AD Primum sic proceditur. Videtur quòd homo non teneatur ad testimonium ferendũferendum. Dicit enim August. in quæstionibus Genes. ꝙquod Abra|ham dicẽsdicens de vxore sua: Soror mea est, veritatem celari voluit, nōnon mendacium dici. Sed veritatem celando, aliquis à testificando abstinet. Ergo non tenetur aliquis ad testificandum.

¶ 2 Præterea. Nullus tenetur fraudulenter agere. Sed Prouerbiorum. 11. dicitur: Qui ambulat fraudulenter, reuelat arcana. qui autem fidelis est, celat amici commissum. Ergo non tenetur homo semper ad testificandum, præsertim super his, quæ sunt sibi in secreto ab amico commissa.

¶ 3 Præterea. Ad ea quæ sunt de necessitate salutis, maximè tenentur clerici & sacerdotes. Sed clericis & sacerdotibus prohibetur ferre testimonium in causa sanguinis. Ergo testificari non est de necessitate salutis.

SED contra est, quod August. dicit: Qui veritatẽveritatem occultat, & qui prodit mendacium, vterque reus est. Ille, quia prodesse non vult: hic, quia nocere desiderat.

RESPONDEO dicendum, quòd in testimonio ferendo distinguendum est: quia aliquando requiritur testimonium alicuius, aliquando non requiritur. Si requiritur testimonium alicuius subditi autoritate superioris, cui in his, quæ ad iustitiam pertinent, obedire tenetur: non est dubium, quin teneatur testimonium ferre in his in quibus se cundùm ordinem iuris testimoniũtestimonium ab eo ex igitur, puta in manifestis, & in his de quibus infamia præcessit. Si autem exigitur ab eo testimonium in alijs, puta in occultis, & de quibus infamia non præcessit, non tenetur ad testificandum: si verò requiratur eius testimonium nōnon autoritate superioris, cui obedire tenetur, tunc distinguendum est, quia si testimonium requiratur ad liberandum hominem, vel ab iniusta morte seu pœna quacunque, vel à falsa infamia, vel ab aliquo damno, tunc tenetur homo ad testificandum. Et si eius testimonium nōnon requiratur, tenetur facere quod in se est, vt veritatem denuntiet alicui, qui ad hoc possit prodesse. Dicitur enim in Psalm. 81. Eripite pauperem, & egenum de manu peccatoris liberate. Et Prouerb. 24. Erue eos qui ducuntur ad mortem: & Roman. 1. dicitur: Digni sunt morte non solùm qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Vbi dicit Gloss. Consentire, est tacere cùm possis redarguere. Super his verò quæ pertinent ad condemnationem alicuius, nōnon tenetur aliquis ferre testimonium, nisi cum à superiori compellitur secundùm ordinem iuris. Quia si circa hoc veritas occultetur, nulli ex hoc speciale damnum nascitur. Vel si immineat periculum accusatori, non est curandum, quia ipse in hoc periculũpericulum sponte se ingessit. Alia autem ratio est de reo, cui periculum imminet eo nolente.

AD primum ergo dicendum, ꝙquod Augustinus loquitur de occultatione veritatis in casu illo, quando aliquis non compellitur superioris autoritate veritatem propalare, | & quando occultatio veritatis est nulli specialiter damnosa.

AD secundum dicẽdumdicendum, quòd de illis quæ homini sunt commissa in secreto per confessionem, nullo modo debet testimonium ferre, quia huiusmodi non scit vt homo, sed tanquam Dei minister, & maius est vinculum sacramenti quolibet hominis præcepto. Circa ea verò quæ aliter homini sub secreto committuntur, distinguẽdumdistinguendum est. Quandoque enim sunt talia, quæ statim cùm ad notitiam hominis venerint, homo ea manifestare tenetur, putà si pertinent ad corruptionem multitudinis spiritualem vel corporalem, vel in graue damnum alicuius personæ, vel si quid aliud est huiusmodi, quod quis propalare tenetur vel testificando, vel denuntiando. Et contra hoc debitum obligari non potest per secreti commissum, quia in hoc frangeret fidem, quam alteri debet. Quandoque verò sunt talia quæ quis prodere non tenetur, vnde potest obligari ex hoc, quòd sibi sub secreto committuntur, & tunc nullo modo tenetur ea prodere, etiāetiam ex præcepto superioris, quia seruare fidẽfidem est de iure naturali. Nihil autem potest præcipi homini contra id quod est de iure naturali.

AD tertium dicendum, quòd operari vel cooperari ad occisionẽoccisionem hominis non competit ministris altaris, vt suprà dictum est. Et ideo secundùm iuris ordinem compelli non possunt ad ferendum testimonium in causa sanguinis.

PRima conclusio. Si secũdùmsecundùm ordinem iuris requiritur testimonium à proprio iudice, tenetur ferre.

Secunda conclusio. Si requiratur contra ordinem iuris, non tenetur testificari.

Tertia conclusio. Si testimonium sit necessarium ad liberandum hominem ab iniuria, vel damno: tenetur testificari etiam non postulatus ab aliquo neque rogatus.

Quarta conclusio. Quando agitur tantum de condemnatione alicuius, non tenetur ferre testimonium, nisi compulsus à iudice secundùm ordinem iuris, etiam si accusatori periculum immineat.

DE hac materia extant tituli de testibus in vtroque iure, & in decreto causa 3. & 4. per multas quæstiones. Soto libro. 5. de iustitia, quæstione. 7. & relectione de tegen. membro. 2. quæst. 6. Nauarro in manuali, cap. 25. numero. 40. Nos vero hanc materiam in quinque partes diuidemus. In prima disserendum erit, quando iudex iuste interrogat testem.

DVbitatur primò ad quid teneatur testis? Pro cuius decisione sit prima cōclusioconclusio. Quando iudex procedit per viāviam accusationis, aut denuntiationis: necessariũnecessarium est, quòd præcesserit ipsa accusatio, vel denuntiatio iusta in foro exteriori. Hæc est communis sententia, & probatur ex definitione viæ accusationis, est enim via accusationis quando proceditur ab ipsa accusatione, tanquam à principio, ergo necesse est vt præcedat accusatio. Sed tamen explicatur illa propositio. Diximus enim, quòd præcedat accusatio in foro exteriori iusta, quia potest contingere, vt accusatio sit iniusta in foro conscientiæ, eo quòd accusator poterat & tenebatur corrigere delinquentem, & ita prouidere bono communi: & nihilominus illa accusatio erit iusta in foro exteriori, & iudex tenetur illāillam admittere, si accusator instat. Probatur, quia iudex est custos boni publici, & debet procedere secũdũsecundum ius cōmunecommune, ergo debet admittere & acceptare accusationem quam admittunt ipsa | iura. Et confirmatur. Accusator habet in foro exteriori ius ad accusandum illud, quod probare promittit, ergo iudex debet admittere in eodem foro illam accusationem, aliàs merito puniretur ille iudex si non admitteret talem accusationem: quia nōnon rectè fecit officium suum. Et notandum est, quòd iste est vnus de multis casibus, in quibus iudex potest interrogare testem specialiter de ipso reo, & tamen non potest interrogare ipsum reum, An fecerit crimen: donec iam habeat vnum testem saltem, vel habeat indicia certa, quæ suppleant vicem vnius testis.

Sed tamen cōtracontra propositionem & explicationem eius arguitur primò. NāNam D. Tho. dicit in artic. quod tunc iudex interrogat secundùm ordinem iuris, quando crimen est manifestum, & quando interrogat in his in quibus infamia præcessit: ergo non sufficit accusatio ad interrogandũinterrogandum testem iuridice, si crimen non est notorium, vel præcessit infamia de illo. ¶ Secundò. Si iudex sciat accusatorem iniquè agere in foro cōscientiæconscientiæ accusando, tenetur illum fraternaliter corrigere seorsum, ergo non tenetur admittere statim accusationẽaccusationem illāillam. Patet cōsequẽtiaconsequentia. Quia aliàs consentiret cum iniquitate accusatoris.

Ad primum respondetur, ex eodem D. Tho. in quæst. 68. art. 1. ad tertium, vbi ait, ꝙquod non est omnino secretũsecretum quod per sufficientes testes probari potest. NotandũNotandum est enim quod manifestũmanifestum habet gradus, quorũquorum vnus est, quando aliquid potest probari, vel proponitur probandum in iudicio. Quod autẽautem dicit D. Tho. in his de quibus infamia præcessit, non intelligatur, vtrumque simul esse necessariũnecessarium, scilicet, quod sit crimen manifestum, & ꝙquod sit infamia de illo: sed alterũalterum sufficere ad interrogandum testem. ¶ Secundò respondetur, ꝙquod accusatio legitimè facta in foro exteriori, sufficienter infamat ipsum reũreum, & nisi se purgauerit iuridicè de illo crimine, manebit infamatus. ¶ Ad secundũsecundum respōdeturrespondetur, concedo antecedens & nego consequentiam si accusator non corrigitur, sed adhuc instat accusare: tunc enim iudex tenebitur acceptare accusationem, vt persona publica, etiam si sciret testes esse falsos, & accusatum esse innocentem: non enim attinet ad iudicem quatenus est persona publica, considerare ea quæ sunt per accidens ad iudicium publicum: quia ipse est custos iuris communis & distributor illius secũdùmsecundùm allegata & probata.

