QVÆSTIO LXII. De Restitutione.
DEINDE considerandum est
de restitutione. Et circa hoc
quæruntur octo.
ARTICVLVS PRIMVS. ¶ Vtrùm restitutio sit actus iustitiæ commutatiuæ.
¶ 2 Præterea. Illud quod iam transijt, & non est, restitui non potest.
| Sed iustitia & iniustitia sunt circa
quasdam actiones & passiones, quæ
non manent, sed transeunt. Ergo
restitutio non videtur esse actus alicuius partis iustitiæ.
¶ 3 Præterea. Restitutio est quasi
quædam recompensatio eius, quod
subtractum est. Sed aliquid potest
homini subtrahi non solum in commutatione, sed etiam in distributione, puta cùm aliquis distribuens,
minus dat alicui quàm debeat habere. Ergo restitutio non magis est
actus commutatiuæ iustitiæ quàm
distributiuæ.
SED contra. Restitutio ablationi opponitur. Sed ablatio rei alienæ est actus iniustitiæ circa commutationes. Ergo restitutio eius est
actus iustitiæ, quæ est in commutationibus directiua.
RESPONDEO dicendum,
quòd restituere nihil aliud esse videtur, quàm iteratò aliquem statuere in possessionem, vel dominium rei
suæ. Et ita in restitutione attenditur æqualitas iustitiæ secundùm recompensationem rei ad rem: quod
pertinet ad iustitiam commutatiuam. Et ideo restitutio est actus commutatiuæ iustitiæ, quando scilicet
res vnius ab alio habetur, vel per
voluntatem eius, sicut in mutuo,
vel deposito: vel contra voluntatem
eius, sicut in rapina vel furto.
AD primum ergo dicendum, quod
illud quod alteri non debetur, non
est, propriè loquendo, eius, etsi aliquando eius fuerit. Et ideo magis
videtur esse noua donatio, quàm restitutio, cum quis alteri reddit quod
ei non debetur. Habet tamen aliquam similitudinem restitutionis:
quia res materialiter eadem est: non
tamen est eadem secundùm formalem rationem, quam respicit iustitia, quod est esse suum alicuius. Vnde nec propriè restitutio dicitur.
AD secundum dicendum, quòd
nomen restitutionis, inquantum importat iterationem quandam, supponit rei identitatem. Et ideo secundùm primam impositionem nominis, restitutio videtur locum habere
præcipuè in rebus exterioribus,
quæ manentes eædem, & secundum
substantiam, & secundùm ius dominij ab vno possunt ad alium deuenire. Sed sicut ab huiusmodi rebus
nomen commutationis translatum est
ad actiones vel passiones, quæ pertinent ad reuerentiam vel iniuriam
alicuius personæ, seu nocumentum
vel profectum: ita etiam nomen restitutionis ad hoc deriuatur: quæ licet realiter non maneat, tamen manet in effectu vel corporali, puta
cum ex percussione læditur corpus:
Vel qui est in opinione hominum:
sicut cùm aliquis verbo opprobrioso remanet infamatus, vel etiam minoratus in suo honore.
AD tertium dicendum, quod recompensatio, quam facit distribuens ei,
cui dedit minus, quàm debuit, fit
per comparationem rei ad rem: vt
si quanto minus habuit quam debuit,
tanto plus ei detur. Et ideo iam pertinet ad iustitiam commutatiuam.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio prima est affirmatiua. Ratio breuiter est, quia restitutio impor|tat recompensationem rei ad rem secundum
æqualitatem. ¶ Secunda conclusio. Notetur
in solutione ad primum. Restitutio propriè
loquendo importat rationem debiti. ¶ Tertia conclusio. Notetur in solutione ad secundum. Restitutio etiamsi secundùm primæuam significationem habeat locum præcipuum
in rebus exterioribus, tamen transfertur ad
actiones vel passiones, quæ pertinent ad iniuriam vel reuerentiam personæ. ¶ Quarta
conclusio. Recompensatio quam facit distribuens ei cui dedit minus quam debet, fit
per recompensationem rei ad rem, & pertinet ad iustitiam commutatiuam.
COMMENTARIVS.
MAteria hæc de restitutione grauissima est, & Theologo valde necessaria ad decidendas difficultates quæ quotidie in humano conuictu se se offerunt. Disserunt Theologi de restitutione in. 4. Sententiarum dist. 15. vbi Magister agit de tertia parte pœnitentiæ, quæ dicitur operis satisfactio. Summistæ verò in verbo restitutio. inter quos specialiter videatur Caietan.
Adrian. in 4. in materia de restitutione. &
& Ioan. de Medina in codice de restitutione. Magist. Soto li. 4. de iust. & iur. q. 6. & 7.
Nos autem in hoc tractatu stylo quidem
breui sed compendioso curabimus vniuersalium & particularium difficultatum confusionem distinguere & decidere, ita vt nihil necessarium prætermittamus.
ANte omnia de vocabulo, restitutio,
sciendum est, esse Ciceronianum sed
in significatione vniuersaliore, ita vt idem
sit restituere atque reddere siue ex iustitia
hoc fiat, siue ex liberalitate, siue alio modo.
Et hoc modo dicitur quis restitutus in pristinam salutem beneficio medicinæ, & in
pristinam dignitatem opera amici. At vero
Theologi de iustitia disputantes strictiùs
vtuntur hac voce: vt significet actum iustitiæ
commutatiuæ, quo reparatur iniuria, siue in
bonis honoris, siue in bonis corporis, siue in
bonis spiritualibus. Quibusdam tamen Theologis placet distinguere, vt restitutio proprie sit bonorum fortunæ, satisfactio verò sit
recompensatio facta pro iniuria circa personam. Nihilominus frequentissime vtrunque
vocabulum pro altero vsurpatur. Verum est
tamen, quod satisfactio specialiter dicitur, quando quis per actum pœnitentiæ Deo satisfacit, non tamen ita proprie dicetur restitutio:
quia reuera Deus non patitur aliquod detrimentum nostris offensis, & ideo restitutio
quæ est actus iustitiæ commutatiuæ non potest dici propriè in ordine ad Deum. Et tamen inter Deum & hominem solum ponitur ex parte Dei iustitia distributiua: ex parte vero nostra ponitur pœnitentia quæ est
specialis virtus & pars potentialis iustitiæ,
quatenus homo per contritionem nititur satisfacere Deo pro offensa commissa contra
eum. Dicitur etiam satisfactio tertia pars pœnitentiæ, secundum quod homo facit aliqua opera, per quæ satisfacit pro pœnis debitis in purgatorio. Hactenus de nomine, restitutio.
Definitio vero quid rei talis colligitur à
Diuo Thoma. Restituere est iteratò aliquem statuere in dominium vel possessionem rei suæ.
Intelligitur autem nomine rei, omne illud
ad quod homo habet ius. Hæc definitio non
indiget noua explicatione, suppositis quæ
diximus de dominio & possessione. Ex hac
definitione colligit Diuus Thomas principalem conclusionem huius articuli. Quæ quidem ab
omnibus recipitur: & quanuis sit controuersia inter Doctores, an violatio iustitiæ distributiuæ obliget ad restitutionem: tamen omnes conueniunt in hoc quod si illa violatio obligat ad restitutionem, talis restitutio pertinet
ad iustitiam commutatiuam. Vtrùm autem
talis violatio obliget ad restitutionem, disputat Caietanus latè in hoc loco circa solutionem ad tertium. Sed nos opportunius
hanc difficultatem definiemus quæst. seq. 63.
ARTICVLVS II. ¶ Vtrùm sit necessarium ad salutem, quòd fiat restitutio eius quod ablatum est.
AD Secundum sic proceditur.
Videtur, quòd non sit
necessarium ad salutem, quod
fiat restitutio eius quod ablatum est.
Quod enim est impossibile, non est de
| necessitate salutis. Sed aliquando
impossibile est restituere, id quod
est ablatum, puta cùm aliquis abstulit alicui membrum vel vitam. Ergo non videtur esse de necessitate
salutis, quòd aliquis restituat quòd
alteri abstulit.
¶ 2 Præterea. Committere aliquod peccatum non est de necessitate salutis: quia sic homo esset perplexus. Sed quandoque illud quod
aufertur, non potest restitui sine peccato: puta cùm aliquis alicui famam
abstulit, verum dicendo. Ergo restituere ablatum non est de necessitate salutis.
¶ 3 Præterea. Quod factum est,
non potest fieri, vt factum non fuerit. Sed aliquando alicui aufertur
honor suæ personæ ex hoc ipso, quod
passus est ab aliquo iniustè eum vituperante. Ergo non potest sibi restitui quod ablatum est. Et ita non
est de necessitate salutis restituere
ablatum.
¶ 4 Præterea. Ille, qui impedit
aliquem ab aliquo bono consequendo, videtur illud ei auferre: quia
quod modicum deest, quasi nihil
deesse videtur, vt Philosophus dicit in secundo Physic. Sed cùm
aliquis impedit aliquem vt non consequatur præbendam vel aliquid huiusmodi, non videtur quòd teneatur ei ad restitutionem præbendæ:
quia quandoque non posset. Non
ergo restituere ablatum, est de necessitate salutis.
SED contra est, quod August.
dicit in epistola ad Maced. 14. quæstion. 6. Si res aliena propter quam
peccatum est, reddi possit, & non
redditur, pœnitentia non agitur, sed
simulatur. Si autem veraciter agitur,
non remittitur peccatum, nisi restituatur ablatum, si (vt dixi) restitui potest.
RESPONDEO dicendum,
quòd restitutio, sicut dictum est, est
actus iustitiæ commutatiuæ, quæ
in quadam æqualitate consistit. Et
ideo restituere importat redditionem illius rei, quæ iniustè ablata est.
Sic enim per iteratam eius exhibitionem æqualitas reparatur. Si verò iustè ablatum sit, inæqualitas erit,
vt ei restituatur: quia iustitia in æqualitate consistit. Cùm ergo conseruare iustitiam sit de necessitate
salutis, consequens est quòd restituere id quod iniustè ablatum est
alicui, sit de necessitate salutis.
AD primum ergo dicendum, quod
in quibus non potest recompensari
æquiualens, sufficit quòd ibi recompensetur quod possibile est: sicut patet de honoribus qui sunt ad Deum
& ad parentes, vt Philosophus dicit in 8. Ethic. Et ideo quando id
quod est ablatum, non est restituibile per aliquid æquale, debet fieri recompensatio qualis possibilis est:
puta cùm aliquis alicui abstulit membrum, debet ei recompensare vel
in pecunia, vel in aliquo honore, considerata conditione vtriusque personæ, secundum arbitrium
boni viri.
AD secundum dicendum, quòd
aliquis potest alicui famam tripliciter auferre. Vno modo verum dicendo, & iustè: puta cùm aliquis crimen alicuius prodit ordine debito
| seruato, & tunc non tenetur ad restitutionem famæ. Alio modo falsum dicendo & iniustè, & tunc tenetur restituere famam, confitendo se falsum dixisse. Tertio modo
verum dicendo, sed iniustè: puta
cùm aliquis prodit crimen alterius
contra ordinem debitum: & tunc
tenetur ad restitutionem famæ quantum potest, sine mendacio tamen:
vtpotè quòd dicat se malè dixisse,
vel quòd iniustè eum diffamauerit.
Vel si non possit famam restituere,
debet ei aliter recompensare, sicut
& in alijs dictum est.
AD tertium dicendum, quòd
actio contumeliam inferentis non
potest fieri, vt non fuerit. Potest tamen fieri, vt eius effectus, scilicet
diminutio dignitatis personæ in
opinione hominum, reparetur per
exhibitionem reuerentiæ.
AD quartum dicendum, quòd
aliquis potest impedire aliquem ne
habeat præbendam, multipliciter.
Vno modo iustè, puta si intendens
honorem Dei, vel vtilitatem Ecclesiæ, procuret quòd detur alicui personæ digniori: & tunc nullo modo
tenetur ad restitutionem, vel ad aliquam recompensationem faciendam. Alio modo iniustè: putà si intendat eius nocumentum, quem
impedit propter odium vel vindictam, aut aliquid huiusmodi: & tunc
si impedit ne præbenda detur digno, consulens quòd non detur antequam sit firmatum quòd ei detur, tenetur quidem ad aliquam recompensationem pensatis conditionibus personarum & negotij secundùm arbitrium sapientis: non
tamen tenetur ad æquale, quia illam
nondum fuerat adeptus, & poterat
multipliciter impediri. Si verò iam
firmatum sit quòd alicui detur præbenda, & aliquis propter indebitam causam procuret quòd reuocetur, idem est ac si iam habitam ei
auferret: & ideo tenetur ad restitutionem æqualis, tamen secundùm
suam facultatem.
SVMMA ARTICVLI.
COnclusio est. Restituere id quod iniustè ablatum est alicui, est de necessitate salutis. Ratio est, quia conseruare iustitiam
est de necessitate salutis.
COMMENTARIVS.
DVbitatur primò circa conclusionem
articuli, an sit vera. Arguitur primò
pro parte negatiua. Qui retinet rem alienam
domino irrationabiliter inuito, non peccat:
sed quicunque dominus est irrationabiliter inuitus, si nolit rem suam detineri ab altero qui illam accepit, ergo alter non tenetur restituere. Probatur minor. Quia vnusquisque ordine charitatis, tenetur magis diligere bonum spirituale proximi, quam bona temporalia, ergo ex eodem ordine obligatur, vt sit voluntarius quòd alter retineat
bona sua temporalia ne mortaliter peccet.
