AD Primum sic proceditur. Videtur quòd inconuenienter diffiniatur iustitia à Iurisperitis, quòd iustitia | est perpetua & constans voluntas, ius suum vnicuiq;vnicuique tribuens. Iustitia enim secundũsecundum Philos. in 5. Ethicor. est habitus, à quo sunt aliqui operatiui iustorũiustorum, & quo operāturoperantur & volunt iusta. Sed volũtasvoluntas nominat potentiāpotentiam, vel etiam actũactum: ergo incōuenienterinconuenienter iustitia dicitur esse volũtasvoluntas.

¶ 2 Præterea. Rectitudo voluntatis non est voluntas: alioquin si voluntas esset sua rectitudo, sequeretur quòd nulla voluntas esset peruersa. Sed secũdùmsecundum Anselmum in lib. de Veritate, iustitia est rectitudo: ergo iustitia nōnon est voluntas.

¶ 3 Præterea. Sola Dei voluntas est perpetua. Si ergo iustitia est perpetua voluntas, in solo Deo erit iustitia.

¶ 4 Præterea. Omne perpetuũperpetuum est constans, quia est immutabile. Superfluè ergo vtrunque ponitur in diffinitione iustitiæ, & perpetuum & constans.

¶ 5 Præterea. Reddere ius vnicuique, pertinet ad principem. Si ergo iustitia sit vnicuiq;vnicuique ius suũsuum tribuens, sequitur ꝙquod iustitia nōnon sit nisi in principe, quod est incōueniensinconueniens.

¶ 2 Præterea. August. dicit in libro de Moribus Ecclesiæ, quòd iustitia est amor Deo tantum seruiens, non ergo reddit vnicuique quod suum est.

RESPONDEO dicendum, quòd prædicta iustitiæ diffinitio cōueniensconueniens est, si rectè intelligatur. CũCum enim omnis virtus sit habitus, qui est principium boni actus, necesse est quòd virtus diffiniatur per actũactum bonum, qui est circa ea, quæ ad alterum sunt, sicut circa propriāpropriam materiam virtutis. Est autẽautem iustitia præcipuè circa ea quæ ad alterum sunt, sicut circa propriam materiāmateriam, vt infrà patebit. Et ideò actus iustitiæ per comparationem ad propriam materiāmateriam virtutis & obiectum tangitur, cũcum dicitur: Ius suum vnicuique tribuẽstribuens. Quia vt Isidorus dicit in lib. Etymolog. Iustus dicitur, quia ius custodit. Ad hoc autem, ꝙquod aliquis actus circa quancunq;quancunque materiam sit virtuosus, requiritur quòd sit voluntarius, & quòd sit stabilis & firmus: quia Philosophus dicit in 2. Ethic. quòd ad virtutis actum requiritur: primò quidẽquidem, quòd operetur sciens: secundò autem, quòd eligens, & propter debitum finem: tertiò, quòd immobiliter operetur. Primum autẽautem horum includitur in secundo: quia quod per ignorantiāignorantiam agitur, est inuoluntariũinuoluntarium: vt dicitur in 3. Ethic. Et ideo in diffinitione iustitiæ primò ponitur volũtasvoluntas, ad ostendendum quòd actus iustitiæ debet esse voluntarius. Additur autem de constantia & perpetuitate, ad designandādesignandam actus firmitatẽfirmitatem. Et ideo prædicta diffinitio est cōpletacompleta diffinitio iustitiæ, nisi quòd actus ponitur pro habitu, qui per actũactum specificatur: habitus enim ad actũactum dicitur. Et si quis vellet eam in debitādebitam formam diffinitionis reducere, posset sic dicere, ꝙquod iustitia est habitus, secundùm quẽquem aliquis constanti & perpetua voluntate ius suũsuum vnicuiq;vnicuique tribuit. Et quasi est eadem diffinitio cum ea, quam Philosophus ponit in. 5. Ethic. dicẽsdicens: quod | iustitia est habitus, secundùm quẽquem aliquis dicitur operatiuus secundùm electionem iusti.