Secunda conclusio. Quando iudex procedit per viam inquisitionis siue generalis, siue specialis: licitum est interrogare testem in omnibus casibus, in quibus diximus esse licitum interrogare reum, vt diximus in quæstione. 69. & multo magis militant rationes & testimonia quę ibi adduximus pro ista propositione: quanto facilius est dicere peccatum alienum, quam proprium.

Tertia conclusio. Quando crimen vergit in detrimentum reipublicæ, vel etiam priuatæ personæ notabiliter, & adhuc est infieri vel expectatur vt fiat: licitum est interrogare testem, vt dicat in particulari, Quis nam sit ille reus. Probatur. Quia iudex multo magis tenetur prouidere bono communi & defendere innocentem, quam quilibet alius particularis: sed quilibet alius tenetur in illo casu prouidere bono communi, aut defendere innocentem reuelando criminosum per accusationem, vel denuntiationem si aliter non potest: ergo multo magis iudex poterit inquirere de illo criminoso. Minor patet ex tertia conclusione Diui Thomæ in articulo. Sed notandum est, quòd iudex nōnon potest in illo casu inquirere in particulari de Petro, vel Paulo, etiam si sciat vt persona particularis quòd ille reus est Petrus vel Paulus. Ratio est, quia Petrus non est infamatus neque accusatus vel denuntiatus. Itaque poterit iudex interrogare, scis in particulari quis parat insidias ciuitati, aut intendit occidere innocentem? Quod si iudex habeat indicia particularia contra aliquem inquantum persona particularis, ipse iudex poterit & tenebitur admonere testem seorsum extra iudicium, vt si aliquid scit de illo particulari, quòd indicet illud in iudicio, non autem poterit in publico iudicio interrogare de Petro, qui non est infamatus neque accusatus neque denuntiatus. Ratio huius asserti est lex charitatis quæ vnumquemque obligat ad defensionem boni publici & innocentis.

Secundò nota, quòd crimen dupliciter potest dici esse in fieri: Vno modo secun|dùm se formaliter, vt v. g. cum aliquis actualiter furatur, vel inuadit hominem: Alio modo quando in suo effectu adhuc damnificatur respublica vel innocens, vt v. g. quando quis non vult restituere quod accepit, vel etiam ex eo, quòd ille non proditur respublica perturbatur. Dicimus ergo, quòd sufficit ad veritatem nostræ propositionis: ꝙquod crimen sit in fieri isto secundo modo. Tale enim crimen est crimen læsæ maiestatis, vt habetur in communi sententia Iurisperitorum super ExtrauagāteExtrauagante, Ad reprimendum, quæ habetur in volumine iuris Ciuilis. Et nota, eandem esse sententiam communẽcommunem de crimine læsæ maiestatis diuinæ, vt v. g. de hæresi, & de sacrilegijs quæ vehementer perturbant Christianam religionem. Vt si aliquis imaginem crucifixi confrigeret, aut incenderet domum sacram.

Quarta conclusio. Quando in processu inquisitionis quæ fit iuridicè, detegitur incidenter aliud crimen ipsius rei, etiam si sit disparatum: licitum est interrogare testem de illo crimine, & testis tenebitur respondere. Hæc conclusio est contra Soto relectione citata, membro. 2. quæst. 6. conclusione. 3. casu. 4. sed asseritur à Nauarro in relectione capitis inter verba. 11. quæst. 3. num. 676. & est communis sententia Iurisperitorum, & probatur ex. l. quod euitandi. C. de conditionibus ob turpem causam. &. l. penult. C. si aduersus libertatem. & Doctores Canonistæ super cap. 2. de confessis. & cap. 2. de ordine cognitionum, vniuersaliter dicunt, ꝙquod si crimen illud quod incidenter detegitur, est coniunctum cum alio crimine de quo fiebat iuridica inquisitio: potest in eodem iudicio puniri sine noua litis inchoatione: si autem illud crimen fuerit disparatum, non potest puniri in eodẽeodem iudicio sed poterit puniri per nouam inchoationem litis, inquirendo de illo crimine. Et hæc sententia omnino tenenda est, & est speciale argumentum ad hoc contra Soto. Nam ipse in relectione citata post primam conclusionem dubio. 2. tenet, quòd solum habetur ex iure positiuo, quòd requiratur infamia ad inquirendum contra reum per viam inquisitionis. Vnde sic arguitur. Ius positiuum potest derogari per contrarium vsum, & per contrariam sententiam Iurisperitorum: sed est vsus communis & communis sententia, quòd fiat id quod dicimus in quarta conclusione, ergo &c. Et denique sic arguitur. Etiam si teneamus, (quòd ego verum existimo) infamiam debere præcedere ad interrogāduminterrogandum in particulari de aliquo reo, secundùm quòd infamia supplet vicem accusatoris: tunc sic arguitur. Infamia eatenus necessaria est, quatenus supplet vicem accusatoris: sed detectio criminis in iudicio, etiam si incidenter contingat, sufficienter infamat hominem: ergo licitum erit interrogare testem.

DVbitatur secundò, an cùm crimen est manifestum & iam transactum, neque est directè contra rempublicam neque est crimen læsæ maiestatis: sit licitum iudici inquirere testes, vt cognoscat reum de quo nulla præcessit infamia. V. g. inuenitur cadauer hominis in platea, An sit licitum iudici interrogare quemlibet, scis, quisnam occiderit hunc hominem? ita vt interrogatio sit generalis ex parte personæ, specialis autem ex parte delicti.

Pro parte negatiua arguitur primò. In illo casu non est licitum interrogare, scis an Petrus occiderit, ergo neque interrogare, scis quis occiderit. Antecedens patet ex dictis in tertia conclusione. ConsequẽtiaConsequentia probatur. Nam responsio testis debet esse specialis, ergo idem est acsi iudex interroget in speciali.

Secundò. Iudex interrogans testem illo modo, exponit illum periculo reuelandi reum, de quo nulla præcessit infamia, ergo peccat, &c. Ad hoc dubium respondet Soto negatiuè in relectione citata, quæstione. 6. dubio. 4. post primam conclusionem, dicit tamen, quòd forte licitum est iudici interrogare de quibusdam indicijs & circunstantijs delicti, v. g. qua hora occisus est homo, aut quibus armis, quibus inuentis postea poterit interrogare de reo.

PRO decisione vero sit prima conclusio. Quando delictum est notorium, licitum est iudici inquirere reum generali inquisitione ex parte personæ. Hanc tenet Innocentius. 4. super cap. bonæ. de electione. quem sequuntur Iurisperiti. Hanc senten|tiam tenuit D. Thomas cum esset Bacchalaureus Parisius, vt refert Caiet. supra quæst. 69. art. 2. Tenet eam Bartol. in. l. 2. ff. ad. l. Iuliam. de adult. & in. l. fin. ff. de quibus. quem omnes legistæ sequuntur. Et probatur primò ex vsu communi omnium iudicum, qui ita faciunt, qui vsus sufficit derogare legem positiuam quæ præcepit, vt non nisi præcedente infamia inquiratur de reo, & hoc argumentum est efficax contra Soto, qui opinatur legem illam esse positiuam. Contra quem etiam arguitur secundò. Licitum est iudici quærere indicia, & postea ipsum reum, ergo iam sine infamia quæritur reus. Consequentia patet. Quia illa indicia & circunstantiæ non magis infamant ipsum reum, quam delictum notorium.

Tertiò. Nam alias, si iudex sciens delicta notoria, non inquireret reos, sed expectaret infamiam alicuius personæ: perturbaretur pax & tranquillitas reipublicæ crebris facinoribus, nam pessimi quique auderent crimina perpetrare, ergo &c.

Quartò. Visitatoribus licitum est inquirere an subditi sciant aliqua delicta in communitate correctione digna, etiam vbi nulla præcessit infamia, ergo multo magis vbi delictum est notorium. Hanc conclusionẽconclusionem tenet Syluest. verbo, inquisitio. §. 7. & Caiet. opusc. 17. responsionum, respons. 5.

Secunda conclusio. Quando crimen nōnon est notorium, est tamen fama de illo: hunc ordinem seruabit iudex. Primo inquiret, an sit certum illud crimen: deinde quisnam fecit poterit interrogare in generali, sicut in prima conclusione dictum est.