Secundò. Si esset præceptum de restitutione, contineretur in septimo præcepto Decalogi: Non furtum facies, sed non continetur in hoc, ergo. Probatur minor. Quia illud præceptum est negatiuum, & proinde
obligat semper & pro semper, sed præceptum
restituendi est affirmatiuum, quod non pro
semper obligat, sed pro tempore & loco, ergo non continetur in illo septimo præcepto,
Non furtum facies.
Tertiò. Si esset præceptum restituendi,
non solum obligaret restituere res iniustè
ablatas, sed etiam omnes res alienas etiam
iustè acceptas, Verbi gratia, si quis accepit mutuò rem
alienam, vel etiam inuenit illam: at vero
| Diuus Thomas duntaxat inquit esse de necessitate
salutis restituere quod iniustè ablatum est,
ergo conclusio non satisfacit plene titulo
articuli. Imo adiungit Diuus Thomas quòd si aliquid iustè ablatum sit, inæqualitas erit ei restituere cui ablatum est.
Fuerunt Græci quidam, vt refert Guido
Carmelita in lib. de hæresibus negantes, restituere esse de necessitate salutis. Erasmus
etiam in quatuor primis editionibus super
Euangelia, in illud Lucæ, quod superest date eleemosynam, negauit necessitatem restitutionis, sed in editione quinta asseruit illam.
Et Castro de hæresibus in verbo, restitutio
refert prædictos autores.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Necessarium est ad salutem necessitate præcepti vt qui iniustè retinet alienum restituat illud quomodolibet peruenerit ad manus eius. Ista conclusio videtur vniuersalior quam conclusio Diui Thomae sed in substantia eadem est cum illa. Pro cuius intelligentia notandum est quòd ex duplici titulo potest oriri obligatio restituendi. Alter titulus
est acceptio rei alienæ, siue iusta, siue iniusta: sicut contingit in mutuo vel in furto siue res illa possideatur ab eo qui accepit, siue
non possideatur. Intelligimus ergo nomine
acceptionis quamlibet actionem, propter
quam minus habet alter in bonis suis, quam
ius illius postulabat. Vt abscisio brachij, combustio domus. Et isto modo dicitur in præsenti acceptio rei alienæ. Alter titulus est
ipsamet res aliena, siue ille qui possidet acceperit illam à vero domino, siue acceptam
ab alio retineat, vel ex donatione vel ex venditione vel ex inuentione. Contingit autem
aliquando vt vterque titulus conueniat: &
teneatur aliquis ex utroque capite restituere.
Notandum est secundo, quòd acceptio
iusta rei alienæ non inducit propriè obligationem restituendi, donec accipiens sit in
mora reddendi illam domino. Verbi gratia, Si quis
accipiat mutuo, vel in deposito pecuniam
ad tempus determinatum, tunc si intra illud
tempus legitimum reddit, non dicitur restituere propriè. Et ratio est. Quia restituere
ex primæua & Latina significatione, est id
quod lapsum erat erigere, vel deprauatum
corrigere & in pristinum perditum statum
reparare: cum autem à Theologis translatum est vocabulum ad actionem quamdam
iustitiæ significandam, noluerunt excludere illam proprietatem significationis. Aliâs
omnes actus iustitiæ commutatiuæ dicerentur restitutio. Sed intendunt solummodo significare actionem illam iustitiæ commutatiuæ reparatricem damni, quod ex iniustitia emerserat. Et idcirco non quotiescunque
redditur res aliena vero domino dicitur restitutio. Et sic intelligatur Diuus Thomas in hoc articulo. Sed si quis obijciat, quod Diuus Thomas dicit in articulo primo. Et ideo restitutio est
actus iustitiæ commutatiuæ, quando scilicet res vnius ab alio habetur, vel per voluntatem eius, sicut in mutuo & deposito, vel
contra voluntatem eius, sicut in rapina &
furto, ergo cum aliquis reddit mutuum vel
depositum, restituit secundum Diuum Thomam
etiam si habeat illud per voluntatem domini. Respondetur primò, quòd Diuus Thomas visus est illic explicare genus restitutionis, scilicet æqualitatem iustitiæ commutatiuæ, non autem explicauit in illis verbis differentiam restitutionis, quæ insinuatur in
ipsa definitione, cum dicitur iterato statuere. Quod quidem præsupponit læsum esse
ius alterius. Respondetur secundo, quòd cum
Diuo Thoma dicit, per voluntatem eius sicut in
mutuo vel deposito, intelligit à principio
mutuationis vel depositionis: postea vero
cum habet locum restitutio, iam homo detinet alienum contra voluntatem domini.
Notandum est tertio, quòd quando quis
iam est in mora soluendi rem, etiam licitè
acceptam, statim incipit esse iniustus, & illa
detentio est eiusdem rationis cum furto vel
rapina. Ita docet D. Tho. infra quæst. 66. art.
3. ad secundum. Vnde quando in definitione furti ponitur acceptio rei alienæ, comprehendit Diuus Thomas retentionem rei alienæ contra voluntatem domini. Ex dictis colligitur
quàm formaliter locutus fuerit Diuus Thomas in
sua conclusione, solum asserens, esse de necessitate salutis restituere, id quod iniustè
ablatum est. Nam reddere id quod iustè ablatum est & iustè retinetur, non est propriè
restituere. Et propterea vsi sumus vocabulo
retentionis iniustæ vt vniuersaliùs loqueremur. Quam conclusionem censemus esse
| certam secundum fidem. Patet ad Rom. 13.
Reddite omnibus debita, cui tributum, tributum &c. Patet etiam ex consensu totius
Ecclesiæ & doctorum. Et ex communi regula iuris, non dimittitur peccatum, nisi restituatur ablatum. Quæ quidem intelligitur
quando homo potest restituere. Et est Diui
Augustini in epistola 54. & regula & intelligentia ipsius.
Secunda conclusio. Præceptum de restituendo, est simpliciter & formaliter affirmatiuum, sed importat negatiuum super
quod fundatur. Ratio est, ex duplici differentia quam ponunt Theologi inter præcepta affirmatiua & negatiua. Prima est, quod affirmatiua præcipiunt actus virtutum: negatiua vero prohibent actus vitiorum. Secunda differentia est, quòd contra præcepta affirmatiua peccant homines peccatum omissionis, contra negatiua verò peccatum commissionis, scilicet occidendo, &c. At verò præceptum de restituendo præcipit directè actum virtutis iustitiæ commutatiuæ, ergo est affirmatiuum. Quòd autem includat negatiuum supra quod fundatur, patet: quia includit negationem retinendi
rem alienam inuito domino, quæ est tota ratio quare obligat præceptum affirmatiuum ad restituendum & exercendum actum virtutis.
Ad argumenta quæ proposuimus respondetur ad primum, quòd non est irrationabiliter inuitus, si velit homo restitui sibi
rem suam, quando ex malitia alterius retinetur, tunc enim charitas non obligat: vt
quis renuntiet iuri suo propter alterius liberam voluntatem qua vult peccare: sed obligat tempore necessitatis.
Ad secundum argumentum, iam patet
responsio ex his quæ dicebamus in secunda conclusione & interpretatione illius. Præceptum enim restituendi, quanuis sit affirmatiuum, reducitur ad negatiuum tamquam
ad principalius præceptum quod est radix
& ratio quare illud affirmatiuum obliget
sub peccato mortali.
Ad tertium, etiam patet ex dictis in confirmatione primæ conclusionis. In solutionibus ad argumenta huius articuli tangit
Diuus Thomas omnem materiam restitutioni subiectam & modum restituendi quapropter doctrinam harum solutionum exactius oportet examinare.
Aduertendum est igitur, quatuor esse genera bonorum de quibus possumus inquirere an restitutio habeat locum in illis, &
quomodo sit facienda. Primò quidem sunt
bona spiritualia, vt gratia Dei & virtutes:
sunt etiam bona naturalia corporis & animæ. Sunt etiam bona extrinseca. Verbi gratia, bonæ fortunæ, vt fama & honor. Sunt denique
officia & beneficia publica, tam in seculari
republica, quàm in Ecclesiastica. De his omnibus latè disputandum est.
DVbitatur ergo secundo loco. Vtrùm
ille qui læsit proximum in spiritualibus bonis, teneatur ei aliquid restituere. Verbi gratia,
qui fuit illi causa peccandi, & vt amitteret
gratiam & virtutes, vel impediret profectum
spiritualem suis persuasionibus.
Primò arguitur pro parte affirmatiua. Si
quis proximo propinet venenum, tenetur
ex iustitia statim quærere illi remedium, ergo multo magis qui persuasionibus suis propinat alteri spirituale venenum. Patet consequentia, quia iste magis nocet proximo,
quàm alter. Secundo si Prædicator vel Doctor falsam doctrinam doceat, tenetur quàm
primum poterit reuocare sententiam, ergo
pari ratione, si quis induxit particulariter
proximum ad peccandum, tenetur illi restituere quàm primum poterit, persuadendo
contrarium.
Tertiò. Si quis occidat vel mutilet hominem etiam volentem occidi vel mutilari, peccat contra iustitiam, eo quòd solus
Deus est Dominus vitæ corporalis. Ergo si
quis inducat hominem ad peccandum, peccabit ipse contra iustitiam: & tenebitur ad
restitutionem, etiam si alter voluntariè peccet. Probatur consequentia. Quia etiam solus Deus est Dominus gratiæ & virtutum
infusarum. Scotus in quarto Sententiarum
distinctione. 15. quæstione. 3. articulo. 1. &
Ricardus articulo. 4. quæstione. 21. & Paludanus ibidem, & Adrianus in materia de
restitutione vbi supra: ait, quòd tenetur homo qui fuit alteri causa peccati restituere illi commodiori via qua poterit. Verbi gratia, Suadendo illi contrarium & orando pro illo.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui induxit alterum ad peccandum sine dolo & fraude, non tenetur ex iustitia ad aliquam restitutionem illi faciendam. Probatur, quia sic inducens vel persuadens nihil abstulit à proximo inuito, ergo
non tenetur illi restituere. Neque valet responsio Soti, quòd quanuis scandalizator non
sit tota causa peccati, est tamen partialis causa quæ antecedit voluntatem alterius: & ex
hac parte facit ei aliquam iniuriam & tenetur restituere. Contra hoc est, quòd pari ratione qui improbitate precum obtinet ab amico bonum aliquod, teneretur illi restituere: quia etiam est causa quædam antecedens voluntatem alterius. Consequens autem falsum est, quia scienti & volenti non fit
iniuria, vt habetur de regulis iuris in 6. Igitur vbi non est fraudulentia aut violentia,
non oritur obligatio restituendi.
Secunda conclusio. Etiam si quis per dolum & fraudem scandalizet proximum offerendo illi occasionem peccandi, non tenetur per se loquendo ad aliquam restitutionem faciendam. Hæc conclusio videtur esse
contra Magistrum Soto lib. 4. de Iustitia &
iure. quæst. 6. art. 3. conclus. 2. & contra aliquos nostri temporis Theologos. Sed probatur conclusio. Ille quantumlibet mentiendo non lædit proximum nisi tantùm in bonis spiritualibus, ergo non tenetur ad restitutionem. Probatur consequentia, quia bona spiritualia non possunt amitti nisi propria
& libera voluntate. Verbi gratia, Si quis duxit amicum
nescientem in domum meretricis, vbi moraliter loquendo erat scandalizandus, non tenetur illi aliquid restituere, sed solum peccat
maximum peccatum contra charitatem proximi. Confirmatur, quia tota ratio peccandi mortaliter in huiusmodi fraude est, quia
exponit proximum in periculo fornicandi.
Sed hæc ratio non obligat ad restitutionem,
ergo &c. Dixi autem in conclusione per se
loquendo: nam si ex talifraude aut dolo sequatur postea aliquod damnum temporale, tenetur qui fecit dolum ad restitutionem.
Verbi gratia, Si in illa domo erat aliquis corriualis,
qui illum percuteret & spoliaret, tunc tenebitur ille scandalizator ad restitutionem. Similiter si persuasit contractum vsurarium
siue manifestè siue per dolum, tenebitur ad
omnia damna reparanda, quæ consequuntur ex mala aut falsa persuasione. Cæterùm
quando per vim detinetur aliquis, vel trahitur ad peccandum, tunc certum est quòd
inferre vim illam, pertinet ad iniustitiam.
Tertia conclusio. Speciali obligatione
præcepti de correctione fraterna tenebitur
scandalizator, si potest proximum corrigere. Hæc conclusio non aliter probatur, quàm
ex communi consensu sapientum, qui iudicant quodammodo iustum esse, vt qui causam mali dedit, sit etiam reparator illius.