AD primum ergo dicendum, ꝙquod voluntas hic nominat actum, non potentiam. Est autem consuetum ꝙquod apud autores habitus per actus diffiniantur: sicut Augustinus dicit super Ioan. quòd fides est credere quod non vides.

AD secundum dicẽdumdicendum, quòd neque etiam iustitia est essentialiter rectitudo, sed causaliter tātumtantum. Est tamen habitus, secundùm quẽquem aliquis rectè operatur & vult.

AD tertium dicendum, quòd voluntas potest dici perpetua dupliciter. Vno modo ex parte ipsius actus, qui perpetuò durat. Et sic solius Dei volũtasvoluntas est perpetua. Alio modo ex parte obiecti: quia scilicet aliquis vult perpetuò facere aliquid. Et hoc requiritur ad rationẽrationem iustitiæ. Non enim sufficit ad rationem iustitiæ, quòd aliquis velit ad horam in aliquo negotio seruare iustitiāiustitiam: quia vix inuenitur aliquis qui velit in omnibus iniustè agere, sed requiritur quòd homo habeat voluntatem perpetuò & in omnibus iustitiam conseruandi.

AD quartum dicendum, quòd quia perpetuum non accipitur secundùm durationem perpetuam actus voluntatis, non superfluè additur, Constans. Vt sicut per hoc, quod dicitur, Perpetua voluntas, designatur, quòd aliquis gerat in proposito perpetuò iustitiam conseruandi: ita etiam per hoc, quòd dicitur cōstansconstans, designetur quòd in hoc proposito firmiter perseueret.

AD quintum dicendum, quòd iudex reddit quod suum est per modũmodum imperantis & dirigẽtisdirigentis: quia iudex est iustũiustus animatũanimatum & princeps est custos iusti, vt dicitur in 5. EthicorũEthicorum . Sed subditi reddunt quod suum est vnicuique per modum executionis.

AD sextum dicendum, quòd sicut in dilectione Dei includitur dilectio proximi, vt suprà dictum est: ita etiam in hoc quòd homo seruit Deo, includitur quòd vnicuiq;vnicuique reddat quod debet.

PR Ima conclusio est affirmatiua. Secunda conclusio. Hæc diffinitio potest reduci ad illam, scilicet, Iustitia est habitus secundùm quem constanter quis reddit vnicuique quod suum est.

DVbium est circa primam conclusionem. Videtur enim quòd non sit vera. Arguitur primò. In illa definitione nullum ponitur genus, ergo non est bona, si dicas subintelligitur habitus. Contra. Habitus non est immediatum genus quia inter iustitiam & habitum mediat virtus, tam virtus moralis quam Cardinalis.

Secundò. Per charitatem tribuitur suum ius vnicuique, ergo non est proprium iustitiæ. Probatur antecedens. Quia charitas respicit omne bonum alterius, & fugit omne malum, ergo, &c. Antecedens patet 1. ad Corinth. 13. Charitas non inflatur, non agit perperam, non quærit quæ sua sunt. Et ideo D. August. de moribus ecclesiæ dicit, quòd iustitia est amor Deo seruiens. Et Arist. 8. Ethicor. cap. 1. dicit, quòd si esset amicitia, non requireretur iustitia.

Tertiò arguitur. Proprietates illæ, quæ ponuntur in definitione iustitiæ, videlicet, perpetua constansq́;constansque voluntas, sunt communes omni virtuti, ergo non particulariter debentur iustitiæ: neque in ea poni debent. | Nam ibi non ponuntur tanquam genus: ac subinde deberent esse peculiares & propriæ iustitiæ. Confirmatur. Nam D. Tho. dicit ad secundum. Rectitudo quāquam dicit iustitia nōnon est rectitudo volũtatisvoluntatis, ergo male diffinitur per hoc ꝙquod sit constans voluntas.

Quartò arguitur. QuoniāQuoniam iustitiæ sunt tres actus necessarij, ergo male diffinitur per vnum. Antecedens patet. NāNam proprius actus illius est honestè viuere, neminem lædere, & ius suũsuum vnicuiq;vnicuique tribuere: vt ait Vlpianus ff. de iustitia & iure, in. l. iustitia.

