertia sententia quasi media inter istas est,
quę ait esse peccatum decipere emptorem vel
venditorem etiam citra dimidium iusti, negat tamen inde oriri obligationem restituendi. Hanc
tenet Gerson in tractatu de contractibus.
Nobis tamen sententia D. Tho. & Theologorum tam certa est, vt oppositum sit omnino improbabile. Probatur primò, quia
qui decipit proximum in illo casu, peccat
contra iustitiam commutatiuam, siquidem
recipit aliquid vltra iustum pretium, ergo tenetur hanc inæqualitatem recompensare per
actum iustitiæ commutatiuæ qui est restituere. Confirmatur. Quia si ille tantum peccaret contra iustitiam legalem, vt videtur sentire Gerson, non verificaretur quòd decipit vltra dimidium iusti. Hoc enim ex proprijs terminis significat actum contrarium iustitiæ
commutatiuæ, eo vel maxime quod nulla ratio
peccati potest illic considerari, nisi contra iustitiam commutatiuam. ¶ Secundò. Etiam
si quis bona fide decipiat alterum ex ignorantia inuincibili, tenetur nihilominus postea cognita veritate restituere illud in quo
factus est ditior, quando res illa non extat,
ergo etiam si emptor vel venditor decipit
bona fide, tenebitur restituere cognita veritate. Probatur consequentia. Nam æqualitas
illius contractus postulat, vt neuter accipiat
plus iusto, ergo cognita veritate tenebitur resarcire illam inæqualitatem. Plura argumenta facit Magister Soto vbi supra, sed hæc validissima sunt, procedunt enim ex proprijs rerum definitionibus.
AD argumenta in oppositum respondetur, quòd illæ leges sunt permissiuę
quantum ad lęsionem citra dimidium iusti:
non tamen iustificant ipsum contractum, sed
relinquunt illud iure naturæ iudicandum. Ratio autem quare leges permittunt illam iniquitatem, & non dant actionem in iudicio
damnificato, est: quia cum contractus emptionis & venditionis sit frequentissimus in
republica, si daretur actio læsis citra dimidium iusti, non sufficerent tribunalia ad dirimendas lites quotidianas quæ ex talibus deceptionibus prouenirent. Imo vero olim ante legem illam. 2. C. de rescindenda venditione. non dabatur actio in iudicio læsis etiam
vltra dimidium pretij. Et nihilominus deceptores tenebantur restituere iure ipso naturali. Ita etiam nunc post illam legem damnificantes citra dimidium, tenentur eodem iure naturæ restituere. Sed hic obseruandum
est, quòd quando pretium est lege taxatum,
vt in pragmatica de frumento, datur actio
læsis citra dimidium iusti, tum in fauorem
legis, tum etiam quia facile constat in iudicio de
læsione: non autem ita facile constat de læsione, vbi non est pretium taxatum, eo quòd est
multa varietas in pretio rerum, vbi non est
pragmatica.
Ad secundum respondetur, quòd non est
simile de legibus præscriptionum, & de alijs
legibus circa deceptionem contractus emptionis & venditionis: quoniam leges de præscriptione sunt directiuæ & præceptiuæ, leges autem alteræ sunt tantum permissiuæ. Et
si quis merito quærat, quomodo cognoscitur quando aliqua lex est præceptiua & quando permissiua? Respondetur, quod ante omnia
attendendum est ad finem legis, deinde considerandum est circa medium ad finem, an
illud quod statuit lex ad consequendum finem
| habeat speciem mali & iniquitatis: an vero
secundùm se sit bonum? Dicimus ergo quod si
tale medium secundum se fuerit opus virtutis, tunc lex erit directiua & præceptiua. Sed
difficultas est, quando ipsum medium habet speciem iniquitatis & malitiæ, quod quidem si per legem non potest honestari, tunc
plane est permissiua, & sic permittuntur meretrices & defenduntur in iudicio ad euitanda adulteria & alia peccata maiora. Si autem
aliqua via poterit honestari medium per legem, vel legislatorem, videlicet transferendo dominium rei in alterum: tunc si talis
translatio dominij fuerit necessaria ad finem
legis, lex erit præceptiua, simulq́ue directiua: si autem non fuerit necessaria ad consequendum finem legis: tunc lex erit tantum
permissiua. Exemplum primi. Lex de præscriptione habet pro fine, vt rerum dominia
sint certa & determinata: ad hunc tamen finem
necessarium est, vt medium quod lex statuit,
scilicet, quod post tantum tempus maneant res apud
possessores bonæ fidei in perpetuum, quod transferat dominium in possessorem bonæ fidei, alias frustraretur finis legis: qui est vt rerum dominia sint certa. Exemplum secundi. Lex, quæ dat facultatem viro, occidendi
vxorem deprehensam in adulterio, habet
pro fine commisereri vehementi dolori mariti, & non addere dolorem supra dolorem,
Ad hunc autem finem non est necessarium
concedere illam facultatem publicam vt
autoritate reipublicæ occidat vxorem tanquam Iudex iuste iudicans vel tanquam
minister sententiæ latę iam ab ipsa lege: sed
sufficit, vt permittatur occidere si velit, neque propter hoc puniatur. Vnde colligimus quòd lex illa sit permissiua tantum. Ad
hunc igitur modum, dicimus quòd lex quæ
dicit; liceat emptori & venditori ad inuicem
decipere, habet pro fine euitare frequentes
lites: quæ orirentur ex huiusmodi contractibus si pro quauis inæqualitate daretur
actio in iudicio; ad quem finem sufficit: quòd
parti læsæ non detur actio in iudicio: non
autem requiritur, neque decebat transferre
dominium in damnificantem.
Ad tertium argumentum negatur illa similitudo & comparatio, quia quanuis illi
contractus conueniant in hoc, quòd vterque
sit validus: tamen iniquitas siue malitia quæ
est in ludo alearum, est tantum contra iustitiam legalem: & idcirco reddere quod quis
lucratus est, habet tantùm rationem pœnæ
taxatæ à lege. At vero malitia, quæ est in
contractu emptionis & venditionis vbi interuenit deceptio, est contra iustitiam commutatiuam: & idcirco damnificans tenetur iure
naturæ restituere.
DVbium quartum, An quòd contractus
emptionis & venditionis fiat bona
vel mala fide, referat aliquid ad hoc vt sit validus vel non, & ad hoc quòd inde oriatur
obligatio restituendi vel non oriatur. Ad
hoc dubium respondetur resolutoriè.
Prima conclusio. Contractus emptionis
& venditionis celebratus bona fide propter
ignorantiam puræ negationis vtriusque partis,
scilicet, quia neutra pars scit valorem rei: sed
merè negatiuè se habet circa æstimationem
valoris, tunc talis contractus est validus, etiam
si vltra dimidium iusti pretij fiat deceptio.
& quidem quod sit validus, patet, quia ex
vtraque parte est omnino voluntarius.