Ad argumenta in oppositum respondetur. Ad primum nego similitudinem rationis: quanuis enim vterq́ue teneatur succurrere proximo, tamen qui propinauit venenum, tenetur succurrere ex iustitia commutatiua: qui autem nocuit in spiritualibus tenetur ex charitate proximum corrigere. Neque enim ex maiori nocumento colligitur
obligatio restitutionis: sed ex nocumento
contra iustitiam commutatiuam per quod
aufertur à proximo aliquid contra voluntatem eius. Vtrum autem sit semper maius peccatum inducere proximum ad peccandum
mortaliter, Verbi gratia, ad fornicandum, quàm furari ab illo magnam pecuniæ quantitatem,
posset aliquis dubitare. Sed respondetur breuiter. Quòd quanuis ex genere suo in communi loquendo sit maius peccatum inducere proximum ad peccandum, & nocere
in spiritualibus, quàm nocere in temporalibus, tamen in particulari, quando illa læsio
in spiritualibus non intenditur directè, poterit esse maius peccatum furari à proximo magnam pecuniæ quantitatem, quàm illum
inducere ad fornicandum. Eò vel maximè
quòd ipse fornicator voluntariè peccat, si
autem directè ab aliquo intenderetur deijcere proximum à gratia Dei, est maximum peccatum & contra Spiritum sanctum, videlicet inuidia charitatis fraternæ.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd ille Prædicator aut Doctor non
tenetur ex iustitia commutatiua, per se loquendo, retractare sententiam, sed ex charitate. Aliquando etiam tenebitur ex virtute religionis, quando ex mala eius doctrina
diminuitur cultus diuinus. Cæterùm ali|quando etiam tenebitur ex iustitia commutatiua retractare sententiam: quando ex falsa doctrina illius sequitur incommodum
temporale ipsis proximis. Verbi gratia, Si prædicauit licitum esse vendere triticum vltra taxationem Pragmaticæ, tenebitur ad restitutionem damni temporalis.
Ad tertium respondetur, quòd quanuis
solus Deus sit causa efficiens gratiæ & virtutum infusarum, tamen huiusmodi pretiosas qualitates ponit in nostro libero arbitrio,
& facit nos dominos donorum suorum, ita
vt dum illa per peccatum amittimus non
peccemus contra iustitiam, & ex consequenti, neque ille cuius persuasione peccatur, tenebitur ad restitutionem. Secus autem res habet circa vitam temporalem, cuius Deus voluit esse specialis Dominus: ita
vt ego ipse contra iustitiam peccem si me
occido, vel occidi sine causa permitto. Habemus igitur ex dictis, quòd nulla ratione
læsio in bonis spiritualibus per se loquendo
obligat ad restitutionem, ac propterea Diuus Thomas nullam mentionem fecit de
læsione in spiritualibus: dum in hoc articulo intendebat explicare omnem materiam
subiectam restitutioni.
DVbitatur tertiò. Consequenter, an is
qui auocat aliquem ab ingressu religionis, vel etiam iam professum inducit vt
relinquat religionem, teneatur ad aliquam
restitutionem faciendam vel ipsi vel conuentui?
Primò arguitur pro parte affirmatiua.
Qui persuasit aliquem ne faciat eleemosynam pauperi, quam paratus erat dare tenetur restituere pauperi illam eleemosynam:
quanuis alter non dabat eleemosynam ex
iustitia, sed tantùm ex misericordia, ergo
pari ratione tenebitur in casu proposito restituere religioni vtilitatem, & commodum quæ prouenirent religioni ex illa persona.
Secundò arguitur. Religio ipsa habet ius
respectu monachi professi, videlicet ad operas illius vtiles ipsi religioni. Ergo qui talem monachum à religione abduxit, facit
contra iustitiam, & tenebitur restituere.
Tertiò arguitur. Si quis persuadeat seruo vt fugiat dominum suum, tenetur restituere seruum & operas eius vtiles domino,
ergo simile est de religioso. De hac re sunt
variæ opiniones, aliqui sequuntur partem
affirmatiuam, maximè quando religiosus
est professus. Aliqui verò moderantur hanc
sententiam, & aiunt, quòd si persuasor fecit animo nocendi, tenebitur restituere, si
autem non fecit animo nocendi, non tenetur restituere. Alij vero rigurosiùs & scrupulosiùs loquuntur. Aiunt enim, vsque adeo
talem persuasorem teneri restituere vt obligent eum ad recipiendum habitum religionis, si non potest ipse aliter restituere. Et adducunt exemplum Raymundi quondam
Generalis ordinis Prædicatorum. De quo
dicitur ob eam causam ingressum fuisse religionem, quòd alium à proposito religionis auocauerit: & aiunt, hanc sententiam
veram esse quando religiosus abductus, erat
iam professus, & quando per dolum & fraudem abducitur à religione. Assertores huius sententiæ refert Syluester in verb. restitutio. 3. §. primo. dicto. 2.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Qui absque dolo & fraude persuasit alteri ne ingrederetur religionem, vel
etiam ingressum nouitium, vel etiam professum abduxerit, quouis animo id fecerit,
non tenetur ad restitutionem.
Secunda conclusio. Qui per fraudem,
& multò magis, qui per vim, auocat aliquem
à firmo proposito religionis, siue secularem siue nouitium siue professum: tenetur
ad restitutionem faciendam damni temporalis, quod consequitur, tam ipsi homini,
quàm conuentui. Sit exemplum. Si quis
Doctor habens cathedram honorificam &
pingue patrimonium velit intrare aliquam
religionem, vel iam sit in illa nouitius, aut
professus, & auocauerit quis eum à tali religione solis precibus & monitis, non tenebatur ad aliquam restitutionem faciendam
illi, vel religioni. Si autem per dolum &
fraudem abduxerit eum, & multò magis
si per vim, tenebitur ad restitutionem tam
ipsi quàm religioni totius damni & lucri cessantis. Vtraque conclusio quantùm
ad restitutionem faciendam vel non faciendam ipsi particulari: probatur ex definitis
in præcedenti dubio. Quantùm verò ad re|stitutionem faciendam vel non faciendam
ipsi monasterio. Probatur argumentis factis in principio præcedentis dubij. Et tamen
quanuis monasterium non habeat ius ad
eum, qui vult profiteri: tamen habet ius
pendens ex voluntate illius qui iam est in
promptu, vt ingrediatur religionem. Quapropter, qui impedit per mendacium &
fraudem ius illud, quod habet monasterium in voluntate hominis, facit iniuriam
monasterio, Et ratio est euidens, quia ille qui mutat propositum propter fraudem
& dolum alterius, non voluntariè mutat,
idcirco læditur ius quod habebat monasterium in voluntate illius. Quemadmodum læditur ius pauperis per mendacium
illius qui impedit eleemosynam, quam alter paratus erat dare. Si autem solis monitis & precibus desinat aliquis ingredi religionem, vel dare eleemosynam pauperi,
non læditur ius religionis, neque pauperis.
Ratio est, quia totum illud ius positum est
in voluntate alterius, & ille voluntariè non
vult dare. Quapropter, poterit persuasor peccare contra charitatem, non autem
contra iustitiam. Nec est eadem ratio de
mancipio & de monacho. Etenim dominus mancipij habet propriè ius ad personam mancipij, sicut ad alias possessiones:
nam potest illud vendere. At vero conuentus & religio habet ius ad monachum
ex virtute religionis tantum, & non ex iustitia, & ex eadem radice oritur ius quod
habet monasterium ad operas & lucra ipsius monachi religiosi. Verum est tamen
quòd cum ipse religiosus per propriam voluntatem in ipsa professione abdicauerit à
se omne dominium & omne ius ad res temporales, & transtulerit in ipsam communitatem, eo ipso quòd acquirit aliquid sua diligentia, statim efficitur proprium ipsius
communitatis, & idcirco quantum ad huiusmodi res acquisitas opera monachi tenebitur ad restitutionem, tam ipse quam
persuasor si per egressum illius, conuentus
amittat illa bona, siue adfuerit dolus &
fraus, siue non. Dixi autem de rebus iam acquisitis opera monachi: quoniam potuit contingere, quòd monachus sua opera acquisierit ius ad alias res, quod quidem pendet ex
noua opera & diligentia & in tali casu neque
religiosus tenebitur si discedat à monasterio ex iustitia, neque persuasor sine dolo
& fraude illa bona in spe futura restituere. Et ratio est, quoniam acquisitio illorum bonorum fundabatur in operatione
religiosa ipsius monachi, quæ non erat debita ex iustitia. Et idcirco tam ipse, quàm
persuasor sine dolo & fraude, non tenebitur ad restitutionem faciendam ipsi communitati.
Iam vero circa huinsmodi materiam
commemoranda est decisio Concilij Tridentini in Sessione 25. in Decreto de regularibus. capite. 18. Vbi sic dicitur. Anathemati subijcit Sancta Synodus, eos qui
quomodocunque coegerint aliquam virginem vel viduam, aut aliam quamcunque
mulierem inuitam ad ingrediendum monasterium, vel ad suscipiendum habitum,
vel ad emittendam professionem. Et etiam
eos qui impedierint ingredi religionem,
vel votum emittere. Cæterùm nihil definit Concilium circa viros, quoniam non
præsumuntur inuiti intrare religionem, vel
in ipsa profiteri. Sed tamen circa viros tantum dicit, si aliquis prætendat se per vim
& metum ingressum fuisse religionem, aut
ante ætatem debitam se professum fuisse:
non audiatur, nisi ante quinquennium tantum à sua professione.
Ad argumenta ex prædictis facillimum
est respondere. Ad primum enim respondetur, quòd qui impedit eleemosynam fieri pauperi absque fraude & dolo, non tenetur ad restitutionem, quanuis possit peccare
contra charitatem.
Ad secundum respondetur, quòd religio non habetius erga monachum & operas eius ex iustitia commutatiua, sed ex virtute religionis. Et ea est ratio quare abducens monachum à monasterio sine fraude & dolo, non tenetur ad aliquam restitutionem, magis quam ipse monachus, nisi
rerum temporalium iam acquisitarum: si
fortè monachus asportat secum illas ex consilio alterius, tunc enim vterque tenebitur
restituere.
Ad vltimum argumentum respondetur. Vt iam dictum est, quòd non est ea|dem ratio de seruo & monacho. Hactenus dictum est de spiritualibus bonis.
DVbitatur quartò de bonis temporalibus. Et primo quidem de corporeis
naturalibus. Et quæritur primo de corporalibus bonis, vtrum qui læsit aliquem occidendo, vel mutilando, vel quomodolibet saluti damnum inferendo, teneatur restituere damnum illud.
Pro cuius dubij intelligentia. Notandum est, quòd duo mala possunt considerari in huiusmodi læsionibus. Alterum est
ipsa læsio secundum se, scilicet occisio, vel
abscisio manus. Alterum est, quod consequitur, videlicet expensæ faciendæ in curatione, lucrum cessans, damnum emergens. Ante omnia de vtroque damno sit
nobis conclusio certissima qui læsit, tenetur ad restitutionem vtriusque damni. Hæc
conclusio communis est consensus doctorum. Et ratio est manifesta. Quia ex illatione vtriusque damni læditur iustitia commutatiua. Neque valet obijcere, quòd homo non est dominus propriæ vitæ aut membrorum, ac proinde quòd non sit facienda restitutio illi, quando læditur in huiusmodi bonis: sufficit enim ad hoc quòd lædatur iustitia commutatiua, quòd homo
sit dominus vsus vitæ & membrorum. Difficultas autem dubij in hoc consistit, vtrum
percussor aut occisor teneatur restituere in
alio genere bonorum, quando in illis non
potest restituere in eodem genere.
Primò arguitur pro parte affirmatiua.
Quia Exodi 24. dicitur, Si quis percusserit seruum, & luscum eum fecerit, dimittet
eum liberum pro oculo quem eruit. Et ibidem dicit, Si quis percusserit mulierem prægnantem, & aborsum fecerit, subiacebit
damno quod maritus postulauerit, & arbitri iudicauerint, ergo. Et confirmatur ex
doctrina communi plurimorum Doctorum. Imo & Diui Thomæ in solutione ad
primum, vbi ait, quòd quando id quod ablatum est, non est restituibile, debet fieri compensatio quatenus possibilis est, putà cum
aliquis alicui abstulit membrum aliquod,
debet ei recompensare vel in pecunia vel
in aliquo honore, considerata conditione
vtriusque personæ secundùm arbitrium boni viri. ¶ Secundò arguitur, ex more Reipublicæ etiam Christianæ. Etenim qui læsus est in bonis corporeis, vel etiam filius
& consanguineus illius, vel hæres, pactum
sæpe facit cum læsore de aliqua pecunia recipienda pro læsione, quod quidem pactum nemo condemnat: sed omnes iustum
arbitrantur: ergo restitutio in alio genere bonorum debet fieri. Probatur consequentia, quoniam aliâs, ipse qui læsus est,
non posset iustè accipere pecuniam pro
læsione.
Tertiò arguitur. Qui læsit alterum in
bonis proprij corporis non minus videtur
ad restitutionem obligari, quàm qui læsit
in bonis fortunæ, sed illa restitutio fieri non
potest in eodem genere, ergo necesse est,
quòd fiat in bonis alterius generis. Videlicet in pecunijs vel honore.
Quartò arguitur & vltimo. Pecunia inuenta est ab hominibus, vt sit mensura quæ
adæquare possit res omnes in commutationibus humanis, sed satisfactiones corporalium læsionum numerantur inter humanas
commutationes, ergo in pecunia debet fieri satisfactio quando aliter fieri non potest.