Ad primum argumentum respondetur, nego consequentiam. Ad probationem respondetur, quòd si interrogatus sciat esse secretum quòd Petrus occidit, debet respōdererespondere senescire. Neque enim iudex circa ordinem legis naturæ interrogat sed intendit ꝙquod interrogatus faciat quod debet. Iudex enim facit suum officium pro bono communi.

Ad secundum aliqui dicunt, quòd iudex tenetur admonere interrogatum ꝙquod nōnon intẽditintendit, vt reuelet quod non est licitũlicitum reuelare. Sed profectò non potest obligari iudex ex iustitia ad hāchanc admonitionem: quia exercet officium ministri reipub. pro bono cōmunitatiscommunitatis. Quod si interrogatus nescit respondere, sibi imputet, eo vel maxime quòd tali periculo se exposuit homicida, vnde illud inconueniens est per accidẽsaccidens respectu iudicis.

DVbitatur tertiò, An testis qui se abscōditabscondit sciens mādatummandatum citatorium dimanasse à iudice quo vocatur ad iudicium teneatur ad restitutionem detrimenti quod incurrit pars in cuius fauorem vocabatur.

Arguitur primo pro parte affirmatiua. Quando edictum est generale præcipiens, vt omnis qui sciuerit certum crimen manifestet illud: tunc secũdùmsecundùm communem sententiam, qui nōnon manifestat, tenetur ad restitutionem, ergo multo magis in nostro casu.

Arguitur secundò. Iudex vt persona publica iuste applicat testimoniũtestimonium vnius ciuis alteri in cuius fauorẽfauorem ferendũferendum est, ergo talis ciuis tenetur ex iustitia testificari.

Arguitur tertiò. Si alicui præcipiatur, ꝙquod exhibeat scripturāscripturam publicāpublicam, & occultauerit eam, tenetur restituere parti litiganti omnia damna, ergo. Ob hæc argumenta Soto lib. 5. iustit. q. 7. art. 1. tenet partem affirmatiuam: & Nauar. manual. c. 25. nu. 44. & est ferè cōmuniscommunis sententia. Alij aiunt ꝙquod si notificatũnotificatum est testi mandatum, tenetur restituere: sin autem, non tenetur.

PRO decisione huius difficultatis sit prima cōclusioconclusio. In casu posito in principio dubij, testis qui se occultat de industria ante notificationem mandati, peccat contra charitatẽcharitatem & contra iustitiāiustitiam legalem. Contra charitatem quidem, quoniam tenetur proximo fauere absque proprio damno. Contra iustitiāiustitiam verò legalem, quia tenetur correspōderecorrespondere ipsi reipublicæ in rebus necessarijs gubernationi, quando fuerit interrogatus: sed ille se abscōditabscondit ne hoc faciat: ergo peccat cōtracontra iustitiāiustitiam legalem. Erit autem peccatum mortale vel veniale pro grauitate materiæ.

Secunda conclusio. Testis ex eo solum, quòd non reddit testimonium occultando se postquam scit mandatum promanasse à iudice, siue etiam postquam intimatum est illi, nōnon tenetur ad restitutionẽrestitutionem faciendāfaciendam parti in cuius fauorẽfauorem petebatur testimoniũtestimomium. Ratio potissima est: quia ille non peccat contra iustitiam commutatiuam: ergo nōnon tenetur ad restitutionẽrestitutionem. Antecedens probatur, quia ille | non tenetur ad reddendum testimonium nisi ex charitate vel ex iustitia legali: ergo non peccat contra iustitiam commutatiuam. Antecedens probatur. Ante mandatum iudicis non tenebatur nisi solum ex charitate reddere testimonium: sed mandatum iudicis solum inducit obligationem iustitiæ legalis, ergo post mandatum tenebitur solum ex charitate & ex iustitia legali.

Secundò probatur conclusio. Post mandatum iudicis si testis non testificetur, non tenebitur restituere fisco vel iudici lucrum quod impedit eis, quod acquisituri essent ex condemnatione alterius partis, ergo etiāetiam neque ipsi parti læsæ. Antecedens est manifestum ex his quæ diximus sup. quæst. 69. Et probatur consequentia. Quia per mandatum iudicis per se primò & immediatè ordinatur testis ad rempublicam, scilicet, ad tribunal publicum, vt deseruiat illi & illi foueat, ergo si iniuria quæ fit tribunali non comparendo non obligat ad restitutionem, multo minus tenebitur restituere parti respectu cuius secundariò se habet ipse testis per mandatum iudicis.

Tertiò. Si ex iustitia commutatiua teneretur reddere testimonium in fauorem partis: sequitur quòd cum æquali damno deberet reddere. Patet consequentia. Quia altera pars haberet ius ad meum testimonium sicut ad rem propriam, ergo secundùm regulas restituendi cum æquali detrimento debet homo reddere illud testimonium. Denique probatur ex ratione qua Diuus Thomas probat primam cōclusionemconcluisonem articuli, quæ quidem tantum inducit obligationem iustitiæ legalis: ait enim, quòd tenetur obedire homo superiori.

AD argumenta in contrarium respondetur. Ad primum nego antecedens, sed solum erit peccatum contra iustitiam legalem & contra charitatem proximi: quemadmodum si respublica præciperet edicto quoddam generali, vt omnes diuites singulos pauperes sustentarent, si quis diues non sustentaret pauperem, non peccaret contra iustitiam commutatiuam: sed tantum cōtracontra legalem, & contra charitatem proximi.

Ad secundum respondetur, quòd iudex applicat eo modo quo potest testimonium vnius ciuis in fauorem alterius, scilicet, præcipiendo & obligando illum secundùm iustitiam legalem.

Ad tertium argumentum negatur consequentia. Est enim differentia, quòd scriptura est instrumẽtuminstrumentum publicum, ad cuius manifestationem habet ius quicunque indiget illo testimonio: vnde qui occultat scripturam illam, aufert ius ab altero & tenebitur restituere. Cæterum testimonium ipsius testis non subiacet nisi dominio ipsiusmet, vnde si non reddit testimonium nulli facit iniuriam contra iustitiam commutatiuam.

SED vt hoc magis explicetur est dubiũdubium quartum, An postquam testis comparet in iudicio & interrogatur iuridicè: teneatur respondere, & si non respondeat veritatem quam nouerat, an teneatur restituere?

Pro parte negatiua arguitur primo ex secunda conclusione dubij præcedentis. Antea quam compareat in iudicio non tenetur restituere, etiam si de industria se absconderit, ergo neque etiam existens in iudicio tenebitur ex iustitia commutatiua veritatem manifestare. ¶ Secundò. Sæpe ex testimonio veritatis imminet periculum ipsi testi: ergo tunc non tenebitur testificari. ¶ Tertiò. Continget sæpe, quòd testis interrogatus iuridicè peccasset ante interrogationem si deponeret crimen alicuius, ergo neque postea tenebitur respondere. Antecedens patet. Sit enim casus quòd testis poterat per correctionem fraternam prouidere bono proximi & communitati, tunc sane tenebitur non reuelare crimen illud in iudicio, vt ostendimus supra quæst. 68. art. 1. vbi diximus, quòd si denuntiet peccat & contra charitatem & cōtracontra iustitiam commutatiuam. ¶ Quartò. Sit casus quòd aliquis accusauit cum obligatione probandi duobus testibus aliquod crimen, sed tamen reuera non habet nisi vnicum testem, tunc iudex iuridicè interrogat testem, & ille non tenetur respondere sciens se esse vnicum testem, ergo &c. ¶ Quintò. In inquisitione generali quantum ad personam, speciali vero quantum ad delictum notorium, iudex iustè interrogat testem, vt paulo ante diximus: & tamen testis non tenetur respondere nisi præcesserit infamia, ergo.

Sextò. Doctores & consiliarij quos consulunt ipsi rei vt sibi prospiciant, non tenentur testificari quantum libet iudex iuridicè inquirat & interroget etiam præcedente infamia alicuius personæ, ergo &c.

PRO decisione huius, sit prima conclusio. Testis iuridicè interrogatus non tenetur ex iustitia commutatiua manifestare veritatem. Probatur. Quia præceptum iudicis addit præceptum obligans ex iustitia legali subditum ad respondendum: sed antea non tenebatur ex iustitia commutatiua respondere: ergo neque modo. Et confirmatur. Si Rex præciperet in aliqua necessitate vrgente reipublicæ, vt quilibet ciuis proficisceretur ad bellum, ille qui non proficisceretur ad bellum non peccaret contra iustitiam commutatiuam, nec enim teneretur restituere damnum quod sequutum est, ex eo quòd ipse non militauit, ergo iudex non potest amplius obligare ad testificandum testem quam Rex ad militandum. Præterea. Testis post mandatum iudicis se abscondens de industria, non tenetur restituere, ergo neque postea in iudicio tenebitur restituere si occultat veritatem.