Quòd autem inde non oriatur obligatio restituendi, probatur: quia vterque se exponit
æquali periculo, & est quasi contractus de
sortibus, ergo nulla ratione oritur ibi obligatio restituendi, eo vel maxime quòd vtraque pars in illo contractu cedit libere iuri
suo, & facit quasi donationem mutuam ad
inuicem, & denique in isto casu verificatur
illa tertia regula iusti pretij.
Secunda conclusio. Si tamen talis contractus celebretur bona fide cum ignorantia
prauæ dispositionis, quia videlicet vterque
existimat iustum pretium esse tantum vel
tantum, & tamen reuera est maius vel minus: tunc contractus ille non est inualidus.
Probatur. Quia ille qui læditur non alia ratione vult contrahere, nisi supposito quòd
pretium sit tantum, ergo non est voluntarius ille contractus, sed inuoluntarius & per
consequens inualidus. Etenim de ratione contractus humani est, quòd sit voluntarius.
Tertia conclusio. Læsus per talem contractum prædictum habet ius in foro conscientiæ repetendi quod alter plus accepit: & ille alter tenetur in foro conscientiæ restituere. Cæterum in foro exteriori
| dabitur actio parti læsæ vltra dimidium iusti: lædenti vero dabitur optio, vt vel rescindat contractum vel recompenset quod amplius accepit. Ista conclusio quantum ad
priorem partem sequitur ex secunda, quoniam si contractus fuit nullus, & alter eorum
amplius accepit: sequitur quòd in foro conscientiæ tenetur ex iustitia commutatiua illud restituere vel rescindere contractum.
Quantum ad secundam partem habetur expressè. l. 2. C. de rescindenda venditione. Et
ratio eius est: quia cum ille contractus celebretur bona fide, æquum est, vt neuter eorum
damnum patiatur cognita veritate. Quod
quidem plane fit, si læso datur actio in iudicio: lædenti vero detur prædicta optio.
Quarta conclusio. Si contractus mala fide fuerit celebratus, & pars læsa ignorabat iustum rei pretium, erit inualidus contractus
in foro conscientiæ. Probatur, quia talis ignorantia inuoluntarium interpretatiuè operatur: at vero sine voluntario contractus est
nullus, igitur est inualidus contractus. Conclusio hæc consonat cum iure ciuili, in quo
nihil statuitur de firmitate aut nullitate huiusmodi contractus: sed solum definitur: quòd
non datur actio parti læsæ citra dimidium
iusti pretij. Reliqua vero relinquit iure naturæ iudicanda.
Quinta conclusio. Si contractus mala fide celebretur, & pars læsa scit iustum rei pretium, sed necessitate compellitur emere vel
vendere, tunc contractus est validus in foro
conscientiæ. Probatur. Nam pars læsa sciens
iustum pretium, nihilominus vult contrahere & pati illud detrimentum, ergo contractus est simpliciter voluntarius & validus.
Non dicimus modo, quòd lædens non teneatur restituere, sed quòd ipse contractus est
validus: licet sit iniquus. Probatur à simili.
Ille qui proijcit merces in mare propter tempestatem obortam, simpliciter loquendo
voluntariè proijcit, quanuis secundùm quid
inuoluntariè: quoniam nollet proijcere, ergo tale voluntarium sufficit ad contractum
emptionis & venditionis, siquidem pars læsa nullo modo compellitur ab altera vt contrahat. Probatur consequentia & confirmatur. Nam tale voluntarium sufficit etiam ad
votum faciendum, ergo etiam sufficiet ad
contractum emptionis & venditionis.
Sed contra. Donatio facta latroni nulla
est, quanuis ille qui dat pecunias (dat simpliciter voluntariè propter euitandam mortem) eò quòd est inuoluntarius secundùm
quid, ergo pari ratione sufficiet ad nullitatem
contractus prædicti illud inuoluntarium secundùm quid. Respondetur, quòd quando
altera pars iniuriam aliquam facit alteri contrahenti, propter quam altera pars cogitur
contrahere vel dare pecunias, tunc irritatur
contractus: quia non est iustum quòd ex iniuria nascatur ius illi qui facit iniuriam. Nunc
autem in casu nostræ conclusionis illa pars
quæ necessitatur contrahere, non necessitatur ab altera parte, sed aliunde, scilicet, à sua
egestate: vnde non est eadem ratio. Per hunc
etiam modum intelligitur quare contractus
vsurarius sit validus quantum ad rationem
mutui: licet vsurarius teneatur non recipere
vsuras. Ratio validitatis est, quia ex vtraque
parte est contractus voluntarius simpliciter.
Nam pars læsa sciens & prudens vult recipere mutuum propter suam necessitatem, non
obstantibus vsuris. Ipse autem vsurarius libenter contrahit.
Secundò probatur conclusio ex cap. cum
dilecti. de emptione & venditione. vbi Alexand. 3. definit validum esse contractum quendam emptionis & venditionis cuiusdam syluæ, etiam si qui vendiderant decepti fuerant
vltra dimidium. Definit tamen supplendam
iniquitatem esse & inæqualitatem. Valde
itaque est obseruandum, quòd aliud est contractum esse validum, & aliud esse iniquum,
vnde oritur obligatio restituendi. Multi enim
contractus sunt validi, eo quòd sunt voluntarij ex vtraque parte, qui alias iniqui sunt.
Vltima conclusio. Non tenetur is qui læsit mala fide etiam vltra dimidium iusti pretij in casu quintæ conclusionis ante iudicis
sententiam stare optioni partis læsæ, etiam si
leges ciuiles concedant parti læsæ in tali casu, vt eligat, Vtrùm maluerit vel rescindere
contractum, vel restitutionem sibi fieri in
eo in quo damnificatus est. Sed dicimus,
quòd lædens in foro conscientiæ poterit supplere iustum pretium non rescindendo contractum. Probatur. Nam optio quæ datur
per leges ciuiles parti læsæ est in pœnam
| lædentis mala fide. Ergo tales leges non obligant in foro conscientiæ ante sententiam iudicis. Antecedens probatur. Nam vbi non est
mala fides lædentis, non concedunt leges illam optionem parti læsæ: sed solum dant illi
actionem in iudicio, lædenti vero bona fide, dant optionem. Ista conclusio est multò probabilior quàm opposita sententia, quæ
à quibusdam asseritur opinantibus leges illas non esse pœnales, sed esse dirigentes contractum & apponentes conditionem necessariam celebrandis huiusmodi contractibus.
ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm venditio reddatur illicita propter defectum rei venditæ.
AD Secundum sic proceditur. Videtur,
quod venditio non reddatur iniusta &
illicita propter defectum rei venditæ. Minus enim cætera sunt pensanda in iure quàm
rei species substantialis. Sed propter defectum speciei substantialis non videtur reddi venditio rei illicita, puta si aliquis vendat
argentum vel aurum alchimicum pro vero, quod est vtile ad omnes humanos vsus
ad quos necessarium est argentum & aurum,
puta ad vasa & ad alia huiusmodi. Ergo multo minùs erit illicita venditio, si sit defectus
in alijs.