Maior est Aristotel. libr. 5. Ethicorum capit. 5. Et explicatur à Diuo Thoma, quæstione præcedenti, articulo vltimo. Minor
etiam in articul. 1. ad secundum. & etiam articulo. 3. Et confirmatur, quia libertas compensari potest pretio, siquidem homo potest se ipsum pretio vendere, ergo etiam
vsus vitæ & membrorum potest recompensari in pecunia pro ipsa læsione.
SED in oppositum est text. in. l. finali. ff.
de his qui deiecerunt, vel effuderunt.
Vbi Iurisconsultus ait cicatricum autem &
deformitatis nulla fit æstimatio, quia liberum corpus nullam accipit æstimationem.
Secundò arguitur. Quoniam ex opposita sententia sequitur, quòd si is qui læsit puniretur à iudice talionis pœna debita secundum legem, adhuc ille teneretur ad faciendam recompensationem in pecunijs vel in
alio bonorum genere. Probatur sequela.
Quoniam per iudicis sententiam qua reus
punitur talionis pœna, solum fit satisfactio
respectu Reipublicæ, quæ custos est vitæ
& salutis hominum, ergo adhuc tenetur
| reus satisfacere parti læsæ. Consequens est
contra communem sententiam. Et confirmatur exemplo. Nam si fur puniatur à iudice, etiam vltimo supplicio, nihilominus
tenetur etiam restituere bona quæ furatus
est, & declarare vbi nam sint illa bona quæ
furatus est, vt restituantur parti læsæ, ergo
à simili. Si ille qui læsit in bonis corporis teneretur restituere parti læsæ in alio genere bonorum secundum iustitiam commutatiuam, non liberaretur ab ista obligatione per hoc, quòd punitur à republica pœna talionis.
Tertiò arguitur. Hæres etiam necessarius, eius qui læsit alterum in bonis corporis, non tenetur ad restitutionem faciendam ei qui læsus est, pro ipsa læsione, ergo
neque ipse qui læsit tenebatur. Antecedens
probatur. Quoniam si hæc restitutio deberet fieri, facienda esset pro crimine iniurioso defuncti, at vero filius non debet portare iniquitatem patris: neque enim tenetur
petere veniam pro iniuria quam pater fecit. Consequentia vero probatur. Quoniam
hæres præsertim necessarius succedit in omni obligatione, ad quam tenebatur ex iustitia ipse defunctus.
Quartò arguitur. Fur quando in proprio genere non potest restituere, non tenetur in alio bonorum genere restituere, neque adulter tenetur in alio bonorum genere recompensare iniuriam, quam fecit marito, ergo neque ille qui læsit in bonis corporis tenebitur pro ipsa læsione in alio bonorum genere restituere. Probatur consequentia. Quoniam honor siue fama, quam
lædit adulter, magis commensurabilis est
pecunia, quam salus aut vita aut membra
corporis.
Quintò arguitur. Restitutio cum sit actus iustitiæ commutatiuæ æqualiter nos
obligat erga omnes, sed si quis occidat in fidelem non tenetur pro ipsa occisione aliquam restitutionem facere, offerendo pro
ipso sacrificia & orationes ad Deum, ergo
huiusmodi restitutio non obligat per se,
etiam si occidatur Catholicus inique. Sed
hoc argumentum non habet multam vim,
quoniam potest solui si dicas, quòd infidelis, quia non est capax huiusmodi satisfactionis, propterea homicida excusatur ab
illa satisfactione facienda.
IN huius dubij decisione sunt variæ sententiæ. Scotus in quarto distinctione 15.
quæstione. 3. acriter reprehendit confessarios faciliores ad absoluendum homines homicidas, quàm canicidas. Sentit autem ille,
legitimam satisfactionem homicidij esse talionis pœnam à iudice infligendam: quòd
si hoc non contigerit, debet ipse homicida
exponere se ipsum periculo mortis in bello iusto pro Ecclesiæ pace contra infideles, quòd si hoc non fuerit possibile, tenebitur multis sacrificijs & orationibus iuuare
animam defuncti. At vero in mutilationibus satisfactionem dicit faciendam esse pecunijs. ¶ Hanc sententiam tenet Palud. in eadem distinctione, ibidem quæstione. 2. Adrianus vero in quarto, in materia de restitutione circa finem. Addit, quòd tantum
pretij reddendum est pro brachio absciso,
quantum mutilatus ipse postulauerit. Sed
profectò esto ita facienda esset restitutio in
pecunijs, melius dixisset quantum vir bonus & prudens iudicauerit, attenta qualitate vtriusque personæ. Magister Soto vbi supra articul. 3. ad tertium. ait satisfactionem
faciendam esse petitione veniæ, vel alia arbitraria pœnitentia, quòd si nulla pateat
alia restituendi via, erit commoda satisfactio iuuare defuncti animam precibus &
sacrificijs, non tamen existimat ad huiusmodi satisfactionem obligari ex iustitia.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio certa. Qui læsit alterum in bonis
corporis abundè satisfacit pro ipsa læsione,
cum per iudicis sententiam punitur. Verbi
gratia. Si quis alteri abscidit manum, & puniatur talionis pœna, non tenebitur amplius satisfacere mutilato. Hæc conclusio
est communis sententia. Et ratio est manifesta. Quoniam iudicis legitima sententia,
sicut actori confert ius in conscientia, ita absoluit etiam reum in foro conscientiæ quantum ad satisfactionem alteri parti faciendam, sed iudex quando punit pœna talionis reum, non imponit ei alteram satisfactionem pro ipsa læsione, ergo reus non tenetur amplius satisfacere.
Secunda conclusio. Verisimilior mihi
| est sententia, quod huiusmodi læsiones non debent necessariò compensari in alio genere
bonorum, scilicet, si in pecunijs aut honoribus
aut precibus & sacrificijs. Ratio est, quod quanuis argumenta facta pro parte affirmatiua
sint probabilia, tamen argumenta facta pro
parte negatiua, vrgentiora sunt nostro iudicio. Deinde ista conclusio sequitur ex prima
per necessariam consequentiam, ergo tenenda est sicuti prima. Probo antecedens, quoniam
sententia iudicis, quæ non fundatur in falsa præsumptione confert ius in conscientia, siue ligando siue absoluendo, sed quando punitur
quis talionis pœna, non obligatur ad aliquam
pecuniariam restitutionem, ergo neque tenebatur ad illam ante iudicis sententiam. Et
confirmatur hæc ratio argum. 5. & 2. factis
pro parte negatiua. Hanc conclusionem tenuerunt & tenent aliqui viri docti nostri temporis, inter quos fuit Magister Victoria. Videtur etiam esse Magist. Sentent. in. 4. dist. 15.
propè finem. vbi cum mentionem fecisset
vtriusque damni illati per læsionem corporalem, asserit primum damnum, de quo nunc
disputamus, sola pœnitentia emendandum
esse & reparandum coram Deo. Posterius
vero malum restitutione reparari. Consonat denique hæc nostra sententia cum quadam alia sententia doctorum asserentium,
quod fama iniustè ablata non necessario est restituenda pecunijs, aut in alio genere bonorum. De qua re paulò post dicturi sumus.
Hactenus diximus de restitutione & satisfactione quantum est ex iustitia commutatiua. At vero de satisfactione pro huiusmodi
læsione in foro pœnitentiario;
Sit tertia conclusio. Temperanda videtur
in foro pœnitentiario vtraque pars huius dubij tali moderamine, videlicet: quod prudens
confessarius cognoscens homicidam vel percussorem commodè posse pro huiusmodi
læsione recompensationem facere pecunijs
parti læsæ, debet prudenter iniungere talem
satisfactionem. Quòd si ipse homicida vel
percussor non potuerit talem satisfactionem
facere, non debet illam præcipere confessarius. At vero si ipse reus contendat rationabiliter se nolle facere talem restitutionem, quanuis commodè possit facere, tunc recurrendum est ad regulam de modo imponendi
pœnitentiam peccatorum. Si enim satisfactio imposita prudenter imponitur & reus
non profert idoneam excusationem ad non
admittendam illam: confessarius nihilominus obliget eum vt acceptet illam. Si autem
voluerit condescendere cum illo & imponere aliam satisfactionem pro peccato illius condignam: poterit licitè facere, & absoluere illum, si aliâs apparet bene dispositus: neque enim in hac parte fauemus homicidis, neque percussoribus, sed potius illorum delicta exaggeramus, quia vita & salus
& membra hominis quæ illi destruunt, sunt
tam excellentia bona, vt secundum se non
admittant pecuniariam restitutionem & æstimationem. Quapropter eorum delictum
maius est apud Deum. Quæ diximus deseruiunt ad componendos homines vulgares & plebeios. Etenim homines nobiles &
illustres non curant de huiusmodi pecuniaria restitutione.
Ad argumenta partis affirmatiuæ respondendum est pro parte negatiua. Ad primum
respondetur, quòd iam leges illæ Exodi antiquatæ sunt, quia numerantur inter iudiciaria. At vero olim iustæ leges erant, quoniam
in pœnam delicti possunt constitui leges pœnales iustæ in solutione pecuniæ pro læsione facta. Est exemplum in pœna quadrupli, quam fur tenebatur soluere. Item in foro pœnitentiario potest confessarius imponere pecuniariam satisfactionem pro peccatis, & tamen non obligabant peccata antea
ad huiusmodi satisfactionem, quia erant contra alias virtutes, contra charitatem, temperantiam &c. ¶ Ad confirmationem respondetur primo. Quòd sententia illa communis habet suam verisimilitudinem. Sed respondetur secundo, pro nostra sententia, quod
Diuus Thomas & alijquidam doctores intelligendi sunt de damno consequenti, & quantum
ad hoc ait, faciendam esse restitutionem in
alio genere bonorum vt explicabimus dubio sequenti. Item Diuus Thomas potest explicari cum dicit, debet fieri, hoc est decet vt
fiat, maximè in foro pœnitentiario vbi confessarius potest obligare, imo & aliquando
debet obligare reum vt satisfaciat pecunijs,
vel honore parti læsæ, attenta conditione
vtriusque personæ. Et ad hoc fere semper
| obligat charitas, quia tali via componitur pax
& amicitia inter læsorem & partem læsam.
Ad secundum respondetur illud factum
esse iustissimum, quoniam qui læsus est ius
habet ad petendam vltionem iniuriæ illatæ
coram iudice. Et vt huic iuri cedat, quod
vulgò dicitur, pierda la quexa, licitum est
illi accipere pecuniam quantam viri prudentes iustam esse iudicauerint.
Ad tertium respondetur, quòd quanuis
omne peccatum contra iustitiam commutatiuam, quantum est ex parte sua, obliget
ad restitutionem, tamen quædam sunt de
quibus non potest fieri restitutio, & tunc
excusatur qui peccauit à restitutione. Verbi gratia,
parochus, qui noluit ministrare sacramenta subditis, peccauit contra iustitiam commutatiuam: tenebatur enim ex officio ministrare, & tamen non potest restituere damnum illud: & ita excusatur à restitutione.
Item, si quis interficiat proprium seruum
infidelem, excusatur ab omni restitutione,
& tamen peccauit contra iustitiam: quia non
erat dominus vitæ illius.
Ad quartum argumentum respondetur,
pecuniam duntaxat esse mensuram rerum
venalium, at verò liberi hominis vita, salus
& membra venalia non sunt. Ad confirmationem respondetur, quòd operationes potentiarum ex quibus aliquod lucrum vel
commodum alteri prouenit, possunt vendi, aliæ vero operationes ex quibus nulla
commoditas alteri prouenit, non sunt vendibiles.
DVbitatur quintò circa detrimenta quæ
consequuntur læsionem corporalem,
Vtrùm qui læsit teneatur soluere expensas
curationis, & lucrum cessans & damnum
emergens. Ad hoc dubium breuiter respondendum est. ¶ Prima conclusio. Qui læsit,
tenetur omnia prædicta soluere ad arbitrium
boni viri. Hæc conclusio ab omnibus asseritur. Solus Maior in 4. dist. 15. differt quantum
ad modum & quantitatem restitutionis. Ait
enim quòd si læsus sit artifex, & non possit
exercere officium propter læsionem, non
tenetur percussor tantum soluere quantum
laboranti accresceret, quia non debetur tantum otioso quantum laboranti. Nihilominus probatur nostra conclusio. Primò quidem, illa habetur expressè Exod. 21. & refertur cap. 1. de iniurijs & damn. & in. l. fin.
ff. de his qui deiecerunt vel effuderunt. Deinde probatur ratione. Quia læsus offenditur
& damnificatur in tantis bonis temporalibus per iniuriam percussoris, sed huiusmodi læsio reparatur per restitutionem ad æqualitatem, ergo talis restitutio debet fieri.
Præterea. Si quis per vim & etiam occultè capiat instrumenta artificis, ex quibus ipse redditur impotens ad comparandum victum suo labore, tenetur qui accepit tantum
restituere quantum ipse artifex lucraturus
erat, ergo multo magis si percussit manum
vel abscidit, tenebitur restituere. Neque argumentum Maioris aliquid valet. Quia si
artifex ille vacat, hoc prouenit ex iniuria alterius & non ex ignauia propria, & idcirco
in eiusmodi recompensatione habenda est
ratio lucri cessantis, etiam in spe lucri futuri, vt Diuus Thomas ait ad quartum argumentum
huius artic. & in art. 4.