Secunda conclusio. Si testis respondeat semel interrogatus iuridicè, tenetur respondere veritatem ex iustitia cōmutatiuacommutatiua. Probatur. Quia suo mendacio factum est vt innocens condemnaretur, ergo tenebitur ad restitutionem damni. Patet consequentia. Quia ex iustitia cōmutatiuacommutatiua tenetur vnusquisque non facere actionem ex qua sequitur damnum proximi, si tamen sine suo incommodo notabili possit vitare. Hinc sequitur ea dem ratione quòd testis in isto casu tenebitur restituere iudici vel fisco bona ad quæ habebant ius ante sententiam, si ex eius falso testimonio forte amittunt illa: non tamẽtamen tenebitur restituere illa bona quæ essent lucraturi ex condemnatione rei. Ratio est, quia ad illa non habent ius nisi mediante cōdemnationecondemnatione rei: & quia testis non tenebatur ex iustitia commutatiua concurrere ad condemnationem rei, non tenebitur restituere fisco pœnam quam reus esset soluturus: sicut etiam ipse reus non tenetur restituere illam pœnam, etiam si suo mendacio eripuerit à condemnatione. Itaque habemus, magnam esse differentiam inter occultationem & silentium testis, & inter falsum testimonium quod reddit. Per hoc enim tenetur restituere: per illud autem non tenetur, quia non peccat contra iustitiam commutatiuam. Quod enim supra diximus quæst. 62. art. 7. quòd tenetur restituere mutus siue non manifestans: explicauimus de non manifestante, qui tenetur ex iustitia commutatiua, siue ex officio manifestare: sicut est custos alicuius domus aut vineæ. Cæterum si aliquis videat furem intrantem in domum vicini & taceat, non tenetur loqui nisi ex charitate: vnde si tacet non tenetur restituere.

AD primum argumentum in contrarium respondetur, quòd testis nōnon magis tenetur manifestare veritatem constitutus in iudicio, quam antea dum esset iam vocatus iuridicè: sed tamen tenetur si respōdetrespondet respondere veritatem: alioquin tenebitur restituere, si ex eius falso testimonio datum est damnum alicui. Si obijciat aliquis ex cap. qui cum fure. de furtis. vbi dicitur, ꝙquod ille etiam est fur qui quærente possessore nōnon indicat. Respondetur, quòd est intelligendum quantum ad culpam quæ includitur in peccato contrario charitati & misericordiæ: sicut explicatur etiam illud dictum Ambrosij. Pasce fame morientem, si non pauisti occidisti, hoc est imputabitur tibi ad culpam mors alterius, scilicet, contra charitatẽcharitatem non contra iustitiam.

Ad secundum respondetur, quòd non tenetur testis etiam iuridicè interrogatus reddere testimonium veritatis cum notabili damno aut periculo proprio, nisi forte bonum publicum id postulet, aut alias obligetur ex ordine charitatis subire aliquod detrimentum, ad euitandum maius damnũdamnum proximi, præsertim in rebus altioris ordinis. Quando autem teneatur: non est præsentis loci definire, sed pertinet ad quæstionẽquæstionem. 26. in ista parte.

Ad tertium respondetur, quòd testis si adhuc potest corrigere fraternaliter proximum & prouidere boni communi, non tenetur respondere: imo tenetur respondere se non scire: neque est inconueniens quòd iudex iuridicè interroget: quia potest esse | bellum iustum ex vtraque parte supposita ignorantia. Iudex autem ignorat per correctionem fraternam sufficiẽtersufficienter prouideri bono communi & bono partis alterius, quæ habet vicem actoris. Imo vero etiam si iudex sciat vt persona particularis, quòd per correctionem fraternam potest prouideri omni incommodo: si tamen ipse iudex fuerit postulatus ab accusatore, vel à parte contraria, vt iuridice procedat: tenetur ex officio iuridice procedere: quia per accidens se habet scientia illius particularis de correctione fraterna, in ordine ad iudicium publicum. Et ita possumus dicere, ꝙquod adhuc iudex in illo casu ignorat in quantum iudex est, per correctionem fraternam posse corrigi sufficienter delinquentem: quemadmodum etiam supra diximus, quæst. 62. art. vltimo, ꝙquod non tenetur homo restituere rem alienāalienam cum magno detrimento rerum eiusdem ordinis, & tamen iudex ipse tenetur cogere illum vt restituat, postulante parte contraria, vt fiat iudiciũiudicium in foro exteriori: quia huiusmodi damnum quod patitur debitor, per accidens se habet ad considerationem iudicij.

Ad quartum respondetur, ꝙquod testis non tenetur respondere iudicum etiam iuridice interroganti, quando accusator non habet nisi vnicum testem. Huius oppositum tenet Soto lib. 5. de Iustitia. quæst. 7. art. 1. Sed probatur nostrum dictum. Illa sententia est iniusta quæ non habet nisi vnicum testem, ergo testis ille non tenetur respondere, etiāetiam si iudex ex ignorantia vel ex præsumptione iuris iustè interroget. Diximus ex præsumptione iuris: quia potest contingere ꝙquod iudex sciat vt persona particularis, quod accusator non habet nisi vnicum testem: & nihilo minus tenetur interrogare: quia ex præsumptione iuris cuius minister est præsumitur accusator habere duos testes & legitimè accusare: vnde compellitur ipse iudex interrogare. Cæterum si ipsemet iudex posset repellere illam accusationem citra scandalũscandalum, teneretur non admittere: quia vnicuiq;vnicuique mādauitmandauit Deus de proximo suo. Ergo tenetur defendere reum qui patitur iniuriam, si id potest sine detrimento boni communis.

Ad quintum. Iam diximus in præcedentibus quòd iudex non potest interrogare de persona in speciali, via inquisitionis, nisi pręcesserit infamia: vnde nec testis tenebitur respondere. ¶ Ad sextum respondetur, quòd nemo tenetur denuntiare vel testificari de crimine quod ipsius fidei cōmissumcommissum est sub secreto: nisi forte bonum commune periclitetur. Ratio huius est: quam ponit D. Tho. art. 1. ad 2. Quia seruare secretum commissum, est iuris naturalis. Ergo iudex non potest aliquid præcipere contra hoc ius naturale. Quando vero bonum commune periclitatur, tunc ius naturale seruandi secretum amici, non habet locum: quia est aliud ius vniuersalius & fortius. Quia vnusquisq;vnusquisque tenetur defendere bonũbonum commune dum periclitatur. Vnde tunc etiam non interrogante iudice, tenetur homo reuelare secretum illud particulare. Ea quæ diximus de secreto seruando, multò magis obligātobligant eos quos consulunt homines ad salutem spiritualem & corporalem: vt sunt Theologi & Medici & Iurisperiti. Ratio est, quia aliàs tolleretur de medio vniuersalissimum quoddam refugium miserorum, quod est necessarium reipublicæ, scilicet consultatio ad medendum sibi in suis miserijs. Vnde sequitur, ꝙquod non nisi pro vitando notabili reipublicæ detrimento debent reuelare eiusmodi secretum. Theologus vero si consulitur in ordine ad sacramentum pœnitentiæ, in nullo casu potest reuelare. Nam de confessarijs nihil hic definimus. Constat enim quòd iure diuino tenentur seruare sigillum in omni euentu absque exceptione. Notandum denique quòd patres & filij & omnes qui sunt in recta linea non admittuntur in iure ad testimonium contra se ipsos, etiam si veniant voluntarij ad testificandum. Hoc habetur expressè. 4. quæst. 3. §. Item parentes. & in. l. parentes. C. de testibus. Præterea etiam fratres & sorores, gener & socerus, vitricus & nouerca, priuignus & priuigna, patruus & patruelis, auunculus vel nepos ex fratre vel sorore admittuntur quidem vt testes contra se inuicem, non tamen possunt compelli ad testificandum. Hoc patet vbi supra in. l. Iulia. ff. de testibus. & communis sententia Iurisperitorum extendit hoc ipsum ad coniuges. Ratio horum omnium fundatur in iu|re naturali. NāNam bonũbonum patris & bonũbonum filij est quasi idẽidem bonũbonum. Vnde sicut nemo est testis cōtracontra seipsum, ita nemo admittendus est testis cōtracontra patrem aut ecōuersoeconuerso. Alij vero gradus recitati ita sunt inter se coniuncti etiam ad bonum reipublicæ, vt nefas sit illos compellere ad testificādumtestificandum contra se inuicem. Prædicta vero sunt intelligenda dummodo bonum cōmunecommune non periclitetur. Tunc enim prædicti gradus tenentur testificari & possunt cōpellicompelli, si non sint alij testes. Vt v. g. in casu hæresis, & in casu læsæ maiestatis: præsertim cum hæc crimina sunt in fieri. De qua re vide capit. si audieris. 23. quæst. 5. & Syluestrum in verb. testis. quæst. 1. atque hactenus de secunda parte.