¶ 2 Præterea. Defectus ex parte rei qui
est secundum quantitatem, maximè videtur iustitiæ contrariari quæ in æqualitate consistit. Quantitas autem per mensuram cognoscitur. Mensuræ autem rerum quæ in
vsum hominum veniunt, non sunt determinatæ, sed alicubi maiores, alicubi minores:
vt patet per Philosophum in quinto
Ethicorum. Ergo non potest euitari defectus ex
parte rei venditæ: & ita videtur quòd ex
hoc venditio non reddatur illicita.
¶ 3 Præterea. Ad defectum rei pertinet, si ei conueniens qualitas deest. Sed ad
qualitatem rei cognoscendam requiritur magna scientia, quæ plerisque venditoribus deest. Ergo non redditur venditio illicita propter rei defectum.
SED contra est, quod Ambros.
dicit
in libr. de Offic. Regula iustitiæ manifesta
est, quòd à vero declinare virum non deceat
bonum, nec damno iniusto afficere quenquam, nec doli aliquid annectere rei suæ.
RESPONDEO dicendum, quod circa
rem, quæ venditur, triplex defectus considerari potest. Vnus quidem secundum speciem
rei. Et hunc quidem defectum si venditor
cognoscat in re, quam vendit, fraudem committit in venditione. Vnde venditio illicita
redditur. Et hoc est, quod dicitur contra
quosdam Isai. 1. Argentum tuum versum est
in scoriam, vinum tuum mixtum est aqua.
Quod enim permixtum est, patitur defectum, quantum ad speciem. Alius autem defectus est secundum quantitatem, quæ per
mensuram cognoscitur. Et ideo si quis scienter vtatur deficienti mensura in vendendo,
fraudem committit, & est illicita venditio.
Vnde dicitur Deut. 25. Non habebis in sacculo diuersa pondera maius & minus, nec
erit in domo tua modius maior & minor.
Et postea subditur, Abominatur enim Dominus eum qui facit hæc, & auersatur omnem iniustitiam. Tertius defectus est ex parte qualitatis, puta si aliquod animal infirmum
vendat quasi sanum. Quod si quis scienter
fecerit, fraudem committit in venditione:
vnde est illicita venditio. Et in omnibus talibus non solùm aliquis peccat, iniustam venditionem faciendo, sed etiam ad restitutionem tenetur. Si verò eo ignorante aliquis
prædictorum defectuum in re vendita fuerit, venditor quidem non peccat, quia facit
iniustum materialiter: nec eius operatio est
iniusta, vt ex supradictis patet: tenetur tamen cùm ad eius notitiam peruenerit, damnum recompensare emptori. Et quod dictum est de venditore, etiam intelligendum
est ex parte emptoris. Contingit enim quandoque venditorem credere rem suam esse
minùs pretiosam, quantum ad speciem, sicut si aliquis vendat aurum loco aurichalci,
emptor si id cognoscat, iniustè emit, & ad
restitutionem tenetur. Et eadem ratio est de
defectu qualitatis & quantitatis.
AD primum ergo dicendum, quòd aurum & argentum non solùm cara sunt propter vtilitatem vasorum, quæ ex eis fabricantur, aut aliorum huiusmodi: sed etiam propter dignitatem & puritatem substantiæ ipso|rum. Et ideo si aurum vel argentum ab alchimicis factum, veram speciem non habeat auri & argenti, est fraudulenta & iniusta venditio: præsertim cùm sint aliquæ vtilitates auri & argenti veri, secundum naturalem operationem ipsorum, quæ non conueniunt auro per alchimiam sophisticato. Sicut, quòd habet proprietatem lætificandi,
& contra quasdam infirmitates medicinaliter iuuat. Frequentius etiam potest poni
in operatione, & diutiùs in sua puritate permanet aurum verum, quàm aurum sophisticatum. Si autem per alchimiam fieret aurum verum, non esset illicitum ipsum pro
vero vendere, quia nihil prohibet artem vti
aliquibus naturalibus causis ad procedendum
naturales & veros effectus: sicut Aug.
dicit
in 3. de Trin. de his quę arte dæmonum fiunt.
AD secundum dicendum, quod mensuras rerum venalium necesse est in diuersis locis esse diuersas, propter diuersitatem
copiæ & inopiæ rerum: quia vbi res magis
abundant, consueuerunt esse maiores mensuræ. In vnoquoque tamen loco ad rectores ciuitatis pertinet determinare quæ sint
iustæ mensuræ rerum venalium, pensatis
conditionibus locorum & rerum. Et ideo
has mensuras publica autoritate vel consuetudine institutas præterire non licet.
AD tertium dicendum, quòd sicut August. dicit in 11.
de ciuit. Dei. Pretium rerum
venalium non consideratur secundum gradum naturæ, cùm quandoque pluris vendatur vnus equus, quàm vnus seruus, sed consideratur secundum quod res in vsum hominis veniunt. Et ideo non oportet, quòd venditor, vel emptor cognoscat occultas rei venditæ qualitates, sed illas solum, per quas redditur humanis vsibus apta, puta quòd equus
sit fortis, & bene currat: & similiter in cæteris. Has autem qualitates de facili venditor
& emptor cognoscere possunt.
SVMMA ARTICVLI.
PRima conclusio. Venditio redditur iniusta, propter defectum rei venalis siue in
substantia siue in quantitate, siue in qualitate. Hæc conclusio intelligitur à Diuo Thoma quando venditor cognoscit defectum
rei venalis.
Secunda conclusio. Qui bona fide venditiem cum defectu, etiam si non peccet
contra iustitiam, tenetur tamen restituere
quando cognouerit, rem habere defectum.
Tertia conclusio. Quod dictum est de
venditore intelligendum est de emptore
proportionabiliter. V. g. si emptor cognoscit rem esse maioris pretij quam existimet
venditor, vel propter substantiam vel quantitatem vel qualitatem: tunc enim emptor
tenebitur restituere illud maius pretium.
ARTICVLVS III. ¶ Vtrùm venditor teneatur dicere vitium rei venditæ.
AD tertium sic proceditur.
Videtur, quod venditor non
teneatur dicere vitium rei
venditæ. Cùm enim venditor emptorem ad emendum non cogat, videtur eius iudicio rem, quam vendit, supponere. Sed ad eundem pertinet iudicium & cognitio rei. Non
ergo videtur imputandum venditori, si emptor in suo iudicio decipitur, præcipitanter emendo, absque
diligenti inquisitione de conditionibus rei.