Secunda conclusio. Si duo inuicem rixantes seipsos ad certamen prouocant, ita vt
vterque libens ad certamen accedat, neuter
tenetur alteri restituere prædicta incommoda. Probatur ex communi regula iuris, scienti
& volenti nulla fit iniuria: & etiam ex testimonio, vulgari Aristoteli. Nemo patitur iniustum
volens: sed in isto casu vterque consentit
certamini, & cedit iuri suo voluntariè, saltim quantùm ad petendam restitutionem,
ergo neuter tenetur alteri restituere quidquam. Maior explicata est à nobis sup. quæst.
50. art. 3. Hinc colligitur, quòd si alter percussus petat coram iudice satisfactionem,
peccat contra iustitiam commutatiuam, & tenetur restituere si quid accepit à percussore.
Tertia conclusio. Si quis alterum prouocauerit ad pugnam, & ipse prouocatus descendit ad certamen solùm ex eo quòd aliter non potest effugere infamiam, tunc prouocans tenetur ad restitutionem, si prouocatum percusserit: ipse autem prouocatus, si
alterum percusserit, non tenetur ad restitutionem. Probatur prima pars, quia prouocator ipse iniuriam facit alteri, & quasi violentiam, ex qua postea sequitur damnum,
ergo qui fecit iniuriam prouocans, tenebitur
tale damnum restituere. Secunda vero pars
| probatur, quia prouocans voluntariè cedit
iuri suo, ergo nulla est illi facienda restitutio, quia ipse vltro voluit se exponere tali
periculo.
Sed est obiectio. Quando quis trahit alterum ad ludum per vim, ille qui tractus
est, si forte lucrifaciat, non potest lucrum
retinere apud se, magis quam ille qui traxit. Vterque enim tenetur ex æquo restituere
quod lucratur, ergo etiam in casu nostræ
conclusionis vterque tenebitur alteri restituere, si læserit alterum. Respondetur negando consequentiam. Et ratio discriminis
est. Quoniam tractus per vim ad ludum tenetur restituere ratione rei alienæ acceptæ,
per quam ipse melioratur. At vero in casu nostræ conclusionis, lacessitus nihil alienum recipit, neque retinet apud se, cum alterum lædit: qui voluntariè se exposuit tali
periculo: & ideo non est eadem ratio.
DVbitatur sextò. Vtrùm qui læsit alterum in bonis corporis teneatur restituere hæredibus. ¶ Arguitur primo pro parte negatiua. Quoniam ipse, qui percussus
est, non tenebatur ex iustitia alere filios,
vel hæredes, ita vt si non faceret teneretur
restituere, ergo neque ille qui percusit, vel
interfecit tenebitur restituere hæredibus.
Arguitur secundò. Qui sine dolo & sine vi abduxit religiosum à monasterio, diximus quòd non tenetur restituere conuentui vtilitatem illam, quam monachus
præstiturus erat. Eo quòd monachus non
erat obligatus ex iustitia impendere suas
operas in vtilitatem conuentus: sed tantum ex religione & obedientia, ergo simili ratione non tenebitur percussor in casu
proposito.
Arguitur tertiò. Quoniam sequitur ex
opposita sententia, quòd si quis occideret
hominem debitis implicatum, quòd teneatur occisor restituere creditoribus, si propter mortem illius minus habeant, quàm habere illos oportebat. Sequela probatur, quia
ipse defunctus tenebatur etiam ex iustitia
soluere illa debita. Consequens autem nimis rigidum videtur: nemo enim obligat
ad huiusmodi restitutionem.
SED in oppositum est, quòd qui læsit aliquem in bonis corporis tenetur restituere, sicut diximus in prima conclusione
dubij præcedentis, sed hæres succedit in omne ius defuncti, ergo illi facienda est restitutio expensarum & damni emergentis, & lucri cessantis. Secundò. Omnes debitores,
qui debebant defuncto, tenentur alterius generis debita restituere hæredibus. Verbi gratia, si
quid debebant ex mutuo, vel emptione &
venditione, ergo etiam istud genus debiti
ex percussione corporali contractum tenetur restituere hæredibus.
PRO decisione huius difficultatis notandum est, quòd hæredes sunt in duplici differentia. Quidam sunt qui dicuntur necessarij & legitimi, qui non possunt à
testamento repelli: quales sunt filij & parentes, & inter hæc censetur vxor, quia pertinet intrinsecè ad ipsam familiam viri, quanuis non sit hæres, sed potius socia lucri. Alij
vero sunt hæredes voluntarij ipsi testatori,
qui libere instituit illos in suo testamento,
vt sunt extranei, amici, & fratres, & consanguinei: tametsi fratres & consanguinei
succedant ab intestato, non tamen sunt necessarij hæredes, quia possunt repelli à testamento.
Hoc supposito sit prima conclusio. Hæredibus necessarijs & legitimis facienda est
restitutio prædictorum incommodorum.
Verbi gratia, si quis læsit vel occidit patrem, tenetur
alere filios & vxorem habita ratione conditionis ipsorum ad arbitrium boni viri. Intelligitur conclusio, quando filij & vxor minus
habent ad sustentationem suam, quàm haberent viuente patrefamilias. Hæc conclusio communis est Doctoribus. Sed Scotus
ait, quòd etiam tenetur, qui læsit, alere totam familiam. Quod nos quidem falsum
reputamus, quoniam ratio restitutionis in
eo fundatur, quòd filij & vxor non habeant
minus ad honorem & decentiam sui status,
quàm haberent, viuente viro, sed poterit
contingere quòd filij & vxor non habeant
opus tanta familia post mortem ipsius patris familias, ergo qui percussit non tenetur
alere totam familiam, sed illam quæ necessaria est & decet ad sustentationem filiorum
& vxoris honorificam. Et idcirco in eo quod
diximus in conclusione quod tenetur sustentare filios & vxorem, includitur etiam fami|lia necessaria ad arbitrium boni viri ad debitam sustentationem filiorum & vxoris.
Probatur ergo conclusio. Quoniam hæredes necessarij & legitimi læduntur in bonis proprijs quando læditur is cuius sunt
hæredes necessarij, sed ad restitutionem
pertinet reparare læsionem, quæ facta est
in bonis proprijs ipsius proximi, ergo talibus hæredibus facienda est restitutio. Antecedens declaratur. Quoniam pater respectu filij est veluti quodam totum, &
filius est veluti pars. Item vir & vxor, sunt
consortes & veluti vna caro, & ipso iure naturæ parentes filios & viri vxores
alere tenentur, ergo huiusmodi alimenta sunt bona propria ipsorum. Idipsum dicimus de fama, quòd si iniustè ablata fuerit patri, restituenda est filijs & hæredibus
necessarijs: quoniam vna & eadem censetur fama vel infamia ipsorum. Imo addiderim obiter, quod attinet ad famam,
quòd etiam si defunctus non habeat hæredes necessarios, locum habet restitutio
ipsi defuncto: quoniam adhuc anima ipsa
immortalis cum sit, habet ius vt non sinistrè
de illa iudicetur à viuentibus.
Secunda conclusio. Hæredibus non necessarijs non est facienda restitutio titulo
alimentorum. Verbi gratia, occidit aliquis artificem, qui arte sua sustentabat hominem quem
voluntariè hæredem instituit: tunc dicimus, quòd non est facienda restitutio illi
homini si nullas expensas fecit in curatione
defuncti. Ratio est, quia tales hæredes non
læduntur in bonis proprijs ex eo quòd læsus est testator, ergo non est illis facienda
restitutio. Antecedens probatur, quia tales hæredes neque sunt partes testatoris, neque ipse testator tenebatur iure naturæ illos
sustentare.
Tertia conclusio. Fieri potest, vt alijs
titulis debeatur restitutio aliqua huiusmodi hæredibus. Verbi gratia, si facta fuerat conuentio inter vulneratum & vulnerantem pro
condonanda iniuria certo pretio pecuniarum, tunc illa pecunia reddenda erit hæredibus, etiam non necessarijs. Item si vulneratus ipse erat artifex, & accepto vulnere vixit per annum integrum, nec potuit exercere artem suam, tenebitur percussor restituere lucrum cessans hæredibus
etiam non necessarijs, quia tenebatur ipsi
defuncto. Hanc conclusionem probant argumenta facta in oppositum pro parte affirmatiua.
Hactenus dictum est de restitutione facienda hæredibus defuncti, sed de restitutione, quam debent facere hæredes percussoris sit quarta conclusio. Hæredes quilibet
eius qui percussit tenentur restituere omnia damna quæ consequuntur in bonis fortunæ: si tamen defunctus reliquit bona ex
quibus fiat solutio. Ratio est. Quia illa bona in quibus succedit hæres, sunt obligata ex iustitia ad reparanda damna, quæ dominus fecerat ex iniuriosa læsione. Hinc
sequitur corollarium, quòd pater vt implurimum quanuis sit necessarius hæres sui
filij, non tenetur restituere damna quæ consequuta sunt ex eo quòd filius percusserit
aliquem. Ratio est. Quia vt implurimum
ipse filius non habet bona quæ pater acquirat de nouo, & in quibus succedat per
obitum filij. Si tamen habuerit bona quæ
dicuntur castrensia, fueritq́ue iam emancipatus, tenebitur pater restituere de illis
bonis, sicut & alij hæredes. Diximus tamen in conclusione, restituenda esse damna, quæ consequuntur ex læsione: quoniam etiam si concederemus, quòd pro
ipsa læsione secundùm se sit aliquid restituendum ab ipso percussore, nihilominus
hæredes illius non tenentur ad istam restitutionem. Et idem iudico de infamia
cuius causa fuit pater, quòd non tenebitur
filius hæres illam restituere. Et ratio est, quia
vtriusque damni restitutio debetur ratione
criminis personalis, at vero culpa patris vel
testatoris non transit ad hæredem, & idcirco non tenebitur restituere illud quod
præcisè respondet ipsi crimini & læsioni
iniuriosæ.
AD argumenta in oppositum respondetur. Ad primum, quòd pater quidem, vinculo charitatis & pietatis, quod
est maius & fortius quàm iustitiæ commutatiuæ, tenetur alere filios, & ipsi filij habent ius naturale, vt sustententur à parentibus: & idcirco qui patrem occidit iniquè, impedit per iniquitatem ius filiorum,
| vt sustentarentur à parente: quapropter tenetur filijs restituere. Neque valet consequentia ista, quòd si pater non tenebatur
ex iustitia commutatiua alere filios quòd
neque etiam teneatur qui impediuit per
iniquitatem ius filiorum ad huiusmodi alimenta. Quemadmodum enim licet Petrus non teneatur, nisi ex misericordia, dare eleemosynam, tamen qui impediuit per
mendacium & iniquitatem pauperem ne
recipiat illam eleemosynam, tenetur restituere ex iustitia commutatiua totam eleemosynam illam pauperi, sic etiam in illo casu, qui occidit patrem tenetur restituere filio.
Sed est obiectio. Si ipse pater prouocauerat percussorem ad certamen, impeditur etiam ius filiorum ad alimenta, & tamen non tenetur restituere illis, ergo non
oritur restitutio ex eo quòd impeditur per
iniquitatem ius alterius. Probatur consequentia. Quia ille prouocatus nihilominus
iniquè occidit & verè homicida est. Confirmatur. Quia etiam si pater prouocans
videatur renuntiare iuri suo quantùm ad
seipsum attinet, tamen non potest renuntiare iuri filiorum quod habetur vt sustententur à parentibus, ergo percussor adhuc
teneretur restituere filijs si prædicta ratio
valeret. Respondetur, quòd totum ius filiorum quantum libet naturale quod habent vt alantur à parentibus, pendet nihilominus ex pietate patris, quam ipse tenetur exercere erga filios. Et idcirco quando pater renuntiat iuri suo, & voluntariè
se exponit periculo mortis, perit consequenter ius filiorum contra percussorem,
quoniam percussor tenebatur filijs quatenus tenebatur ipsi patri, eo quòd erant aliquid patris, qui licet peccauerit contra pietatem exponendo se periculo mortis imprudenter: potuit tamen de facto renuntiare iuri filiorum, quatenus erant aliquid sui.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd potius confirmat nostram sententiam. Etenim si monachus per fraudem
aut vim abducatur, tenebitur qui abduxit restituere conuentui incommoda quæ
sequuntur, vt iam dictum est à nobis, ergo similiter in nostro casu tenebitur ad restitutionem qui per vim & iniustitiam læsit patrem, ipsis filijs, omnia incommoda quæ illis sequuntur ex læsione patris.
Intelligimus autem cùm dicimus, qui per
iniquitatem occidit vel percussit de iniquitate & iniustitia directè contra ipsum percussum commissa. Etenim si ipse voluntariè se exposuit tali periculo prouocans
alterum ad certamen, non est iniqua percussio respectu illius: quanuis sit iniusta &
iniqua respectu reipublicæ, vel respectu
Dei qui est dominus specialis vitæ.