Quintò arguitur. Ius multipliciter diuiditur, imo diuersa ratione vt ex supradictis patet, ergo non est obiectum iustitiæ constituens illam in ratione vnius virtutis formaliter. Et confirmatur. Nam ius paternum & ius religiosum non exercentur à iustitia sed à virtute pietatis & religionis, ergo ius absolutè non est obiectum iustitiæ.

Sextò arguitur. Iustitia legalis est simpliciter iustitia, & tamen non per se habet tribuere iustum alteri, ergo, &c. Minor probatur. Nam si v. g.Verbi gratia ciuis non ita accuratè respiciat bonum commune ciuitatis, ille peccat contra iustitiam legalem: & tamen non tenetur alicui facere restitutionem.

PRO decisione sit prima conclusio. Prædicta diffinitio optima est. Probatur. quia est communis Theologorum & etiāetiam Iuristarum cum Vlpiano. Est etiam Arist. 5. Ethicor. cap. 1. Ciceronis lib. 5. de Inuent. cap. 5. & lib. 2. officiorum, cap. de iustitia. Consimilem ponit D. Ambr. lib. 1. officior. cap. 24. vbi dicit, quòd iustitia est virtus ius suum vnicuiq;vnicuique tribuẽstribuens. Idem D. August. li. 19. de Ciuit. Dei. c. 21. & lib. 1. de liber. arbit. cap. 13. Vnde conclusio debet esse certa.

Secunda conclusio. Iustitia hic diffinitur non secundùm quòd est virtus communis omnibus virtutibus idemq́ue cum illis: sed secundùm quòd est specialis virtus essentialiter distincta ab alijs includens sub se iustitiam legalem distributiuam & commutatiuam. Pro intellectu huius nota. Quòd communiter iustitia in vsu Scripturæ & Sanctorum accipitur prout nominat omnem virtutem: quia in omni virtute est aliqualis ratio debiti. Ita illud intellige, Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, &c. Et illud; Nisi abundauerit iustitia vestra. Alio modo sumitur specialiter à Theologis, prout nominat virtutem quandam residentem in voluntate. Probatur modo conclusio. Nam iustitia vt communis est, non habet vllam diffinitionem neque explicat essentiam virtutis: sed quandam rationem ibi consideratam, ergo hæc diffinitio non est de iustitia sic accepta. Antecedens patet, quia omnes virtutes in nullo essentialiter conueniunt, præterquam in ratione generica, ergo iustitia generaliter accepta cùm nōnon significet rationem genericam virtutũvirtutum non definietur neque importat aliquid essentiale illis, sed quandam debiti rationem. Ex quo euidẽtereuidenter sequitur, quòd iustitia hic diffinita importat specialem rationem ab alijs virtutibus distinctam.

Tertia conclusio. Hic sumitur iustitia vt includens sub se nōnon solum tres species commemoratas, verùm etiam vt includit omnes partes potentiales iustitiæ, quæ respiciũtrespiciunt debitum simpliciter: vt sunt pietas & religio. Prima pars probatur, quia eam iustitiam definit hic D. Thom. de qua in sequentibus disputat de illis tribus speciebus iustitiæ. Videlicet legali, distributiua, & commutatiua, ergo &c. Secunda vero pars probatur. Nam ius quod respicitur à iustitia hic definita, non coarctatur ad iustum perfectum, sed ad iustum verum & simpliciter. Cùm ergo iustum verum dicatur de iusto quod attendit pietas & religio, consequenter diffinietur iustitia, prout communis est etiam his virtutibus. Et cōfirmaturconfirmatur. Nam illud est ius quod ponitur in diffinitione iustitiæ, de quo egimus in quæst.quaestio præcedenti, sed in illa determinauimus de iusto paterno seruili & vxorio, & probauimus esse verũverum in illis, ergo iustitia hic definita includit etiam partes potentiales: quæ respiciunt debitum simpliciter. Dixi autem simpliciter debitum, quia debitum secundùm quid, non sufficit, vt aliqua virtus comprehendatur simpliciter sub iustitia hic diffinita. Quare liberalitas quæ respicit debitũdebitum secũdũsecundum honestatẽhonestatem nec dicitur iustitia, nec in hac diffinitione includitur.