¶ 2 Præterea. Stultum videtur,
quòd aliquis id faciat, vnde eius operatio impediatur. Sed si aliquis
vitiarei vendendæ indicet, impedit suam venditionem. Vnde Tullius in lib.
de Offic. inducit quendam dicentem, Quid tam absurdum,
quàm si domini iussu ita præco prædiceret, Domum pestilentem vendo. Ergo venditor non tenetur dicere vitia rei venditæ.
¶ 3 Præterea. Magis necessarium
est homini, vt cognoscat viam virtutis, quàm vt cognoscat vitia re|rum, quæ venduntur. Sed homo non
tenetur cuilibet consilium dare &
veritatem dicere de his, quæ pertinent ad virtutem, quanuis nulli debeat dicere falsitatem. Ergo multo
minus tenetur venditor vitia rei venditæ dicere, quasi consilium dando
emptori.
¶ 4 Præterea. Si aliquis teneatur
dicere defectum rei venditæ, hoc
non est nisi vt minuatur de pretio.
Sed quandoque diminueretur de
pretio etiam absque vitio rei venditæ propter aliquid aliud: putà si venditor deferens triticum ad locum
vbi est caristia frumenti, sciat multos venire, qui deferant: quod si sciretur ab ementibus, minus pretium
darent. Huiusmodi autem non oportet dicere venditorem, vt videtur. Ergo pari ratione nec vitia rei
venditæ.
SED contra est, quod Ambros.
dicit in 3. lib. de Offic. In contractibus vitia eorum quæ veneunt, prodi iubentur, ac nisi intimauerit venditor, quanuis in ius emptoris transierint doli actione vacuantur.
RESPONDEO dicendum,
quòd dare alicui occasionem periculi vel damni, semper est illicitum,
quanuis non sit necessarium, quòd
homo alteri semper det auxilium
vel consilium pertinens ad eius qualemcunque promotionem. Sed hoc
solum est necessarium in aliquo casu determinato, putà cum alius eius curæ subditur, vel cùm non potest ei
per alium subueniri. Venditor autem, qui rem vendendam proponit, ex hoc ipso dat emptori damni
vel periculi occasionem, quòd rem
vitiosam ei offert, si ex eius vitio damnum, vel periculum incurrere possit. Damnum quidem, si propter huiusmodi vitium res, quæ vendenda
proponitur, minoris sit pretij: ipse
verò propter huiusmodi vitium nihil de pretio subtrahat. Periculum
autem, si propter huiusmodi vitium
vsus rei reddatur impeditus vel noxius: putà si aliquis alicui vendat equum claudicantem pro veloci, vel
ruinosam domum pro firma, vel cibum corruptum siue venenosum
pro bono. Vnde si huiusmodi vitia
sint occulta, & ipse non detegat, erit illicita & dolosa venditio, & tenetur venditor ad damni recompensationem. Si verò vitium sit manifestum, puta cum equus est monoculus, vel cùm vsus rei etsi non
competat venditori, potest tamen
esse conueniens alijs, & si ipse propter huiusmodi vitium, subtrahat
quantum oportet de pretio, non tenetur
ad manifestandum vitium rei: quia fortè propter huiusmodi vitium emptor
vellet plus subtrahi de pretio, quam
esset subtrahendum. Vnde potest
licitè veriditor indemnitati suæ consulere, vitium rei reticendo.
AD primum ergo dicendum, quod
iudicium non potest fieri nisi de re
manifesta. Vnusquisque enim iudicat secundum quod cognoscit, vt dicitur in 1. Ethic. Vnde si vitia rei,
quæ vendenda proponitur, sint occulta, nisi per venditorem manifestentur, non sufficienter committitur emptori iudicium. Secus autem
esset, si essent vitia manifesta.
AD secundum dicendum, quod non
oportet quod aliquis per præconem vitium rei vendendæ prænuntiet: quia
si prædiceret vitium, exterrerentur
emptores ab emendo, dum ignorarent alias conditiones rei, secundum
quas est bona & vtilis. Sed singulariter est dicendum vitium rei, ei qui
ad emendum accedit, qui potest simul omnes conditiones ad inuicem
comparare bonas & malas. Nihil enim prohibet rem in aliquo vitiosam, in multis alijs vtilem esse.
AD tertium dicendum, quod quanuis homo non teneatur simpliciter
omni homini dicere veritatem de
his, quæ pertinent ad virtutes: tenetur tamen in casu illo de his dicere
veritatem, quando ex eius facto alteri periculum immineret in detrimentum virtutis, nisi diceret veritatem: & sic est in proposito.
AD quartum dicendum, quòd
vitium rei facit rem in præsenti esse
minoris valoris, quam videatur. Sed
in casu præmisso in futurum res expectatur esse minoris valoris per superuentum negotiatorum, qui ab
ementibus ignoratur. Vnde venditor, qui vendit rem secundum pretium quod inuenit, non videtur contra iustitiam facere, si quod futurum
est, non exponat: si tamen exponeret, vel de pretio subtraheret, abundantioris esset virtutis, quanuis ad
hoc non videatur teneri ex iustitiæ debito.
SVMMA ARTICVLI.
PRima conclusio. Si vitium rei sit occultum inferat damnum vel periculum emptori, venditor tenetur illud vitium indicare.
Secunda conclusio. Si vitium rei sit manifestum, non tenetur venditor admonere
emptorem de illo vitio.
Tertia conclusio. Si vitium sit occultum,
non tamen damnosum, aut perniciosum emptori, non tenetur venditor illud manifestare: dum tamen diminuat de pretio tantum quantum oportet propter illum defectum.
COMMENTARIVS.
DVbitatur primo circa istos articulos,
an vitium rei venditæ annullet contractum, quando venditur res quasi integra in
quantitate qualitate & substantia.
Arguitur primo pro parte negatiua. Si
quis vendat vinum. v. g. Metinense pro vino Sancti Martini, sit autem illud ita pretiosum sicut Sancti Martini, tunc est valida venditio: & tamen est defectus in substantia: ergo iste defectus non irritat contractum. Confirmatur. Esto ita quòd, qui emit vinum Metinense, non soluat pretium in pecunia sed
in alia re. v. g. in pecoribus, vel in alia re
fructuosa: tunc si ille contractus non esset
validus, sequeretur, quòd venditor teneretur restituere rem ipsam cum fructu. Consequens videtur dubium. Sequela probatur.
Nam omnis res fructificat vero domino.
Arguitur secundo à simili. Si quis baptizet Petrum putans se baptizare Paulum, re
vera baptismus est validus & verus. Ergo
error in substantia non irritabit contractum
emptionis & venditionis. Et confirmatur à
simili. Si episcopus conferat beneficium indigno hypocritæ putans illum esse dignissimum, nihilominus collatio beneficij est
valida, ergo error in qualitate non irritabit
contractum venditionis. Confirmatur secundo. Matrimonium contractum per errorem qualitatis personæ. v. g. si vir contrahens putet mulierem esse virginem aut diuitem, vel generosam, nihilominus illud matrimonium est validum, ergo etiam multo
magis ille contractus emptionis & venditionis, non obstante errore in qualitate rei.