IN tertia parte dicendum est de teste. Dubium primum sit, an cum dubitat testis. An iudex interroget iustè vel non, teneatur respondere? Pro parte negatiua arguitur primo. In tali casu reus non tenetur respondere, vt diximus quæst. 69. art. 1. & 2. in prima parte tractatus, ergo neq;neque testis. ¶ Arguitur secundo. Dubium ipsius testis potest oriri ex varietate opinionum, & tunc non tenetur testis sequi opinionem iudicis, sed poterit sequi contrariam. Ergo non tenebitur respondere. ¶ Sed arguitur in oppositum pro parte affirmatiua. In dubijs melior est conditio possidentis, sed iudex est in possessione præcipiendi testi, vt respondeat: ergo testis tenebitur respondere. QuẽadmodũQuemadmodum mulier quæ dubitat an iste sit suus vir, tenetur reddere debitum petenti. Vt est definitũdefinitum in c. Inquisitioni. de sent. excōexcom. De ista quæst. disputat Soto in relect. citata membr. 3. q. 2.

PRO decisione sit prima conclusio. Si in tali casu nullum detrimentum sequitur alicui ex tali testificatione, tenetur homo testificari. Probatur argumento facto pro parte affirmatiua.

Secunda conclusio. Si ex testificatione sequatur detrimentum testi vel reo vel alicui testium, & ex silentio testis non sequitur aliquod detrimentum alicui, tenetur non respondere: & potest dicere se nescire. Probatur. Nam in dubijs tutior pars est eligenda.

Tertia conclusio. Si ex testificatione sequatur detrimentum reo, & ex silentio sequatur æquale detrimentum actori: tunc etiam debet tacere vel dicere se nescire. Ratio est ex illa regula iuris: cum partium iura sunt obscura, reo potius fauendũfauendum est quāquam actori. Eo vel maximè ꝙquod reus est in possessione, ergo in dubio melior erit conditio possidentis. ¶ Quarta conclusio. Si detrimẽtumdetrimentum quòd sequitur actori ex eo ꝙquod testis non testificatur est notabiliter grauius, quam detrimentum quod sequitur reo ex testificatione, tenebitur testis testificari in casu posito. Vt v. g. si honor vel vita actoris periclitatur: reus autem solum incurrit damnum rerum temporalium. Et rursus si omnia bona temporalia actoris, quæ sunt magni momenti pereunt: reus verò mediocrem quandam iacturāiacturam facit rerũrerum tẽporaliũtemporalium, tenebitur testis testificari. Ratio huius est, quia ex duobus malis minus est eligendum, vt habetur in cap. duo mala. 13. dist. decreti ex Concil. Toletano. 8. Et est Arist. 2. Ethic. cap. 9. Sed aduertendum est opus esse prudentia ad iudicandum quod nam damnum est notabiliter grauius in actore quam in reo. Ex hac quarta conclusione sequitur corollariũcorollarium certissimum, quod si ex silentio testis bonum commune periclitatur: tenetur testificari in illo casu. ¶ Ad argumenta respondetur. Ad primum nego consequentiāconsequentiam. Quia multo durius est obligare aliquem, vt dicat contra se ipsum, quàm vt dicat cōtracontra alium. ItẽItem damnum quod sequitur actori ex silentio rei potest ipse reus restituere. At verò damnum quod sequitur actori ex silentio testis, non est in potestate eius restituere. Et propterea non est mirum ꝙquod aliquando testis teneatur respondere, quando non tenetur ipse reus. ¶ Ad secundum respondetur, ꝙquod ita verum est, ꝙquod testis non tenetur sequi opinionem iudicis interrogantis: sed poterit sequi non solum opinionem sibi probabiliorem, sed etiam æquè probabilem, dummodo seruet documenta data in conclusionibus.

Ad argumentum pro parte affirmatiua respōdeturrespondetur, ꝙquod simili ratione potest probari secunda & tertia conclusio. Nam & reus est in possessione, ergo in dubio fauendum est illi. Cæterum ad argumentum in forma respōdeturrespondetur nego minorẽminorem, nōnon enim est in possessione iudex ad interrogāduminterrogandum in illo casu particulari. Soto vbi supra, plurima docu|menta profert, vt ostendat quādoquando teneatur subditus obedire Prælato dubitāsdubitans an Prælatus iustè præcipiat. Sed tamen nos breuiter præter documẽtadocumenta data in cōclusiōibusconclusionibus, vnũvnum ꝓferimusproferimus satis vtile. Quotiescunq;Quotiescunque subditus præcipitur facere aliquid in cuius exercitio se habet vt instrumẽtalisinstrumentalis causa in ordine ad effectũeffectum principalis agentis, tenetur obedire: etiam si dubitet, ꝙquod prælatus iustè præcipiat. Vt verbi gratia, miles qui dubitat an bellum sit iustũiustum vt procedit à Rege, tenetur nihilominus militare, si præcipitur à Rege vt militet: quia ad officium militan di non pertinet examinare causas iustitiæ belli: hoc enim est principalis agentis. Quapropter si miles non est certus, quòd bellum est iniustum, tenetur militare. At vero testis est causa principalis testificandi in ordine ad condemnationem rei vel absolutionem. Vnde ad illum pertinet examinare, an procedatur iuridice vel non. Et in casu dubij debet sequi documenta data. Aliud exemplum est huius doctrinæ. Prædicator est causa principalis prædicandi. Vnde si prælatus præcipiat illi, vt prædicet aliquam doctrinam de qua prædicator dubitat, an sit doctrina sana: tenetur non prædicare. At vero præco bene potest clamare edictum, etiam si dubitet, an sit sana doctrina vel non. Quia ad officium illius non pertinet examinare an sit doctrina sana vel non.

DVbium secundum est. An testis qui scit se non iuridice interrogari, possit sine mendacio & sine peccato respondere & iurare, se nescire, non vidisse, &c. Ad hoc facilis est responsio ex his quæ dicta sunt. quæst. 69. de reo interrogato contra ordinem iuris. ¶ Sit igitur conclusio. Omnia quæ licita sunt reo interrogato contra ordinem iuris, licita sunt etiam testi, præterquāpræterquam quòd reo licitum est cedere iuri suo & respondere quòd fecit crimen, etiam interrogatus contra ordinem iuris. Sed hoc nōnon erit licitum testi interrogato contra ordinem iuris: quia non est in eius arbitrio positum cedere iuri alieno: atque hactenus de tertia parte sufficiat.

DVbium est in quarta parte, An quando per iniuriam factam reo vel testi, venit crimen in notitiam iudicis publice, liceat iudici vltra procedere vsque ad condem nationem. ¶ Pro parte negatiua est vnicum argumentum ex regula iuris, scilicet ex iniuria non nascitur ius. Ergo iudex non habet ius ad procedendum vltra ex iniuria facta. ¶ Pro parte affirmatiua est aliud argumentum. Ad bonum reipublicæ pertinet vt delicta semel publicata in iudicio, puniāturpuniantur. Ergo etiam si ab aliquo iniuriosè publicata sint, puniri debent. De ista quæstione multi multa dicunt.

PRO decisione nota primò, ꝙquod iudex potest dupliciter considerari. Vno modo vt persona particularis. Alio modo vt minister reipublicę fungens ipsius autoritate. Secundo nota, quòd iniuria potest fieri vel à iudice vel ab alio. Tertio nota, quòd iniuria potest fieri vel in ipso foro exteriori, quia est contra leges considerabiles in illo foro. Altero modo potest fieri in foro conscientiæ: quia est contra leges diuinas non considerabiles in foro exteriori.

Sit ergo prima conclusio. Quotiescunq;Quotiescunque iudex scit ex iniuria, quomodo libet facta alicui, procedi contra ipsum, tenetur inquantũinquantum persona particularis impedire processum fieri, si id potest sine scandalo non frangendo leges iudicis, aut contraueniendo iuri alterius partis. Probatur prima pars. Quia iudex eo quòd iudex est, non deobligatur à lege communi singulis hominibus, scilicet, quia Deus vnicuiq;vnicuique mandauit de proximo suo. Ergo vbi poterit sine aliquo impedimẽtoimpedimento & inconuenienti, tenebitur defendere innocentem. Secunda pars probatur. Nam bonum cōmunecommune præferendum est bono particulari: ergo debet procedere iudex secundum allegata & probata, si aliter non potest defendere reũreum. Tertia pars probatur. Nam non sunt facienda mala, vt inde eueniāteueniant bona, ergo non est facienda iniuria vni parti, vt altera ab illa eripiatur.