Ad tertium argumentum vt respondeamus sit vltima conclusio. Qui occidit debitorem non tenebitur creditoribus restituere etiam si ipse non reliquerit bona ex
quibus soluatur debitoribus, nisi forte interfecerit illum ea intentione: vt creditores non recuperent sibi debita. Probatur
prima pars, quia nulla actio datur creditoribus contra huiusmodi homicidam in
foro exteriori. At vero iudices fori exterioris sunt custodes iustitiæ, ergo certum
signum est quòd interfector non tenetur
ad talem restitutionem. Confirmatur, quoniam in foro pœnitentiario confessarij prudentes qui debent esse iudices obligationis conscientiæ nunquam interrogant homicidam an interfectus habuerit creditores: nec si habere cognouerint, obligant
ad restitutionem ipsum pœnitentem, ergo etiam est signum certum quòd nulla
est talis obligatio. Neque valet obiectio
quòd impeditur ius creditoris quod habet erga occisum sicut impeditur ius filiorum quod habebant erga patrem, ergo si
tenetur restituere filijs tenebitur etiam restituere creditoribus. Respondetur etenim
quòd non est eadem ratio, quoniam ius
creditorum quod voluntariè acquiritur ea
conditione acquiritur, vt maneat pendens à
periculis vitæ & bonorum personæ debitoris. At vero ius filiorum ex natura rei inditum est illis, & debet esse tutum eo quòd
in natura ipsa fundatur & non in libero aliquo contractu.
Secunda vero pars probatur ex communi regula iuris. Si tua culpa damnum
datum est aut iniuria illata, iure te super
| his satisfacere oportet. Quæ regula sic intelligenda est de culpa contra iustitiam
commissa. At verò, qui in fraudem creditorum occidit debitorem, peccat contra iustitiam, & apponit medium efficax ad damnificandos creditores, ergo tenebitur illis
restituere. ¶ Et denique si in foro exteriori
probetur talis dolus aut fraus, dabitur actio creditoribus contra huiusmodi homicidam.
DVbitatur septimò. An ille qui vitiauit virginem teneatur restituere? Arguitur primò pro parte affirmatiua ex illo
Exod. capit. 22. Si seduxerit quis virginem
nedum desponsatam, dormieritq́ue cum
ea, dotabit eam & accipiet eam in vxorem. Quòd si pater virginis noluerit eam
illi dare, dotabit eam secundùm quòd virgines accipere consueuerunt. Habetur iste
text. in cap. 1. & 2. de adulterijs. Et in Concilio Tridentino Sessione 24. in Decreto de
reformatione matrimonij cap. 6. dicitur, quod
raptor virginis vltra pœnas excommunicationis & infamiæ quas incurrit, tenetur virginem arbitrio iudicis dotare, siue in matrimonium accipere.
Arguitur secundò ex regula sæpe citata, si tua culpa damnum datum est, &c.
Sed culpa stupratoris multa damna consequuntur tam patri quàm virgini in honore & in bonis temporalibus: quandiu
enim virgo est sub custodia parentum fit
illis iniuria si corrumpatur, non scientibus illis. Item ipsa virgo præcipuam dotem habet virginitatem: qua amissa opus
habet maiori dote, vt possit nubere secundùm statum suum.
Denique arguitur. Si mulier quæ amisit virginitatem, nubat viro ignoranti stuprum, malè tractabitur, imò exposita est
periculo vitæ & diuortij, ergo vitiator virginis qui tantorum malorum causa fuit, tenetur ad restitutionem.
In hoc dubio dissoluendo sunt variæ senrentiæ. Prima est quæ vniuersaliter asserit
stupratores teneri ad dotandam virginem,
& accipiendam illam in vxorem, ita tenet
Paludanus distinctione. 15. quæst. 2. in 4. &
alij quos refert Syluester in verbo luxuria,
quæstione. 5.
Secunda sententia est quæ per oppositum asserit raptorem virginis teneri ad dotandam illam duntaxat. Authores huius sententiæ refert Syluester ibidem: imò & Magister Soto videtur esse huius sententiæ libro. 4. de iustitia & iure, quæstione. 7. articulo. 1. ad secundum.
Tertia sententia est media quæ habet,
eum qui per vim vel dolum vitiauit virginem teneri ad dotandam illam vel ducendam vxorem. Eum autem qui stuprauit virginem voluntariam, non teneri ad restitutionem aliquam.
Pro cuius rei intelligentia aduertendum
est. Stuprum posse committi aliquando per
vim & dolum, aliquando verò ipsa virgo
sponte sua etiam præueniens virum consentit in stuprum vel etiam inducta verbis amatorijs & blanditijs.
PRO decisione veritatis sit prima conclusio. Si virgo omnino fuit voluntaria
vel inducens ipsa virum amatorijs blanditijs,
vel inducta sit ab ipso, non tenetur stuprator
ad restitutionem faciendam neque virgini neque patri. Quòd non teneatur virgini, probo, quia scienti & volenti nulla fit iniuria,
sed virgo voluntariè consentit, ergo non
patitur iniuriam.
Confirmatur. Quia etiam si alicui abscindatur manus scienti & volenti, non tenetur percussor ad aliquam restitutionem
illi faciendam, ergo neque stuprator virginis consentientis, tenebitur ad aliquam
restitutionem: sed hæc ratio procedit etiam
si teneamus quòd ipsa virgo non est domina integritatis suæ magis quàm manus. Cæterùm existimo, quòd mulier est domina
vsus illius membri, sicut aliorum, & quia
talis vsus non est sine corruptione non peccat illa contra iustitiam si amittat virginitatem volens. Vnde hîc non habet locum
quod supra diximus ex aliorum sententia, quæstione. 59. articulo. 3. pagina. 73.
§. his suppositis. Videlicet, quòd quanuis in abscisione manus consentiat homo
voluntate personæ, dissentit tamen voluntate naturæ. Etenim natura ipsa ordinauit membrum fœminæ ad illum vsum, ergo si adest voluntas personæ, nullum est
inuoluntarium in apertione membri fœ|minei. Quòd verò non teneatur patri restituere, probatur. Quia ipsa virgo non tenetur ad aliquam restitutionem patri faciendam: ergo neque stuprator. Probatur consequentia. Quia ipsa virgo est causa principalis illius damni, ergo si illa non tenetur
quæ est causa principalis, non tenebitur stuprator restituere qui est causa minus principalis. Confirmatur. Nam si virgo contra patris voluntatem nupserit, valet matrimonium nec tenetur patri quicquam restituere ipsa, neque vir illius, ergo etiam
qui admiserit stuprum cum illa volente,
non peccat contra iustitiam, neque ipsa neque stuprator: sed contra castitatem. ¶ Prædicta conclusio intelligenda est quantùm
ad læsionem integritatis & damna temporalia consequuta. At verò quantùm ad
honorem ablatum ab ipso patre, dicimus,
quòd tenetur stuprator restituere illum honorem patri quantùm fuerit sibi possibile in
eodem genere ad arbitrium boni viri.
Secunda conclusio. Qui per vim aut fraudem stuprauit virginem, tenetur restituere & virgini & patri omnia damna quæ
consequuta sunt ex stupro, tàm in honore quàm in bonis temporalibus. Hæc conclusio probatur ex dictis de restitutione facienda pro læsione corporali: & argumentis factis in principio huius dubij. Quæ
conclusio mea sententia non solùm habet
locum in raptore, sed etiam in alijs qui
verbis fraudulentis & mendacibus decipiunt virginem. Verbi gratia, si stuprator dicat ei,
quòd non corrumpet eam: postea verò frangit fidem & integritatem virginis stultè confidentis.
Tertia conclusio. Si quis sit nimiùm molestus extraordinarijs diligentijs solicitans
virginem adhuc repugnantem: & illa tandem victa non dolo aut fraude succumbat:
tenetur ad restitutionem & virgini & patri
vtriusque damni in honore & in bonis temporalibus. Ratio huius assignatur à viris
prudentibus: quoniam respectu fœminæ,
huiusmodi solicitationes reputantur pro violentia. Vnde meritò in tali casu obligatur ad
restitutionem huiusmodi stuprator. Et confirmatur. Nam si quis ex industria adhiberet aliqua media quibus ipsa virgo excitaretur ad passiones vehementes luxuriæ: vt
illa consentiret in stuprum faciliùs, procul dubio videtur teneri ad restitutionem
damni: quia quanuis illæ passiones augeant
voluntarium, tamen diminuunt liberum.
Et cùm hæc diminutio proueniat ab extrinseco qui fraudulenter excitat illas passiones, non est quare non obligemus illum
ad restitutionem, ergo similiter tenebitur
restituere qui extraordinarijs solicitationibus attraxit virginem ad stuprum. Quænam autem sint istæ extraordinariæ solicitationes, relinquimus arbitrio boni viri. Neque enim arbitror dona etiam maxima,
quæ voluntariè accipiuntur à virgine inter huiusmodi extraordinarias solicitationes esse numeranda. Ratio est. Quoniam
ipsa virgo ex cupiditate accipit, & non censetur violentiam pati, sed potius ipsa voluntariè aperit viam ad stuprum admittendum. Quidam tamen viri docti & prudentes in fauorem mulierum, iudicant inter huiusmodi extraordinarias diligentias
& solicitationes, preces affectuosas & importunas, crebra suspiria, & amatoria carmina frequenter decantata, & alia similia.
Alijs tamen metaphysicè considerantibus
rem istam omnia hæc media videntur multùm extrinseca, vt virgo dicatur violentiam pati. Et ratio est, quia hæc omnia voluntariè audit & paulatim afficitur ad libidinem, & tandem admittit voluntariè
stuprum.
Arbitror tamen ego, si quæ sunt solicitationes violentæ, eas esse in quibus ipsa
virgo repugnans incipit obtrectari per amplexus & oscula & tactus impudicos, per
quæ omnia tandem virgo afficitur nimis
& admittit voluntariè stuprum peccans.
Ratio huius est, quia moraliter loquendo,
quasi non potest se defendere: opus enim
habet heroica virtute, vt vincat talem tentationem. Quapropter qui constituit virginem per talem antecedentem violentiam
in tanto discrimine: tenebitur ad restitutionem perinde atque si violenter corrupisset. Et ratio huius est, quia quanuis mulier
peccet admittendo stuprum, tamen illud
voluntarium admixtum est cum iniurioso violento ex parte stupratoris, & hinc
| oritur ratio restitutionis. Sit exemplum. Si
ego haberem facultatem excitandi tempestatem in mari, sciens & prudens quòd mercator nauigans, vrgente tempestate, proijciet merces suas in mare, tenerer ego restituere damnum illud, etiam si mercator
voluntariè proijciat merces in mare: quia
illud voluntarium dicitur esse admixtum
cum violento secundùm quid antecedenti. Sic etiam in nostro casu licet virgo tandem voluntariè peccet: tamen propter violentiam antecedentem iniuriosè constituta est in illo discrimine, vt moraliter loquendo vix possit non consentire. Idem
dicimus si virgo per fraudem & dolum
ducatur ad locum vbi occultatur vir potens qui intendit cum illa stuprum committere.
Quarta conclusio. Quando stuprator
est diues, ex contra verò virgo nimium pauper, tenebitur ille iudicio prudentum ad
aliquam restitutionem faciendam in pecunia pro dote vel pro parte dotis, etiamsi
non intercesserit aliqua violentia aut fraus:
sed ipsa voluntariè consensit cum illo. Ratio huius est, quia inter huiusmodi personas meritò iudicatur aliquod pactum implicitum & interpretatiuum interuenisse.
Quoniam similes virgines pauperes merito iudicant & humanam fiduciam habent,
quòd tales viri dotabunt illas sicut solent facere similes viri.
Vltima conclusio. Quando stuprator
secundùm prædicta documenta tenebitur
restituere, non obligabitur à confessario
ante iudicis sententiam integram dotem
reddere. Sed obligabitur in foro conscientiæ ad restituendum damnum quod ex illa læsione consequutum est. Explicatur
ista conclusio. Erat virgo quæ habebat dotem mille aureorum, cum qua dote poterat nubere secundùm conditionem sui status. At vero amissa virginitate non potest
nubere cum viro eiusdem qualitatis, nisi
cum dupla aut tripla dote. Tunc dicimus
quòd non opus est vt stuprator reddat integram dotem: sed sufficit quòd reddat excessum necessarium ad supplendum damnum consequutum ex corruptione virginis. Si autem condemnetur à iudici in foro exteriori in pœnam delicti, tunc tenebitur etiam in foro conscientiæ stare sententiæ iudicis. Quemadmodum enim pro
læsione corporali non tenetur percussor restituere quicquam pro abscisione ipsa membri secundùm se, quanuis teneatur ad damna quæ consequuta sunt ante sententiam iudicis. Ita dicimus de læsione corporali integritatis virginis quòd non tenetur stuprator ante sententiam iudicis, nisi ad damna
quæ consequuta sunt.
Ex dictis sequitur, quomodo possit accipi iudicium ad definiendum, an teneatur quis restituere mulieri iam antea corruptæ. Etenim quando non est facienda
restitutio virgini, multò minus mulieri
quæ inuenitur corrupta. Si autem per vim
accesserit vir ad mulierem corruptam, tenebitur ad omnia damna quæ consequuntur ex illo accessu, tam in honore quàm in
bonis etiam temporalibus. Item si vir habens infirmitatem contagiosam, accesserit ad mulierem ignorantem illam infirmitatem, etiam volentem copulam illam fornicariam, tenetur soluere & restituere: si
illam infecerit, expensas, scilicet, curationis, & alia damna emergentia, & lucra
cessantia: nisi fortè fuerit mulier omnibus
exposita venientibus ad illam. Tunc enim
ipsa se exponit voluntariè tali periculo. Sed
nihilominus si illa interrogauerit virum,
an ipse habeat infirmitatem contagiosam,
tenebitur restituere si illam deceperit. Quòd
si mulier corrupta conceperit ex viro, etiam
si ipsa voluntarie consenserit in fornicatione, tenebitur vir procurare fœtum ipsum,
& nutrire & alere filium: non quidem ex
obligatione iustitiæ commutatiuæ, sed ex
iure & pietate naturali in ordine ad filium.