Arguitur tertio. Et sit casus, quod iudex per
iniquitatem vel ignorantiam taxet pretium
rei venalis multo minus quàm oporteat: tunc
venditor licitè poterit augere mensuram rei
| venalis quantum necesse fuerit ad supplendum iustum pretium, ergo defectus in quantitate non irritat contractum.
Arguitur vltimo. Quando emptor emit
rem pretiosam, quam quidem venditor existimat minoris dignitatis, contractus est validus: etiam si fiat illo pretio secundum æstimationem venditoris, vt ostendemus infra
dubio tertio. Ergo pari ratione erit validus
contractus, quando venditur res pretiosa
pro integra. Patet consequentia, quia eadem
est ratio & proportio de emptore & venditore, vt dicit tertia conclusio articuli. Sed si
venditor ipse cognosceret, quòd res illa venalis est minoris pretij & dignitatis, & vendit illam pro re maioris dignitatis, dicit Diuus Tho. quòd contractus esset nullus. Ergo
ista non bene per se consonant: neque erit
eadem ratio de emptore & venditore. Sed
in oppositum est, quòd matrimonium contractum per errorem personæ non est validum, ergo neque contractus emptionis &
venditionis erit validus, quando vna res substituitur pro alia.
PRO decisione sit prima conclusio. Per
se loquendo & regulariter, quodlibet
rei vitium siue in substantia siue in quantitate, siue in qualitate, irritat contractum, quando res venditur pro integra & sana absque
defectu aliquo. Hanc docet Diuus Tho. &
explicat in articul. 2. & confirmat ex Diuo
Ambrosio libr. 3. de officijs, capit. 10. & 11.
Sed probatur ratione. Quia ille contractus
per se loquendo rationabiliter est inuoluntarius: ergo per se loquendo nullus est contractus. Probatur secundo. Quoniam maior læsio est, quando quis decipitur in re
ipsa venali: quando quam decipitur in pretio,
vt habent Iurisperiti in capit. per tuas. de donationibus, quos quidem Pinellus in commentarijs super legem secundam. C. de rescindenda venditione. 3. parte. capit. 2. refert
qui dicunt quòd læsio in substantia quantitate & qualitate tribuit actionem læso, etiam
si citra dimidium iusti decipiatur: non autem tribuit actionem læso in pretio nisi vltra dimidium iusti decipiatur: ergo multo
maior est in actu qui fit in ipsa re, ac proindè merito irritabitur contractus. Cuius ratio est. Quia læsio quæ fit in ipsa re venali,
tollit substantiam contractus: etenim contractus fit de ipsa re secundu substantam quantitatem & qualitatem.
Secunda conclusio. Contingere potest,
vt læsio sit tam minima in substantia quantitate, vel qualitate: quòd contractus sit validus. Verbi gratia in exemplo primi argumenti & ratio est: quia in moralibus quod
parum est pro nihilo reputatur. Item, quia
in venditione attenditur æstimatio rei venalis, secundum quòd est vtilis in vsus humanos: sed quando est minima differentia
in varietate substantiæ, vel quantitate, vel
qualitate, res illa æqualiter se habet, vel quasi æqualiter quantum ad vtilitatem emptoris: ergo venditio erit valida. Et confirmatur ex Diuo Thoma articul. 2. ad primum.
vbi ait, quòd si per artem alchimiæ fieret
verum aurum: licitum esset illud vendere
pro auro naturali.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum & confirmationem
eius dicimus, quòd probat secundam conclusionem. Dicimus tamen, quòd si vinum
Sancti Martini habet aliquam qualitatem
medicinalem, quam non habet aliud vinum, iniquum erit vnum pro alio substituere, & contractus erit nullus.
Ad secundum argumentum negatur consequentia. Et differentia est, quia sacramentum constat essentialiter ex sua materia &
forma cum intentione ministri, faciendi
quòd ecclesia intendit facere in subiecto apto nato: est autem impertinens ad intentionem ministri religiosam, quòd intendat baptizare istum vel illum hominem:
debet enim intendere baptizare illum circa quem exercet actum ablutionis quicunque ille sit: quod autem ipse putet esse Petrum & ille sit Paulus, est quædam ignorantia concomitans quæ non destruit illam
intentionem: alioquin si minister intendit
baptizare Petrum præcise & non alium:
peccaret mortaliter, & nullus esset baptismus, si ille non erat Petrus. Cæterum ad
iustitiam contractus emptionis & venditionis necesse est, vt res illa de qua fuit facta conuentio, tradatur in eadem substantia quantitate, & qualitate sicuti petitur ab
emptore.
Ad primam confirmationem respondetur nego consequentiam & differentia est:
quoniam expedit ad bonum commune ecclesiæ, quòd talis collatio beneficij sit valida ad hoc, vt ministri ecclesiastici sint certi & determinati, & propterea ecclesia voluit efficaciter dare illi beneficium, etiam si
aliàs sit indignus. At vero ad bonum communitatis nihil retulerit, quòd contractus
emptionis & venditionis sit validus, quando non traditur res eadem in substantia quantitate & qualitate.
Ad secundam confirmationem respondetur, quòd ille qui ducit vxorem cum illa ignorantia, potest se habere tripliciter.
Vno modo, vt sit ignorantia concomitans
intentionem eius, & non sit conditio obiecti intentionis. Vt si verbi gratia, haberet
istam opinionem in mente sua, quod mulier
est virgo & non acciperet in vxorem: si
crederet quòd non est virgo. Secundo
modo potest se habere cum prædicto consensu conditionali. Tertio modo potest
se habere, non exprimendo verbis consensum illum conditionalem: sed absolutè loquendo, ego te accipio in meam. Dicimus ergo, quòd si primo modo se habet
cum ignorantia tantum concomitanti: verum erit matrimonium & ratum. Ratio
est, quia de substantia illius contractus absoluti non est, quòd mulier sit virgo aut nobilis aut diues. Si autem secundo modo se
habeat, non est verum matrimonium in
foro conscientiæ siue exprimat intentionem
suam conditionaliter, siue absolutè. Si autem expresserit conditionaliter: non est verum matrimonium in foro exteriori. Dicimus denique, quòd si tertio modo se habuerit, loquendo absolutè, cum tamen habeat consensum conditionalem: iudicabitur verum matrimonium in foro ecclesiæ.
Et quanuis non sit verum matrimonium:
tamen ipse vir tenebitur in foro conscientiæ facere verum matrimonium. Et ratio
est, quia grauiter decipit mulierem, quæ
putabat se vinculo matrimonij astrictam
propter verba ipsius viri. Quæ iniuria non
potest aliter resarciri, nisi vir faciat verum
matrimonium.