Secunda cōclusioconclusio. In republica Christiana si iudex sciat iniuriam factam esse reo, ex reuelatione confessionis sacramentalis, & hoc posse probari in iudicio, tunc iudex nōnon potest vltra procedere: sed tenetur omnia acta reponere. Probatur ista cōclusioconclusio. Quia maius scādalumscandalum est & magis perniciosum, vt ex tali fundamento sacrilego vltra proce|datur, quàm ex eo quòd reus nōnon puniatur. Arcerentur enim homines à sacramento cōfessionisconfessionis, si illa via licitum esset iudicibus cōdemnarecondemnare peccatores. Item est alia ratio. NāNam id quod confessarius scit in confessione, cognoscit secretissimè loco Dei, sed per ea quæ solus Deus scit, non potest cōdemnaricondemnari aliquis in iudicio. Ergo neq;neque per ea quæ confessarius scit. ¶ Tertia cōclusioconclusio. Si iudex vt persona publica iniuriāiniuriam facit reo vel testi, scilicet, quia non procedit iuridice & hac via accipit cognitionem alicuius criminis, tenetur nōnon vltra procedere: sed debet reponere omnia acta ab actione iniuriosa. Hæc cōclusioconclusio habetur in ca. qualiter & quādoquando. 1. de actionib. Vbi Innocent. III. multis rationibus ostendit, ita faciendũfaciendum esse. QuarũQuarum vna est, quia ex his quæ inordinatè sunt acta, nōnon potest ordinabiliter agi. Vide Soto in relect. citata membr. 3. q. 1. conclu. 5. qui quidem tenet istam sententiāsententiam. Sed ait grauem iniuriāiniuriam necessariānecessariam esse, vt iudex teneatur reponere acta. Sed tamen rationes Innoc. III. probant quam libet iniuriam, quæ sit peccatum mortale, sufficere, vt vltra non procedat iudex. Alij vero Theologi moderni dicũtdicunt, ꝙquod etiāetiam si iniuria grauis sit facta à iudice, tamen si crimen est enorme quod manifestatũmanifestum est in iudicio, potest & tenetur iudex vltra procedere ad vitandum scādalumscandalum reipublicæ, Soto vbi supra ait, ꝙquod forte ita licitũlicitum est. Nobis tamen oppositũoppositum videtur certum. Ratio est, quia non est licitũlicitum occidere innocẽteminnocentem pro salute totius reipublicæ, sed ille reus est innocens, qui nōnon probatur legitimè esse nocens. Ergo non debet occidi ad vitandum scandalũscnadlum illud. Alij vero dicunt ꝙquod postquāpostquam sua cōfessioneconfessione reus cōuinciturconuincitur esse nocens, etiāetiam si cōfessioconfessio sit iniustè extorta per tormenta: potest iudex procedere propter bonũbonum rei publicæ. Sed tamẽtamen ista sentẽtiasententia mihi nōnon placet, quia confessio cōuincensconuincens in iudicio debet esse legitima & voluntaria & nequaquānequaquam per vim extorta. QuẽadmodũQuemadmodum si latro minādominando mortẽmortem alicui, nisi dederit pecunias, nōnon accipit dominiũdominium pecuniarũpecuniarum: etiāetiam si alius dederit, sed tenetur restituere: ita etiam iudex, qui per iniquāiniquam cōminationemcomminationem tormentorũtormentorum aut etiāetiam per ipsa tormẽtatormenta extorquet iniquè confessionẽconfessionem, nōnon acquirit aliquod ius ex illa confessione cōtracontra ipsum reũreum, sed debet reponere omnia acta & cōstituereconstituere reum in sua immunitate, sicut erat ante iniuriāiniuriam factāfactam. Quia profecto est maius scandalũscandalum & magis perniciosum reipublicæ, vt iudex autoritate publica abutens, iniuriāiniuriam faciat in iudicio, quàm ꝙquod reus per iniquitatem cōfessusconfessus dimittatur. Alij vero dicũtdicunt ꝙquod cũcum ordo iuridice ꝓcedẽdiprocedendi sit ex legibus humanis, possunt istæ leges per cōtrariũcontrarium vsum reuocari: præsertim in cōmodũcommodum ipsius reipublicæ. ¶ Ad hoc tamẽtamen respōdeturrespondetur, ꝙquod iste nōnon est vsus sed abusus iudicũcum peruersorũperuersorum. Deinde respōdeturrespondetur, ꝙquod est cōtracontra ius naturæ, vt quis cōdemneturcondemnetur sine sciẽtiascientia publica legitimè habita, hoc est absq;absque iniuria facta ipsi reo à republica vel à ministro illius. Ex quo sequitur ꝙquod si ꝓcessusprocessus fiat per viāviam inquisitionis, necesse est vt præcedat infamia iure naturæ, vt supra ostendimus. Si autẽautem fiat ꝓcessusprocessus per viāviam accusatiōisaccusationis, necesse est vt ad sint duo testes ad cōdemnationemcondemnationem rei vel semiplena ꝓbatioprobatio ad interrogationẽinterrogationem & tormentũtormentum: & quāuisquamuis leges humanæ multa disponātdisponant circa huiusmodi ꝓcessusprocessus, tamen quædāquædam illarũillarum nihil aliud sunt quàm explicationes iuris naturalis: & facere cōtracontra illas, est perinde atque frangere ius naturæ.

Quarta cōclusioconclusio. QuādoQuando iudex vt persona priuata, scilicet extra actus iudiciarios, facit iniuriāiniuriam reo, v. g. dando pecuniāpecuniam testibus falsis, vnde factũfactum est vt secundũsecundum allegata & ꝓbataprobata reus sit cōdemnāduscondemnandus, tũctunc iudex tenetur omnibus medijs vti ad liberandũliberandum reum, etiāetiam cũcum periculo proprio, proportionato tamen respectu detrimẽtidetrimenti, quod patietur reus si iudicetur secundũsecundum allegata & probata. Dicimus autẽautem cũcum proportionato periculo: quia non tenetur iudex cũcum detrimẽtodetrimento bonorũbonorum altioris ordinis, restituere reo bona inferiora. V. g. cũcum periculo vitæ aut honoris, non tenetur restituere bona tẽporaliatemporalia. Sed tamẽtamen tenebitur cũcum æquali periculo. Probatur ista conclusio sic explicata ex regulis restitutionis. NāNam qui facit iniuriāiniuriam, tenetur cũcum æquali periculo satisfacere. Sed tamen est aduertendũaduertendum, ꝙquod si iudex nōnon potest aliquo modo restituere damnum quod fecit, vel nōnon potest sedare scandalũscandalum reipublicæ: bene potest sine peccato iudicare secundũsecundum allegata & probata. Ratio est quia iudicādoiudicando secundum allegata & | probata facit officiũofficium reipublicę, ergo ex hac parte nōnon peccat, licet maneat obnoxius restitutioni faciendæ totius damni quod patitur ꝓximusproximus ex eo ꝙquod per præteritāpræteritam iniuriāiniuriam damnificatus est. ¶ Quinta cōclusioconclusio. QuādoQuando iudex scit ꝙquod reus patitur iniuriāiniuriam ab aliquo in foro exteriori, & in ipso processu iudiciali, siue qui facit iniuriāiniuriam sit officialis reipublicæ, siue nōnon debet facere quod in se est inquantũinquantum est iudex, vt in iudicio manifestetur iniuria quæ fit reo, neq;neque vltra procedatur. Hæc conclusio probatur. NāNam iudex est custos iudicij ex officio proprio, ergo ad eũeum pertinet prouidere, ne quis in iudicio patiatur iniuriam. Vnde tenebitur ad restitutionẽrestitutionem si in hac parte fuerit negligẽsnegligens. Ad argumentũargumentum cōtracontra partẽpartem negatiuānegatiuam quatenus militat cōtracontra quartam cōclusionemconclusionem respōdeturrespondetur, ꝙquod ex iniuria nōnon nascitur ius, sic intelligitur: ꝙquod is qui facit iniuriāiniuriam nōnon acquirit sibi ius contra iniuriatũiniuriatum. Non ergo iudex post iniuriāiniuriam factāfactam extra iudiciũiudicium cōtracontra reũreum, acquir it sibi ius inquantũinquantum est persona particularis, sed potius reipublicæ, & sibi vt ministro illius. Quo fit vt nullũnullum emolumentũemolumentum sibi possit accipere ex bonis condẽnaticondemnati. CæterũCæterum bene potest accidere, vt ex iniuria quāquam quis facit vni, acquirat̃acquiratur ius ab alio. Vt v. g. si quis promittat Petro pecunias, vt occidat PaulũPaulum: si Petrus occidit illũillum acquirit ius ad illas. Similiter si quis accipit pecunias vt sit falsus testis, acquirit ius ad illas ex falso testimonio. Si autẽautem accipiat illas vt sit verus testis, nōnon acquirit dominiũdominium vt habetur in ca. nōnon sanè. 14. q. 5. ¶ Ad argumentũargumentum pro parte affirmatiua, quatenus militat cōtracontra secundāsecundam & tertiam conclusionẽconclusionem respōdeturrespondetur, ꝙquod magis pertinet ad bonũbonum reipublicæ, vt nullus condemnetur ex reuelatione sacramentalis confessionis, aut cōtracontra ordinẽordinem iuris naturalis ab ipso iudice publicè prætermissum quàm ꝙquod delicta sic cognita puniantur. Et hactenus de quarta parte. In quinta vero parte explicandum est quando teneatur testis non vocatus ex charitate testificari.