Si autem inuitam vel per fraudem & dolum
imprægnauerit illam, tenebitur ex iustitia
commutatiua respectu mulieris: quoniam
consideratur ipsa conceptio & partus & nutritio prolis tanquam damnum consequens
actionem iniuriosam.
IAM ad argumenta in oppositum respondetur, quòd testimonia illa planè intelliguntur quando per vim aut fraudem corrumpitur virgo: & tunc adhuc non tenebitur stuprator soluere pœnam legis pro
| delicto impositam, ante sententiam iudicis:
sed tantum illud damnum tenebitur restituere, quod reuera consequutum est.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd si virgo libens consensit in stupro, non est digna nubere viro sibi compari. Si autem pater voluerit honorificè illam
locare, ipse debet adijcere ad dotem, non autem ipse stuprator. Si autem ipsa virgo inuoluntariè corrupta est, iam diximus quòd
tenebitur stuprator ad damna.
Ad tertium respondetur, quòd omnia
illa damna quæ consequuntur stuprum virginis quæ liberè voluit stuprum, erunt sibi
imputanda. Si autem per vim aut fraudem
corrupta fuerit, iam diximus in secunda &
tertia conclusione qualiter tenebitur stuprator ad omnia illa damna quæ consequuntur.
DVbitatur octauo & principaliter circa restitutionem faciendam de fama
& honore. De qua re Diuus Thomas nos docet
in solutione ad secundum & tertium argumentum breuiter & compendiosè.
Arguitur primo pro parte negatiua. Qui
falsum crimen imponit proximo, infamat
illum: & tamen non semper tenetur restituere, ergo non semper est regula certa, quod
infamator tenetur restituere. Probatur minor in multis casibus. Primò quidem, quando is cui crimen imponitur nihil æstimat.
Verbi gratia, si imponatur falsum testimonium viro illustri & seculari, quòd lacessitus ab altero interfecit illum. Similiter si dicatur de
milite quòd stuprauit virginem. Alter casus
est, si is cui crimen falsum imponitur, est
aliàs infamis in illo genere peccati. Verbi gratia, si
dicatur de publico vsurario, quòd heri dedit pecuniam suam ad vsuram, quam tamen
non dedit. Tertius casus est, quando is qui
crimen imponit habetur mendax & vir nullius fidei. Sed dicet aliquis & merito, quòd
in istis casibus reuera non læditur fama, &
idcirco non est obligatio ad restitutionem.
Arguitur secundo & replicatur. Reus qui
in iudicio accusatur de vero crimine contra iuris ordinem, si interrogatus etiam iuramento, negauerit se commisisse tale crimen,
infamat accusatorem, habebitur enim ille
tanquam criminator, & tamen non tenetur
restituere, ergo. Item testis qui per errorem
inculpabilem testificatur in iudicio, quòd
Petrus commisit graue crimen quod reuera non commisit, infamat illum, & tamen
non tenetur restituere, etiam si postea cognouerit se falsum dixisse, ergo. Item iudex
qui pronuntiat sententiam secundùm allegata & probata contra ipsum innocentem
quem scit esse innocentem, scientia priuata, infamat reuera illum, per suam sententiam: & tamen non tenetur restituere, ergo.
Sed tamen adhuc respondebit aliquis, quòd
in istis casibus læditur fama: sed tamen iuste aufertur.
Arguitur tertio & replicatur contra hoc.
Si vir illustris & cuius fama vtilis est reipublicæ infamet hominem plebeum, non tenetur restituere illi famam, quam tamen iniuste abstulit, ergo. Probatur minor. Quia
si vir ille dicat se falsum dixisse aut iniquè
egisse contra proximum infamabitur ipse,
ex cuius infamia sequitur damnum communitatis: præterquam quòd ipse cum maximo suo detrimento restituit famam minimi valoris, ergo non tenetur restituere.
PRO decisione huius difficultatis sit prima conclusio vniuersalis. Omnis qui infamat proximum tenetur restituere illi famam & omnia damna quæ consequuntur ex infamia illius. Ista conclusio explicatur,
& aduertendum est quòd propriè loquendo infamare, non est quomodolibet auferre famam proximi etiam inuito domino,
sed auferre illam iniustè & iniquè prout prohibetur in. 8. Decalogi præcepto. Quemadmodum etiam qui accipit rem alienam,
etiam inuito domino, non furatur si non faciat contra iustitiam. Vnde in extrema necessitate licitum est accipere res alienas, etiam
inuito domino. Illa acceptio non dicitur furtum: & idcirco in casibus commemoratis
in primo & secundo argumento, non est
infamia proprie loquendo ex parte illorum,
qui videntur auferre famam. Conclusio sic
explicata communis est omnibus doctoribus. Et ratio est manifesta, quia omnis qui
lædit proximum in aliquo bono contra iustitiam, tenetur restituere inquantum possit
in eodem genere boni: sed fama est maxi|mum bonum hominis, ergo qui læsit debet restituere illam. Similiter, si quæ damna
consequuntur infamiam. Verbi gratia, Si infamatus
propter infamiam priuetur episcopatu quem
habebat vel quem habiturus erat, vel alia
quauis dignitate: tenebitur infamator restituere omnia illa damna. Ratio hæc manifesta est ex his quæ diximus in dubijs præcedentibus. Sed maior difficultas est in modo
restituendi famam. Et quidem quando per
mendacium quis abstulit alicui iniquè famam, manifestus est modus restituendi,
quanuis difficilis. Vnde sit.
Secunda conclusio. Qui per falsitatem
& iniquitatem abstulit famam proximo, tenetur illam restituere dicendo se mentitum
esse ex passione vel odio. Probatur conclusio, quia ille tenetur restituere famam, vt dictum est in prima conclusione, sed iste modus commodissimus est & æqualis secundum iustitiam. Ergo tenetur illo modo restituere. Quemadmodum si quis fuit causa, vt proximus amitteret centum ducatos,
tenetur ipsos à seipso auferre & reddere illi.
Ergo non minus tenetur qui iniquè infamauit & per mendacium illo modo restituere, etiam auferendo à seipso famam & reddendo illi. Sed maxima difficultas est quando dicendo veritatem reuelauit aliquis crimen occultum ex quo iniquè infamauit
proximum, vnde sit.
Tertia conclusio. Multiplex modus assignatur à doctoribus ad restituendam famam
in praedicto casu. Primus est quem ponit Diuus Thomas in solutione ad secundum. Videlicet, quòd infamator dicat, se iniquè egisse sicut malum Christianum. At verò modus
hic intelligendus est sufficere, quando per illum efficaciter restituitur fama. Sed tamen
raro hoc continget, nisi forte apud rusticos
& vulgares homines. Etenim mediocriter
instituti homines intelligent per illa verba
verum esse quod ille dixerat: & magis confirmatur infamia proximi. Quapropter secundus modus est, quod apertè dicat se mentitum esse. Et quando obijcitur, quòd qui isto
modo restituit mentitur de nouo, at vero
dicit Diuus Thomas quòd nullo modo debet
dicere mendacium: respondent, qui sequuntur istum modum dicendi, videlicet, quòd
mendacium dupliciter accipitur. Vno modo speculatiuè prout distinguitur contra verum speculatiuum. Altero vero modo practicè, prout distinguitur contra verum practicum. Et quia hoc nomen mendacium seu
verbum mentiri, est amphibologicum: dicunt quod tenetur infamator vti verbis amphibologicis ad restituendam famam proximi,
& vti illis in vero sensu: licet audientes accipiant in alio sensu. Et ita ille verum dicit, cùm
ait se mentitum fuisse. Quia profecto mentitus est practicè: dixit enim mendacium practicum contra proximum.
Pro explicatione huius aduertendum est,
quòd verum practicum dicitur illud quod
conformatur appetitui recto. Et ratio est,
quia rectitudo appetitus desumitur ex regula rationis, in qua est formaliter verum, siue
speculatiuum quod conformatur rebus ipsis,
siue practicum quod ordinatur ad rectitudinem appetitus. Atque ita Iacob quando
accessit primò ad Liam putans esse vxorem
suam, habuit quidem dictamen, hæc est mea
vxor, accedendum est ad illam: quod erat
speculatiuè falsum, sed practicè verum erat.
Sic etiam dicunt, quod omnis qui peccat, mendacium facit. Et omne peccatum est mendacium practicum: quia non conformatur
appetitui recto. Hic modus dicendi conformatur valdè cum modo dicendi sacrarum
literarum. Legimus enim in Psal. 4. dictum
peccatoribus, Vt quid diligitis vanitatem &
quæritis mendacium. Vbi nomine mendacij non intelligitur solùm peccatum quod
committitur in falsitate verborum: sed omne peccatum quod est mendacium practicum.
Similiter & illud, Omnis homo mendax.
Quod habetur Psalm. 115. Similiter nomine veritatis intelliguntur omnia opera virtutum. Verbi gratia, Omnia mandata tua veritas
Psalm. 118. & Ioan. 3. Qui facit veritatem,
venit ad lucem, vt manifestentur opera eius. Et aliâs sæpe in Sacris literis inuenitur
iste modus loquendi, vt veritas accipiatur
pro operatione virtutis: & mendacium pro
operatione vitiosa. Nihilominus modum
istum loquendi & restituendi famam improbant aliqui viri docti. Primò quidem,
quia duæ contradictoriæ non possunt simul
esse veræ: sed in illo casu hæc est vera, ego
| non sum mentitus. Ergo illa est falsa: ego
sum mentitus. Sed hoc argumentum est puerile. Respondetur enim, quod est æquiuocatio
in verbo mentiri, siue in ipso nomine mendacij. Et propterea non sunt contradictoriæ.
Secundum argumentum est contra istum
modum restituendi famam. Nam sequitur
ex ista doctrina, quod confunditur modus restituendi famam, quando per impositionem
falsi criminis ablata est cum modo restituendi, quando per reuelationem veri criminis
iniquè ablata est. Hoc autem est maximum
inconueniens & duplex. Primo quidem, quia
videtur fieri iniuria per istam doctrinam homini infamato per impositionem falsi criminis: quoniam audientes restitutionem, per
illum modum loquendi non distinguent, an
in rei veritate infamatus fecerit tale crimen
vel non: quia ille modus loquendi indifferens est ad vtrumlibet. Secundum inconueniens est, quoniam qui infamauit imponendo
falsum crimen magis peccauit quam ille qui
infamauit dicendo veritatem reuelando crimen verum iniquè: ergo ad maiorem restitutionem tenetur. Sed respondetur ad hoc
argumentum, concedendo sequelam, quod
idem erit modus restituendi. Et ad primum
inconueniens respondetur, quod cæteris paribus non magis læditur in effectu, qui infamatur per impositionem falsi criminis: quam
qui infamatur per reuelationem iniquam veri criminis. Restitutio autem respondet &
tantum obligat secundum damnum illatum.
Ratio huius est, quia non minus habet ius ad
bonam famam in republica peccator occultus, quam innocens, & ita non grauius lædit
infamator per impositionem falsi criminis,
quam per reuelationem veri criminis: vnde
non minus peccat contra iustitiam iste quam
ille. Et ad secundum inconueniens respondetur quod quamuis magis peccet impositor falsi
criminis, quam reuelator iniquus veri criminis: tamen illa maior grauitas non est contra
iustitiam, sed contra veritatem quapropter
circunstantia illa non est mortaliter aggrauans supra peccatum iniustitiæ quod committit destruens famam proximi. Etenim
mendacium ex genere suo peccatum veniale
est: fit autem mortale quando est perniciosum: non igitur ex maiori grauitate peccati
colligitur maior restitutio facienda, sed ex
maiori damno illato.
Tertium argumentum est contra eundem
modum restituendi. Videtur enim durissimum vt homo qui verum dixit saltim speculatiuum, obligetur vt retractet quod dixerat: est enim maxima infamia præsertim
apud Hispanos quod aliquis retractet quod affirmauerat: magis enim manet infamatus
quam si ipse committeret adulterium quod
ipse imposuit vel reuelauit. Respondetur quod
in præsenti solum contendimus quod isto modo absque mendacio potest fieri restitutio:
tamen aliquando secundum regulas prudentiæ non erit licitum vel obligatorium vti illo modo restituendi: aliquando vero erit licitum & iustum. De qua re dicendum erit
aliquid in solutione ad tertium.
Tertius modus restituendi in eodem casu
est, vt infamator non amplius verbum faciat
de illa infamia: sed procuret prudenter vt sepeliatur & opportunitatem nactus loquatur
bene & honorifice de illa persona infamata. Sed cauendum est ne huiusmodi loquutio videatur affectata & ordinata ad restitutionem illam, tunc enim magis nocebit, &
magis confirmabuntur audientes, verum
esse crimen quod ille reuelauerat.