Ad tertium argumentum respondetur,
quòd non facilè sunt admittendæ illæ excusationes venditorum: semper enim in re
dubia circa pretium iustum, præsumendum est bonam & iustam esse iudicis taxationem. Nihilominus, si quando constiterit quòd ipsa taxatio est iniqua, licitum erit venditori, vti cautela. Neque enim per
hoc fit iniuria emptoribus: cum detur illis
quod debetur secundum iustitiam.
Ad quartum argumentum dicemus in
dubio tertio. Ad argumentum vero quod
fecimus in oppositum, quatenus militat contra secundam conclusionem respondetur,
quòd matrimonium quidem in quo est error personæ, nunquam est validum: etiam
si substituatur alia mulier tam sufficiens sicut illa quam intendit vir ducere in vxorem.
Et ratio est manifesta: quia matrimonium
ex natura sua est quidam contractus amicitiæ coniugalis: ad rationem autem amicitiæ pertinet vt amicus afficiatur ad singularem personam cum qua vult amicitiam
contrahere. At vero in contractu emptionis & venditionis attenditur vtilitas rei. Vnde si substituatur alia res tam vtilis ipsi emptori, validus erit contractus. Verbi gratia,
si quis emat ancillam & venditor substituat illi aliam tam vtilem: validus erit contractus.
DVbitatur secundò consequenter circa tertiam conclusionem articuli tertij, Vtrum si vitium rei sit occultum, non
tamen perniciosum emptori, sit validus contractus, tacente venditore vitium rei, sed minuente de pretio quantum oportet.
Pro parte negatiua arguitur primo. Si
emptor sciret vitium illud, non emeret rem
illam, ergo est inuoluntarius interpretatiuè in illo contractu: ac proinde non est validus contractus.
Arguitur secundò. Venditor tacens decipit emptorem, ergo emptor est inuoluntarius in illo contractu.
Arguitur tertio magis efficaciter. In huiusmodi contractibus non potest non grauari emptor, etiam si res habeat vtilitatem
pro quantitate pretij. Primò quidem, quia
cum cognouerit vitium rei, cogitur detinere apud se rem sibi ingratam. Deinde si velit illam vendere, cogitur non vendere il|lam cuilibet emptori, poterit enim ille defectus esse perniciosus alteri. Verbi gratia, si
medicus emit equum cum illo defectu sibi
quidem vtilem, non poterit illum vendere militi cum illo defectu: quia erit illi perniciosus: ergo ex illa deceptione medicus
iniuriam patitur. Et confirmatur, quia ipse
venditor tacens defectum rei, causa erit periculi quod inde potest euenire tertiæ personæ quæ potest emere rem illam à primo emptore.
Propter hæc argumenta aliqui tenent
partem negatiuam. Vt Ioannes de Medina
de contractibus. quæstione 34. & à quibusdam citatis à Syluestro pro ista sententia, in
verbo, emptio. quæstione 20. Sed certè Syluester satis confusè loquitur.
Nos tamen argumentamur quartò pro
ista sententia. Læsio propter vitium rei, maior est quàm læsio propter iniquitatem pretij: sed læsio propter iniquitatem pretij irritat contractum, quando emptor ignorabat
iustum rei pretium. Ergo multo magis irritabitur quando emptor habet ignorantiam vitij.
PRO decisione huius difficultatis, notandum est, quòd venditor in prædicto casu dupliciter potest se habere. Vno
modo merè negatiuè, tacendo vitium rei.
Alio modo positiuè affirmando nullum vitium esse in re vel etiam interrogatus negatiuè respondendo, vel suo silentio rem
approbando. Proportionabiliter emptor dupliciter potest se habere. Vno modo vt virtualiter habeat istam intentionem, si scirem
rem istam habere vitium, non emerem illam: tamen non explicat illam intentionem.
Altero modo se potest habere explicando
venditori suam intentionem, quòd si res habet vitium, non intendit emere.
Prima conclusio. Venditore negatiuè se
habente, quanuis emptor habeat intentionem illam virtualem, quam non explicat:
validus erit contractus in prædicto casu:
quando res non est perniciosa emptori, neque venditor peccat aliquod peccatum. Ista
conclusio intelligenda est per se & absolutè loquendo, quantùm est ex parte talis
contractus. Probatur conclusio. Quoniam
contractus quilibet per se loquendo est validus, quando celebratur secundum rationem iustitiæ commutatiuæ: sed ille contractus ita celebratur, siquidem datur res vtilis emptori pro quantitate iusti pretij: ergo
validus est. Probatur secundò. Quando aliquis pater donat filio aliquam pecuniam,
valida est donatio: etiam si pater non esset
donaturus si sciret ad quem malum finem
filius petit. Ergo simul in casu posito venditio erit valida. Et confirmatur. Nam facultas data à superiori valida est, etiam si non
esset illam daturus si sciret finem malum ad
quem petitur à subdito. Ergo similiter, &c.
Probatur tertio. Viceuersa, si emptor iusto
pretio emit rem aliquam, cuius virtutem singularem non cognoscit venditor, neque communiter cognoscitur: non tenetur illam virtutem indicare venditori neque augere pretium, sed sufficit dare pretium secundum
communem æstimationem vt dicemus dubio tertio. Ergo similiter viceuersa, venditor non tenebitur indicare vitium rei occultum, quando non est damnosum aut perniciosum, sed res est tam vtilis quantum est
pretium quod pro illa datur.
Denique probatur. Si vitium rei esset manifestum, verbi gratia, si equus est monoculus, & emptor sua negligentia non aduertit: nihilominus contractus est validus
etiam si non erat empturus si cognouisset illud vitium. Ergo similiter in prædicto casu contingit. Probatur consequentia.
Quia vtrobique sua negligentia ignorat vitium rei.
Secunda conclusio. Si venditor secundo
modo se habeat, scilicet quod sua sponte vel interrogatus affirmet rem nullum habere vitium, vel etiam silentio suo persuadeatur
emptor, quòd nullum vitium inest rei: tunc
contractus est illicitus & inualidus. Probatur. Nam voluntas expressa venditoris est
emere rem absque aliquo vitio: ergo contractus ille est inuoluntarius, ac proinde inualidus: & ex parte venditoris illicitus. Secundò probatur. Quoniam venditor ex officio, tenetur dicere veritatem quando interrogatur, & non dicere sua sponte mendacium circa rem ipsam: ergo si contrarium faciat decipit emptorem, ac proinde
contractus est inualidus. Hanc conclusio|nem probant tria argumenta proposita in
principio.
Tertia conclusio. Si vitium rei efficiat
illam omnino inutilem emptori, etiam si
non sit perniciosa contractus erit inualidus, & venditor tenetur ad restitutionem.
Probatur, quia in tali casu nulla prorsus est
voluntas emptoris emendi rem sibi inutilem, etiam si aliàs possit illam vendere alijs
vtilem. Secundò probatur. Contractus emptionis & venditionis introductus est in republica propter vtilitatem contrahentium:
ergo quando res omnino fuerit inutilis emptori nullus erit contractus: si venditor taceat vitium illud.