DVbitatur primò, An in causis ciuilibus in quibus agitur de bonis tẽporalibustemporalibus teneatur testis etiam nōnon vocatus ex charitate testificari propter cōmodũcommodum temporale proximi? ¶ Pro parte negatiua arguitur primò. Testis nōnon vocatus nōnon tenetur testificari nisi ex charitate: sed ad opera charitatis: nemo tenetur nisi in graui necessitate proximi: ergo nōnon semper tenebitur in casu posito testificari. Probatur cōsequetiaconsequentia. Quia sæpe cōtingitcontingit, vt proximus maneat diues amisso bono aliquo tẽporalitemporali. SecũdoSecundo, testis volũtariusvoluntarius vt in plurimũplurimum incurrit aliquod damnũdamnum, cōciliatconciliat enim odiũodium aut inimicitias aliquorũaliquorum. Ergo nōnon tenebitur cum tanto detrimẽtodetrimento testificari. Tertio, ad opera charitatis maximè obligant̃obligantur sacerdotes & Ep̃iEpiscopi, sed isti sunt priuilegiati à ferendo testimonio. Ergo nōnon est opus charitatis testificari aliquẽaliquem nōnon vocatũvocatum.

PRO decisione sit prima cōclusioconclusio. Quoties proximus graue detrimentũdetrimentum paritur in rebus tẽporalibustemporalibus, tenetur homo vltro testificari, nisi excusetur aliqua rationabili causa. Ista cōclusioconclusio asseritur à D. Tho. in arti. & probatur testimonijs ab ipso adductis. Sed est notandũnotandum, ꝙquod alia necessitas requiritur in proximo, vt quis teneatur dare illi eleemosynam: & alia requiritur vt quis teneatur defendere bona quæ iam habet. Ad hoc enim nōnon necesse est, ꝙquod ꝓximusproximus sit pauper & egestate prematur: sed sufficit ꝙquod mediocri quadam diligẽtiadiligentia possit illũillum eripere ne patiatur detrimentum in bonis quæ iam habet. Ad illud autem aliud necesse est, quod egestate prematur. Ratio est, quia ad dandũdandum eleemosynam debeo auferre de proprijs bonis: non autẽautem ad testificandũtestificandum. ¶ Secunda conclusio. Quando homo testimonio huiusmodi vltroneo incurrit aliquod detrimentũdetrimentum notabile, nōnon tenetur testificari. Probatur, quia etiāetiam vocatus testis nōnon tenetur cum tali detrimento testificari, ergo multo minus nōnon vocatus. Sed nota quòd detrimentũdetrimentum illud iudicandũiudicandum est esse notabile per cōparationẽcomparationem & proportionem ad detrimentũdetrimentum, quod patietur proximus si testis nōnon testificetur. Vnde sequitur, quòd si proximus est in periculo amittendi totam substantiāsubstantiam, tenebitur testis cũcum aliquali detrimento suorũsuorum bonorũbonorum temporaliũtemporalium testificari: non tamen cũcum periculo vitæ vel honoris: quæ proportio iudicanda semper est ex regula ordinis charitatis. Vnde patet ad primum & secundũsecundum argumentũargumentum. ¶ Ad tertium respōdeturrespondetur, ꝙquod Episcopi & sacerdotes etiam si sint priuilegiati, vt patet in. l. neq;neque honore. C. de episc. & cleri. & in. c. quanquāquanquam. 14. q. 2. | tamen cũcum opus fuerit illorũillorum testimoniũtestimonium, tenentur ex charitate testificari: dummodo sacerdotes id faciant de licentia sui episcopi.

DVbium secundũsecundum est. An in causis criminalibus teneatur quis testificari vltro. Prima conclusio. Quando testimoniũtestimonium est necessarium ad liberādumliberandum innocentem aut eum qui iniustè patitur, tenetur homo vltro testificari. Ista cōclufioconclusio est Diui Tho. & ꝓbaturprobatur eisdem rationibus à fortiori, quibus probata fuit prima conclusio dubij præcedentis. Sed intelligenda est conclusio si homo potest testificari absq;absque periculo suo notabili: quod quidem periculum iudicandum est secundum prudentiam & regulas ordinis charitatis esse notabile vel non.

Secunda conclusio. Etiam si homo sciat, ꝙquod ex testimonio suo cum defendit innocentem, condemnabitur iniquus accusator aut falsus testis, tenetur nihilominus testificari. Probatur ista conclusio. Nam ꝙquod in illo casu iniquus accusator cōdemneturcondemnetur, est effectus per accidẽsaccidens defensionis innocẽtisinnocentis. Ergo propter illum effectum per accidens, non tollitur obligatio defendendi innocentẽinnocentem. Quod si quis contra obijciat: quòd si ipsemet innocens nōnon tenetur se defendere cum periculo vitæ aggressoris. Ergo neq;neque testis tenebitur illum defendere cum tanto periculo. Negatur cōsequentiaconsequentia. Quia ipse innocens potest cedere iuri suo propter actum excellentissimum patientiæ. At vero testis nōnon potest cedere iuri alieno (ad quod defendendum obligatur ex charitate) propter effectum illũillum per accidens consequutum. Sed quæritur. An testis manebit irregularis si accusator occiditur. Respondetur, ꝙquod si ille fuit testis directè vel indirectè de crimine accusatoris, manebit irregularis: quia fuit testis in causa sanguinis. Si autẽautem suo testimonio nihil aliud fecit, quàm ostendere innocentiam falsò accusati, non manebit irregularis: sicut neque ille de quo supra diximus in materia de homicidio, qui clamat vt defendatur pater suus, non manet irregularis: etiam si occidatur aggressor ab alijs qui tulerunt auxilium defensionis. Ratio istorum est. Quia ad incurrendam irregularitatem, necesse est vt amittatur mansuetudo ecclesiastica. Hæc autem non amittitur nisi quando aliquis vel consulit vel exhortatur vel quomodolibet concurrit directè vt causa moralis ad occisionẽoccisionem alicuius, vel propria operatione truculenta occidit aliquem, etiam si sit defendendo alium. ¶ Tertia conclusio. Quando accusator accusat ex præcepto. Vt v. g. quia tenetur defendere innocentem, aut rempublicārempublicam. Tunc etiam testis tenetur vltro se offerre ad testificandum. Probatur quia quæ ratio obligationis obligat accusatorem ad accusandũaccusandum, multò magis obligabit testem, quantò cum minori periculo potest testificari quàm accusator accusare. Hæc conclusio asseritur & explicatur hic à Caietano. Sed aliqui excipiunt ab hac vniuersali, quādoquando accusator accusat in propria causa, etiam si teneatur ex præcepto accusare, dicunt ꝙquod testis non tenetur vltro testificari. Ratio illorum est, quia tunc accusator habet rationem aggressoris nōnon defensoris. Sed tamen nobis nulla ratione videtur hæc exceptio facienda. Quia in tali casu non sua sponte aggreditur accusator ipsum reum, sed ex obligatione præcepti: vt defendat suum honorem aut vitam. Quapropter accusatio illius habet rationẽrationem defensionis potius quàm aggressionis. Sed tamen intelligẽdaintelligenda est cōclusioconclusio, quando re ipsa accusator tenebatur accusare seclusa omni ignorantia etiam inuincibili. Alias enim si obligatio accusandi oritur in accusatore ex conscientia erronea, non tenebitur testis testificari: nisi habeat eandem ignorantiam.