Quartus modus mihi certus & conuenientissimus est ad restituendam famam, vt
qui per falsitatem infamauit hominem, dicat & iuret si oportuerit, ego iniquè & nesciens quidquam mali illius hominis propter vindictam aut ex odio dixi crimen illud de illo, aut forte, quod per ignorantiam illud dixit: sed iam cognita veritate, remordente conscientia, restituit illi honorem &
famam suam. Probatur, quia nescire & ignorare est verbum vsitatum in hac significatione, videlicet, vt aliquis dicatur nescire
quod non scit ad reuelandum, vt receptum
est apud omnes Theologos. Et ita intelligunt illud quod dixit Christus Dominus Marci cap. 13. De die illa nemo scit neque filius hominis, hoc est ad reuelandum. Aliâs enim de
fide est quod Christus Dominus inquantum homo cognoscit diem iudicij. Ita etiam possumus intelligere illud Psalm. 68. Deus tu scis
insipientiam meam, hoc est, quia Christus
non sciebat practicè peccata. Diximus autem
| esse conuenientissimum modum, quia nemo impositor criminis potest ab illo excusari, siquidem cum minimo suo detrimento potest restituere famam alienam.
Quarta conclusio. Quotiescunque infamatus recuperat famam quacumque via siue
per seipsum siue in iudicio publico, excusatur iam infamator à restitutione. Verbi gratia, Si infamatus inductis testibus probauit falsum esse
testimonium quod de se dictum est. Item
si infamia propter temporis diuturnitatem
obliuioni data est. Sed in hoc casu aduertendum est, quod quando fuerit aliquod dubium declinandum erit in fauorem innocentis. Probatur ergo conclusio sic explicata. Restitutio fit ad reparandam læsionem secundum iustitiam commutatiuam: sed quoties
aliquis alia via reparauit suam famam iam
cessauit læsio, ergo. Confirmatur exemplo.
Nam si Petrus aliqua via recuperauit rem
furto ablatam, non tenebitur fur ad restitutionem ipsius, ergo similiter non tenebitur
infamator in nostro casu: nisi fortè infamatus fecerit expensas in recuperanda fama.
Vltima conclusio. Si post quam aliquis
infamauit iniquè proximum, ipse proximus
alias publice infametur de eodem crimine:
non tenebitur prior infamator restituere famam illius, quamuis tenebitur ad omnia damna quæ infamatus passus est propter infamiam medio illo tempore ante publicam
infamiam. Et ratio est manifesta, quia prior
infamator fuit causa illorum malorum. Quod
si publica infamia ortum habuit non casualem sed radicalem ex priori infamia: tenebitur infamator ad restitutionem publicæ infamiæ: sed forte excusabitur quia non potest
resarcire tantum malum. Si autem casualiter ex priore infamia orta est publica infamia, non tenebitur prior infamator ad restitutionem: quia non est in culpa publicæ infamiæ, sed ipse infamatus propter suam indiscretionem fuit causa publicæ illius infamiæ, quia, verbi gratia, ipse plus nimio conquerebatur publicè de infamatore.
Ad argumenta in oppositum respondetur facile iam ex dictis. Ad primum optimè
dictum est ibidem, quod in illis casibus nulla est infamia.
Ad secundum argumentum respondetur, quòd in illis casibus non est propriè infamator, quanuis auferat famam: quia non
aufert illam iniustè. Cæterùm non est huius loci perfecta examinatio illorum casuum:
sed primum discutiemus in quæst. 69. Secundum vero in quæst. 70. in solutione ad tertium. & in quæst. 77.
DVbitatur ergo. Vtrùm cum detrimento propriæ famæ teneatur infamator
restituere famam alienam? Respondetur &
sit prima conclusio.
Prima conclusio affirmatiua. Probatur ex
definitis in præcedenti dubio: quoniam in
illis omnibus ferè modis quibus diximus famam esse restituendam includitur aliqua
infamia ipsius restituentis: sed illi modi sunt
conuenientes & necessarij: ergo non obstante infamia restituentis debet restituere. Confirmatur simili exemplo. Restitutio pecuniarum facienda est cum detrimento sui proprij census, vt patet manifestè in eo qui fuit
causa incendij domus alienæ: ergo similiter
contingit in restitutione famæ.
Hinc sequitur vnum corollarium, quòd
restitutio famæ facienda est cum detrimento proprij census si opus fuerit. Explicatur
hoc. Tenetur infamator adhibere aliquas diligentias, verbi gratia, vocare testes ad restitutionem
famæ: tunc dicimus quod si fuerit necessaria pecunia ad istas diligentias tenetur illas expendere. Probatur corollarium, quoniam res inferioris ordinis debent annullari rebus superioris ordinis. Sed census est inferioris ordinis
respectu famæ, ergo qui tenetur restituere
famam debet adhibere pecunias si necessariæ fuerint ad media necessaria ad restitutionem. Confirmatur, quoniam qui læsit alterum in bonis corporis vulnerando illum,
tenetur expendere pecunias necessarias ad
curationem vulneris: ergo qui læsit alterum
in ipsa fama: tenebitur adhibere pecunias necessarias ad media apta restitutioni.
Secunda conclusio. Quoties infamator
ex ipso modo restitutionis incurrit magnum
detrimentum sui honoris: non tenetur restituere famam quæ non erat magni momenti.
Explicatur conclusio. Vir illustris qui in republica infamauerit plebeum, si restituat illi
| famam, quæ non est magni momenti omnibus pensatis, amittit vir illustris plurimum
honoris in republica. Dicimus ergo quod infamatus est irrationabiliter inuitus, si velit sibi
fieri restitutionem: ergo alter excusatur à restitutione. Probatur antecedens, quoniam irrationabiliter vult aliquis, quod proximus suus
subeat magnum detrimentum propter modicum commodum suum: sed ita contingit
in tali casu si plebeius vellet sibi fieri restitutionem, ergo illustris excusabitur.
Confirmatur exemplo & similitudine.
Si quis vellet, quod proximus, restitueret sibi
paruam quantitatem pecuniarum cum magno detrimento sui census, irrationabiliter
vellet talem restitutionem fieri sibi, & debitor excusaretur pro tunc, ergo similiter contingit in nostro casu. Sicut enim se habet parua pecunia ad multam, ita se habet parum famæ & honoris ad plurimum.
Confirmatur secundo, quoniam si vir illustris aut Prælatus subdito contumeliam fecerit: non tenetur restituere cum detrimento autoritatis prælatiæ. Iuxta id quod dicit
Augustinus in regula loquens cum Prælatis, si
etiam modum vos excessisse sentitis, non à
vobis exigitur vt à vobis subditis venia postuletis: ne apud eos quos oportet esse subiectos dum nimium seruatur humilitas regendi frangatur autoritas. Ergo in casu in
quo alius æqualis teneretur petere veniam: non tenetur superior propter decentiam status sui. Ergo simile quid continget
in nostro casu. Quoniam decet ad autoritatem & bonam gubernationem reipublicæ,
quod illustres habeant honorem integrum apud
vulgus. Hic autem honor non conseruaretur, si in omni euentu in quo alter æqualis teneretur restituere famam cum detrimento
propriæ famæ: tenerentur etiam illustres
ciuitatis cum detrimento suæ famæ restituere, quæ est maximi valoris & vtilitatis in ipsa
republica. Obseruandum tamen est, quod tanta potest esse infamia hominis plebei, vt
quantum libet illustris sit læsor teneatur restituere cum detrimento propriæ famæ. Verbi gratia,
Si imposuit illi crimen læsæ maiestatis vel
hæresis. ¶ Ista conclusio sic à nobis explicata asseritur à Magistro Soto supra art. 3. ad 4.
Contrariam tamen tenet Nauarro in suo Manuali. cap. 18. nu. 47. Neque tamen ille affert aliquam rationem contra nostram conclusionem: sed duntaxat intendit infirmare
nostrum simile de restitutione pecuniarum.
Ait enim quod est duplex differentia. Prima quidem, quod restitutio famæ semper fit cum detrimento propriæ famæ, ergo in illa non oportet obseruare an restituens amittat famam
suam. Cæterùm in pecuniæ restitutione non
semper interuenit detrimentum proprij census. Secunda differentia est, quoniam magna iactura proprij census in restituendo alienum, non tollit in perpetuum obligationem
restituendi, sed prorogat tempus restitutionis: at vero in nostro casu & assertione videmur tollere obligationem restituendæ famæ
in perpetuum. Igitur non est simile exemplum ad rem præsentem. Nihilominus respondetur, quod istæ differentiæ nullatenus infirmant nostrum simile. Et ad primam differentiam dicimus, falsum esse quod restitutio famæ semper fiat necessario cum detrimento
propriæ famæ, præsertim cum notabili detrimento. Etenim in tertio & quarto modo restituendæ famæ qui explicati sunt in tertia
conclusione dubij præcedentis: nulla omnino aut certè leuis est infamia restituentis. Respondetur secundo, quod quamuis semper fieret
restitutio famæ cum detrimento propriæ famæ, non autem restitutio census fiat cum detrimento proprij census: tamen adhuc conueniunt istæ restitutiones in hoc, quod cum maximo detrimento restituentis & paruo eius
cui fit restitutio cessat obligatio. Ad secundam
differentiam dicimus nos æquale esse iudicium vtriusque restitutionis, quantum ad hoc
quod ad tempus vel in perpetuum cesset obligatio. Etenim si speratur futurum tempus in
quo illustris qui infamauit possit plebeio minimo detrimento restituere, vel certè ipse infamatus æquale detrimentum patiatur: non excusamus illustrem in perpetuum ab illa restitutione facienda. Sed prorogamus tempus restituendi. Quod si nunquam illud tempus venerit, excusabitur in
perpetuum à facienda restitutione: quanuis
ex radice iniuriæ factæ tenebatur restituere: quapropter nulla est differentia inter restitutionem census & famæ, quod attinet ad
rem præsentem. An vero teneatur quis resti|tuere famam cum vitæ periculo, dicemus
infra artic. 6. ad secundum.
DVbitatur decimo. Vtrùm quando fama non potest restitui in eodem genere boni, teneatur restituere illam infamator in
alio genere bonorum, vt in pecunia vel orationibus. ¶ Arguitur primo pro parte affirmatiua. Nam D. Tho. in hoc artic. ad 1. & ad 2. expressè dicit, quod si infamator non potest famam
restituere, debeat aliter ei recompensare.
Arguitur secundo. Cum opus est impendere
pecunias ad restituendum in proprio genere.
Verbi gratia, in adducendis testibus, diximus iam quod
tenetur infamator omnes pecunias necessarias ad talem finem expendere: ergo multo magis tenebitur expendere pecunias pro ipsa
fama immediatè quam non potest aliter restituere. Probatur consequentia, quoniam pecunia & census omnis, destinatur ad humanum
honorem hominis tanquam inferius quid ad superius. ¶ Arguitur tertio. Pecunia potest
esse pretium famæ, licet fama sit superioris ordinis secundum suum genus: ergo poterit recompensari pecunia. Probatur antecedens à simili,
quoniam licet aurum sit pretiosius argento secundum speciem suam: nihilominus adæquari possunt in valore adhibita magna quantitate argenti & diminuta auri. Ergo similiter adhibita multa quantitate pecuniæ, poterit esse iusta compensatio cum fama hominis vulgaris.
Et confirmatur ex vsu, nam homines vulgares
solent æstimare honorem suum certis pecunijs:
& ita acceptant restitutionem suæ famæ. Confirmatur secundo. Quoniam vir illustris vt diximus in dubio præcedenti non tenetur cum maximo detrimento sui honoris famam restituere, poterit autem facile satisfacere parti læsæ
numerando illi pecuniam: ergo obligandus
erit vt hoc faciat.
Quarto & vltimo arguitur omnibus argumentis quæ supra fecimus, contendendo
quòd pro læsione corporali facienda est restitutio in alio genere bonorum? Propter
quæ argumenta diximus probabilem esse sententiam illam. Ergo multo magis probabilis
erit pars affirmatiua in isto dubio. Probatur
consequentiam, quia fama magis commensurabilis
est cum pecunia, quam membra corporalia.
Sed in oppositum est, quod qui non potest debitum pecuniarum soluere in proprio genere, non
tenetur restituere in fama, vel honore, vel sacrificijs: ergo hæc genera bonorum non sunt
commensurabilia adinuicem. ¶ Arguitur secundo. Adulter qui infamauit virum accedendo
ad vxorem alterius, non tenetur restituere illi
in pecunijs illam infamiam quando in proprio genere non potest, ergo neque in præsenti casu.
Vltimo argumentari possumus omnibus
argumentis, quibus supra ostendimus probabiliorem esse sententiam illam quod non tenemur homini restituere læsionem corporis secundum se in
alio genere bonorum. ¶ In hoc dubio dissoluendo sunt duæ extremæ sententiæ. Altera est
affirmatiua ex glossa in. c. ecclesia. titulo, vt
lite pendente nihil innouetur, quam sequitur
Scotus in. 4. dist. 15. & Soto vbi supra arti. 3.
ad. 4. & Couar. libr. 1. Variar. resol. c. 2. nu. 8.
& in repetitione regul. peccatum. 1. part. versic. sed &. Altera sententia est negatiua, quam
habet Syluest. verb. detractio. quæst. 4.