Neque valet respondere oppositum opinantes, quòd res illa alijs sit vtilis, & quòd
emptor possit illam vendere & inde capere vtilitatem: etenim emptio per se loquendo ordinatur in vtilitatem ipsius emptoris. Ergo quando emptor emit rem in proprios vsus, nullam habet voluntatem emendi rem alijs vtilem & sibi inutilem: ergo fit
iniuria illi quando cogitur rem illam vendere ne pretium amittat: ac proinde ipse
venditor tenetur statim repetere pretium.
Verum est tamen, quòd si emptor aliàs
est negotiator, ita vt intelligatur, quòd emit ad vendendum: validus erit contractus, quia venditur illi res sibi vtilis ratione negotiationis. Tertiò probatur conclusio. Si res sit perniciosa emptori quanuis alijs sit vtilis: est contractus inualidus, vt patet ex Diuo Thoma, articulo tertio. Ergo
similiter, si res sit omnino inutilis emptori erit irritus contractus, etiam si alijs possit esse vtilis.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum negatur antecedens: si consequens intelligatur de inuoluntario rationabiliter secundum leges iustitiæ.
AD secundum respondetur, non esse
propriè deceptionem ex parte venditoris,
quando venditor non interrogatus tacet vitium rei, ex quo non redditur inutilis neque periculosa emptori: minuit tamen de
pretio quantum oportet ad æqualitatem
iustitiæ.
Ad tertium argumentum respondetur,
quòd quanuis sit aliqua molestia emptori habere rem sibi ingratam: non tamen
propterea est inualidus contractus celebratus secundum leges iustitiæ. Ad confirmationem iam patet ex prima conclusione.
Diximus enim validum esse talem contractum per se & absolutè loquendo, hoc est
quantum ex meritis ipsius contractus. At
vero vbi fuerit tale periculum, vel propter
conditionem rei quæ facilè venditur alteri cui erit perniciosa, vel etiam propter conditionem emptoris qui facilè etiam inclinatur ad vendendam rem illam: tunc contractus non erit validus ex eo, quòd ipse
emptor rationabiliter est inuitus: quia exponitur periculo alterum decipiendi perniciose, & idcirco venditor peccat contra
iustitiam: quia est causa periculi quod nocebit tertiæ personæ.
Ad quartum argumentum respondetur, quòd læsio de qua loquimur in prima
conclusione non est tanta quanta est læsio quæ fit in pretio, quando emptor ignorat quod nam sit pretium iustum.
Sed tamen adhuc replicatur contra ipsam tertiam conclusionem & prædictam doctrinam. Si res sit maximè commoda emptori in particulari, non propterea augebitur iustum pretium secundùm communem æstimationem rei: ergo proportionabiliter non minuetur tale pretium, si res
non sit vtilis in particulari. Patet consequentia. Nam aliàs non videtur esse æqualis conditio ex vtraque parte contrahentium. Replicatur secundò. Emptor non tenetur indicare venditori vitium pecuniæ: ergo neque venditor emptori vitium rei. Probatur antecedens, in casu quòd emptor sit
certus, quòd pecunia quam dat postridie
sit deponenda à Principe, tunc non tenetur indicare euentum illum, sed licitè emit
& licitus est contractus. Ergo similiter &c.
Confirmatur. Si quis locat domum in curia homini curiali pretio currente, sciens
tamen quòd cito discedet curia ab illo loco: nihilominus non tenetur locans indicare conducenti, quòd domus illa erit illi inutilis propter euentum futurum. Ergo neque venditor tenetur indicare vitium rei.
Respondetur ad primam replicam negando consequentiam. Quin potius iustitiæ ratio postulat, quòd sicut pretium
iustum augescit, ex eo quòd venditor in
particulari incurrit incommodum quando rogatus vendit: ita etiam postulat quòd
minuatur pretium, quando emptor in particulari incurrit incommodum ex emptione ipsa.
Ad secundum respondetur, quòd in illo casu pecunia nullum habet vitium de
præsenti: sed potius est legitima secundùm
æstimationem Reipublicæ. Cæterum per
accidens est & ab extrinseco, quod illa pecunia sit deponenda à Rege, neque ipse emptor tenetur reuelare illud futurum quod
sua industria vel bona sorte nouit. Eodem
modo respondetur ad confirmationem dicendo, quòd illa domus in præsenti vtilis
est, neque habet vitium intrinsecum: est
autem per accidens euentus ille futurus cognitus per industriam, vel bonam sortem locantis, neque tenetur indicare illum
euentum.
DVbitatur tertiò circa tertiam conclusionem articuli secundi, An debeat esse æqualis conditio venditoris & emptoris
in huiusmodi contractibus celebrandis?
Arguitur primò pro parte negatiua. Sit
aliquis emptor peritissimus lapidarius qui
cognoscit singularem virtutem & valorem
alicuius margaritæ, quam non cognoscunt
homines communiter, etiam lapidarij: iste
potest emere margaritam minori pretio
quam secundùm se valeat, & tamen venditor nunquam potest vendere margaritam minoris valoris pro maiori pretio: ergo non est æqualis vtriusque conditio. Et
confirmatur. Sit aliquis rusticus habens margaritam, & occurrat ille lapidarius dicens,
quòd vult possidere illam margaritam, &
quòd dabit illi centum pro illa, etiamsi valeat mille: tunc lapidarius, si rusticus vendiderit, potest bona conscientia illam possidere: & tamen ècontrario, si venditor aliquis venderet margaritam pro mille, & tamen reuera non valeret nisi centum, contractus ille esset iniquus, ergo &c.
Arguitur secundò. Qui emit agrum in
quo certus est latere thesaurum, non tenetur indicare domino agri ignoranti quòd
ibi lateat: sed potest agrum emere secundùm communem æstimationem illius: &
tamen viceuersa nunquam venditor potest vendere agrum minoris valoris pro
maiori pretio, ergo non est æqualis vtriusque conditio.
PRO decisione sit prima conclusio. In
celebrandis huiusmodi contractibus emptionis & venditionis, æqualis debet esse
conditio emptoris & venditoris secundùm
leges iustitiæ commutatiuæ: & vterque tenetur illas seruare. V. g. sicut venditor peccat contra iustitiam vendens rem vitiosam
pro integra: ita emptor peccat emendo rem
integram pro vitiosa. Item sicut venditor
etiam non interrogatus tenetur dicere vitium rei, vel minuere pretium: vt iam diximus: ita tenetur emptor augere pretium
cognoscens valorem rei, vel indicare venditori, vt est exemplum in confirmatione
primi argumenti. Probatur ergo conclusio.
Quia contractus emptionis & venditionis
est actio iustitiæ commutatiuæ: ergo ad
vtramque partem æqualiter pertinet prouidere commodis alterius partis secundùm
æqualitatem rei ad rem.