Quarta conclusio. QuādoQuando accusator nōnon tenetur accusare: & tamen licitum est illi accusare: non tenetur testis vltrò se offerre ad testificandum. Hæc cōclusioconclusio est D. Tho. in artic. Vbi inquit, ꝙquod cum agitur de condẽnationecondemnatione alicuius: nemo tenetur vltro testificari, etiam si periculum immineat accusatori. Et ratio D. Thom. est. Quia ipse accusator sponte se introduxit in hoc periculum: reus autem etiam inuitus patitur. Ergo in tali casu licitum est fauere ipsi reo non testificando. Item est alia ratio. Quia antequam accusator accusaret, non tenebatur testis reuelare crimen proximi. Ergo nec post accusationẽaccusationem tenebitur vltro testificari. Patet consequentia: quia ipse accusator est omnino voluntarius aggressor. Ergo sua accusatione nōnon obligat testẽtestem ad testificandum: sicut non obligat | ad aggrediendũaggrediendum. Ista cōclusioconclusio est intelligenda, nisi forte testis promiserit accusatori se testificaturum: aut honor accusatoris sit magni momenti in ordine ad rempublicārempublicam: tũctunc enim tenetur testis reddere testimoniũtestimomium partim ex fidelitate, si promisit: partim ex charitate & pietate patriæ. ¶ Quinta conclusio. In eodem casu quando accusator licitè accusat, licitum etiam erit testi reddere testimoniũtestimonium etiam si non sit vocatus à iudice. Probatur, quia eadem ratio quæ licitālicitam facit accusationẽaccusationem, faciet licitam testificationẽtestificationem. Est enim accusatio odiosior quam testificatio. Ista cōclusioconclusio est intelligenda per se loquẽdoloquendo & absolutè quantũquantum est ex parte testificandi & accusandi. CæterũCæterum possunt esse aliquæ circunstantię quæ obligent testem tacere, etiāetiam si accusator licitè accuset. Vt v. g. si testis iurauerit se non testificaturũtestificaturum: nisi quando teneatur testificari. Item si reus accusatus sit coniunctus testi aliqua necessitudine amicitiæ: ita vt videatur ingratus, si cũcum posset non testificari contra amicũamicum, testificatus est. ¶ Vltimo in isto articulo. Nota circa solutionẽsolutionem ad secũdumsecundum, vbi docet D. Tho. ꝙquod iure naturæ tenemur seruare secreta: ꝙquod non est peccatũpeccatum mortale ex genere suo reuelare secretum. Ratio est, quia reuelare secretũsecretum tantũtantum est per se loquendo contra virtutẽvirtutem fidelitatis, cōtracontra quāquam nunquānunquam peccatur mortaliter: nisi simul adiũgaturadiungatur alterius speciei obiectũobiectum morale. QuẽadmodũQuemadmodum veracitas nunquānunquam obligat ad mortale, nisi per hoc quod qui mentitur, frangit etiam præceptum alterius virtutis.

AD SecundũSecundum sic proceditur. Videtur ꝙquod non sufficiat duorum vel trium testimoniũtestimomium. Iudicium enim certitudinem requirit. Sed non habetur certitudo veritatis per dictũdictum duorũduorum testiũtestium. Legitur enim 3. Reg. 21. ꝙquod Naboth ad dictũdictum duorũduorum testium falsò condemnatus est: ergo duorum vel trium testimonium non sufficit.

¶ 2 Præterea. Testimonium ad hoc, ꝙquod sit credibile debet esse concors. Sed plerunq;plerunque duorũduorum vel trium testimoniũtestimonium in aliquo discordat: ergo non est efficax ad veritatem in iudicio probandam.

¶ 3 Præterea , SecũdaSecunda quæstione quinta dicitur: Pręsul non damnetur, nisi septuaginta duobus testibus: presbyter autẽautem Cardinalis nisi quadraginta quatuor testibus non deponatur, diaconus Cardinalis vrbis Romæ nisi viginti octo testibus non condemnabitur, subdiaconus, acolytus, exorcista, lector, ostiarius, nisi cum septem testibus non condemnabitur. Sed magis est periculosum peccatum eius, qui in maiori dignitate constitutus est, & ita minus est tolerandum. Ergo nec in aliorũaliorum condemnatione sufficit duorum vel trium testimonium.

SED contra est, ꝙquod dicitur Deuter. 17. In ore duorum vel trium testiũtestium peribit qui interficietur. Et infrà 19. In ore duorum vel trium testium stabit omne verbum.

RESPONDEO dicendum, quòd secundum Philosophum in 1. Ethicorum, Certitudo non est similiter quærenda in omni materia. In actibus enim humanis, super quibus constituũturconstituuntur iudicia, & exiguntur testimonia, non potest haberi certitudo demonstratiua, eò ꝙquod sunt circa contingentia & variabilia. Et ideo sufficit probabilis certitudo, quæ vt in pluribus veritatem attingat, & si in paucioribus à veri|tate deficiat. Est autem probabile, quod magis veritatem cōtineatcontineat dictum multorũmultorum, quàm dictũdictum vnius. Et ideo cùm reus sit vnus, qui negat, sed multi testes asserunt idem cum actore, rationabiliter institutum est de iure diuino & humano, quòd dicto testium stetur. Omnis autem multitudo in tribus cōprehenditurcomprehenditur, scilicet principio, medio & fine. Vnde secundum Philosophum in 1. de Cælo: Omne totũtotum in tribus ponimus. Ternarius quidem constituitur asserentium, cùm duo testes conueniunt cum actore. Et ideo requiritur binarius testium, vel ad maiorem certitudinẽcertitudinem, vt si ternarius, qui est multitudo perfecta in ipsis testibus. Vnde & Eccles. 4. dicitur: Funiculus triplex difficilè rumpitur. Augustinus autem super illud Iohan. 8. Duorum hominum testimonium verum est, dicit quòd in hoc est trinitas secundum mysterium commendata, in qua est perpetua firmitas veritatis.

AD primum ergo dicendum, ꝙquod quantacunque multitudo testium determinaretur, posset quandoque testimonium esse iniquũiniquum, cùm scriptum sit Exod. 23. Ne sequaris turbam ad faciendum malum: nec tamen, quia non potest in talibus infallibilis certitudo haberi, debet negligi certitudo, quę probabiliter haberi potest per duos vel tres testes, vt dictum est.

AD secundum dicẽdumdicendum, quòd discordia testium in aliquibus principalibus circunstantijs, quæ variātvariant substantiam facti (puta in tempore, vel in loco, vel in personis, de quibus principaliter agitur) aufert efficaciam testimonij, quia si discordant in talibus, videntur singulares esse in suis testimonijs, & de diuersis factis loqui. Puta si vnus dicat hoc factum esse tali tempore, vel loco, alius alio tempore vel loco, non videntur de eodem facto loqui. Non tamen præiudicatur testimonio, si vnus dicat se non recordari, & alius asserat determinatum tempus vel locum. Et si in talibus omnino discordauerint testes actoris & rei, si sint æquales numero & pares dignitate, statur pro reo, quia facilior debet esse iudex ad absoluendum, quàm ad condemnandũcondemnandum, nisi fortè in causis fauorabilibus, sicut est causa libertatis & huiusmodi. Si verò testes eiusdem partis dissenserint, debet iudex ex motu sui animi percipere cui parti sit standum, vel ex numero testium, vel ex dignitate eorum, vel ex fauorabilitate causæ, vel ex conditione negotij & dictorum. Multò autem magis testimonium vnius repellitur, si sibiipsi dissideat, interrogatus de visu & scientia, non autem si dissideat, interrogatus de opinione & fama, quia potest secundum diuersa visa & audita, diuersimodè motus esse ad respondendum. Si verò sit discordia testimonij in aliquibus circunstantijs non pertinentibus ad substantiāsubstantiam facti, puta si tempus fuerit nubilosum vel serenum, vel si domus fuerit picta aut non, aut aliquid huiusmodi, talis discordia nōnon præiudicat testimonio: quia | homines non consueuerũtconseruerunt circa talia multũmultum solicitari, vnde facilè à memoria elabuntur. Quinimò aliqua discordia in talibus facit testimoniũtestimonium credibilius, vt Chrysost. dicit super Matth. quia si in omnibus cōcordarentconcordarent, etiam in minimis, viderentur ex condicto eundem sermonem proferre, quod tamẽtamen prudẽtiæprudentiæ iudicis relinquitur discernendum.

AD tertium dicendum, quòd illud locum habet specialiter in episcopis, presbyteris, diaconis, & clericis ecclesiæ Romanæ, propter eius dignitatem. Et hoc triplici ratione. Primò quidem, quia in ea tales institui debent, quorum sanctitati plus credatur, quàm multis testibus. Secundò, quia homines qui habent de alijs iudicare, sæpè propter iustitiam multos aduersarios habent. Vnde non est passim credendum testibus contra eos, nisi magna multitudo conueniat. Tertiò, quia ex condemnatione alicuius eorum derogaretur in opinione hominum dignitati illius Ecclesiæ & autoritati, quod est periculosius, quàm in ea tolerare aliquem peccatorem, nisi valde publicum, & manifestum, de quo graue scandalum oriretur.

PRima conclusio. Rationabiliter institutum est iure diuino & humano ꝙquod dicto testiũtestium stetur in iudicio. ¶ Secunda conclusio. Requiritur binarius testium, vel ad maiorẽmaiorem certitudinem ternarius.