Nihilominus sit secunda conclusio. Quando in ipsa re venali est aliqua virtus specialis, quæ communiter ignoratur ab hominibus etiam peritis in illa arte, non tenetur emptor peritissimus cognoscens illam virtutem, indicare venditori: sed licitum erit illi emere pretio communi. Verbi gratia, in casibus primi & secundi argumenti. Probatur conclusio. Quia iustum
rei pretium illud est, quòd communiter
æstimatur ab hominibus secundùm circunstantiam loci & temporis, sed illa virtus
occultissima non æstimatur ab hominibus, siquidem non cognoscitur, ergo emptor non tenetur dare pretium pro illa
virtute quam ipse specialiter cognoscit.
Probatur secundò. Quia virtus illa gemmæ occulta, habet se respectu lapidarij peritissimi sicut thesaurus absconditus in agro: de quo dicemus statim, quòd licitum est emptori emere agrum illum, nihil indicando de thesauro, sed potest applicare sibi thesaurum titulo inuentionis. Er|go similiter poterit lapidarius ille possidere gemmam excellentissimæ virtutis, titulo inuentionis: etiam si emerit illam secundùm communem æstimationem hominum.
Probatur tertiò. Si lapidarius ille ignorans
virtutem gemmæ emisset illam pretio communi, & postea cognouisset virtutem illam, non teneretur ad aliquam restitutionem, ergo neque si sciens emerit. Probatur consequentia. Quia si ex iustitia teneretur ante emptionem, teneretur etiam post
emptionem restituere ratione rei alienæ acceptæ, sicut si sciens & prudens accepisset.
Denique probatur. Quando Hispani inuenerunt Indias, poterant emere ab Indis aurum, & margaritas secundùm æstimationem illius reipublicæ: neque tenebatur indicare, quanti æstimaretur aurum in alijs
regionibus. Et per hoc patet ad primum argumentum & confirmationem eius.
Sed obserua in casu confirmationis, quòd
lapidarius tenetur indicare absque dolo communem valorem illius margaritæ: aliàs merito præsumitur ipse rusticus inuoluntarius
rationabiliter. Neque credibile est quòd ipse
rusticus velit facere tantam gratiam lapidario, nisi deceptus ab illo.
Ad secundum argumentum vt plenè respondeamus recolenda sunt quæ supra diximus quæstione. 66. articulo. 5. circa tertiam conclusionem articuli de thesauro dupliciter sumpto, scilicet, propriè & impropriè. Et per illa patet solutio ad secundum.
DVbitatur quartò circa solutionem ad
tertium articuli tertij, Vtrùm venditor sciens futuram magnam copiam mercium, teneatur indicare emptoribus, aut verò minuere de pretio.
Pro parte affirmatiua arguitur primò.
Qui vendit equum proximè moriturum
vel contracturum aliquod vitium notabile,
tenetur indicare vel minuere de pretio, ergo
etiam venditor in nostro casu.
Secundò. Quia ex opposita sententia sequuntur magna incommoda. Primò, quòd
mercator qui scit ciuitatem obsidendam, posset nihilominus omnia bona sua vendere pretio currenti, quod videtur iniquum & contra
bonum non tantum ciuium, sed etiam reipublicæ. Secundò sequitur, quòd qui sciret crastina die futuram esse taxationem frumenti minori pretio quàm modo: posset hodie vendere omne triticum pretio pragmaticæ. ¶ Tertiò sequitur, quòd qui sciret,
aliquam monetam esse deponendam citò
in Regno: nihilominus posset permutari
illam quam habet apud se. His argumentis conuictus est Ioan. de Medina vbi supra
quæst. 35. pro parte affirmatiua.
Nihilominus sit prima conclusio. Venditor sciens futuram magnam copiam mercium
non erit iniustus tacendo & vendendo suas
merces pretio currente. Dixi iniustus quia contra charitatem aliquando peccabit, vt infra patebit. Probatur conclusio. Quia iustum pretium
est quod taxatur secundùm communem
æstimationem fori. Sed iste vendit suas merces pretio currente communi æstimatione,
ergo non est iniustus. Secundò sequeretur,
quòd qui haberet in animo post triduum
vendere magnam copiam frumenti, quòd
non possit hodie vendere triticum pretio
currente. Probatur sequela. Quia iste scit
ex venditione futura cras, triticum minùs
valiturum propter ingentem copiam quam
venditurus est, ergo non posset hodie vendere pretio currenti. Tertiò sequeretur, quòd
venditor ignorans illam copiam futuram
& vendens pretio currente, teneatur restituere. Probatur sequela. Quia obligatio restituendi oritur non solùm ex iniusta acceptione, sed etiam ratione rei acceptæ, ergo mercator sciens futuram copiam
tenetur restituere ratione iniustæ acceptionis & etiam ille qui ignorat copiam futuram tenebitur restituere ratione rei alienæ,
scilicet, excessus pretij quod accepit pro
tritico minùs valituro.
Secunda conclusio. Etiam si iste venditor interrogetur, an sit futura magna copia
tritici, & dicat se nescire, vel dicat copiam
non esse futuram, non peccat contra iustitiam. Conclusio patet primo argumento facto pro conclusione præcedenti. Et secundò probatur. Quia contractus iste habet
omnia quæ sunt de substantia iusti contractus: traditur enim merces absque aliquo
vitio, & pretio currente, ergo, &c.
Sed arguis. Quia ille mentitur perniciosè in damnum multorum, ergo facit iniu|stum. Et confirmatur primò. Quia si alius
assistens ita mentiretur faceret iniustum, &
teneretur restituere, vt communiter conceditur, ergo multo magis quando mercator ipse mentitur. Secundò confirmatur.
Quia si aliquis mentiendo impediat eleemosynam pauperi, tenetur illam restituere, ergo &c.
Ad argumentum tamen respondetur,
quòd venditor tacendo vel mentiendo non
facit iniustum. Primò, quia solum inducit
emptorem ad contractum iustum pretio
currente. Et secundò, quia si diceret veritatem incurreret ipse simile damnum in proprijs facultatibus, ergo ipse non tenetur pati. Vnde mendacium illud non est formaliter perniciosum, sed officiosum: quia ipse
ordinat ad fugiendum damnum: quod
venditor non tenetur subire. Et ideo per
accidens est quod emptor ex tali mendacio
damnificetur.
Ad primam confirmationem respondetur nego consequentiam: quia alius mentiens perniciosè mentitur & non officiosè,
eo quod ex tali mendacio nec bonum comparat nec malum effugit: sicut mercator qui
verè detrimentum incurrit ex tali manifestatione.
Ad secundam confirmationem distinguendum est. Nam si ille alius qui mentitur sit pauper, & vt sibi detur eleemosyna
dupla decipit alterum, dicendo dominum
non adesse vel eleemosynam esse iam elargitam: iste mentiens non tenetur restituere: nec peccat contra iustitiam: quia vterque
pauper habet idem ius. Verumtamen si diues