Ad argumenta respōdeturrespondetur. Ad primum argumentum respondetur, quòd quandoque species qualitatis commode diffiniũturdiffiniuntur | per genus mediatum qualiter Aristot. definit habitum per dispositionem: & hoc vel maximè fit, quando tale genus est receptũreceptum ab omnibus & manifestum. Et ita in proposito, quia actus vel habitus secundùm omnes est genus manifestum & notum, non verò virtus aut Cardinalis virtus: optimè diffinitur iustitia per habitum.

Ad secundum argumentum respondetur concedendo quòd charitas respicit omne bonum, non tamen qua ratione est debitum. Vnde oportuit ponere virtutem specialem quæ respiciat bonum debitum vt sic. Licet enim charitas, vt est virtus vniuersalis & inferens alias virtutes, versetur circa iustum debitum simpliciter; non tamen quia illud sit materia propria charitatis: sed quia est materia charitati subiecta, qualiter intelligitur illud Pauli; Charitas non agit perperāperperam. Illud vero D. August. quòd iustitia est amor Dei, intelligitur causaliter, quatenus, videlicet, ad impletio cuius vis boni ex amore procedit, ad Roman. 13. Qui diligit proximum legem impleuit. Hoc modo multoties nomen virtutis imperantis tribuitur actibus imperatis: qualiter mors pro Christo dicitur maxima charitas. Licet sit actus fortitudinis: & illud. Plenitudo legis est dilectio. & D. Thom. hac quæst. art. 6. omnes actus reliquarum virtutum qui à iustitia dirigũturdiriguntur, iustitiam appellat. Ad illud vero Aristot. respondetur ex D. Thom. ibi, quòd si omnes essemus amici, omnia essent communia. Vnde non indigeremus iustitia quæ applicat rem vero domino.

Ad tertium, quòd illæ particulæ peculiari ratione ponuntur in definitione iustitiæ. Primò ad denotandum discrimen iustitiæ ab alijs virtutibus moralibus: quia sola ipsa in voluntate ponitur. Secundò, quia peculiaris difficultas est in voluntate ad tribuendum alteri ius suum: quæ non inuenitur in hoc, quòd voluntas eligit proprium bonũbonum, respectu verò alieni retardatur & impeditur voluntas ab vtilitate ipsa proprij boni. Quocirca requiritur peculiaris constantia & firmitas in iustitia. Vnde Sapien. 5. dicitur. Induet pro thorace iustitiam, & accipiet pro galea iudicium certum, scutum inexpugnabile æquitatem. Quæ omnia ponuntur ad denotandam constantiam & firmitatem iustitiæ. Ad confirmationem respondetur, quòd licet omnis virtus suo modo ordinetur ad rectitudinem habentis, vnde dixit Arist. 1. Magnorum moralium cap. 22. quòd virtus est optimus habitus: aliter tamen & aliter rectificant. Quædam enim rectitudinem essentialem tribuunt, vt charitas & gratia. Aliæ vero dicuntur rectificare potentiam: quia moderantur passiones illius constituentes medium inter excessum & defectum. Vt temperantia respectu concupiscibilis. Fortitudo respectu irascibilis. Aliæ autem rectificant eo solùm quia ordinant potentiam ad rectum. Et hoc modo iustitia dicetur rectitudo voluntatis. Et sic Anselmus in Dialogo de veritate. & cap. 13. dicit enim iustitiam esse rectitudinem propter se: loquitur causaliter, quia videlicet causat rectitudinem. Hæc amplius explicantur infra artic. 9. & 1. 2. quæst. 60. art. 2. & 3.

Ad quartum respondetur, quòd per vnũvnum actum in diffinitione iustitiæ positum reliqui actus explicantur. Nam eo ipso quòd ius alteri tribuimus, ipsum non lædimus: & in hoc honeste viuimus. Eo vel maxime quod honeste viuere est commune omni virtuti. Arist. vbi supra, ait: virtus est honesti ad honestum. Vnde non debuit poni in definitione specifica virtutis. Et similiter lædere est actus negatiuus: quare non debuit poni in definitione positiui.

Ad quintum, aliqui ex Thomistis dicũtdicunt, iustum in definitione positum solum accipi pro iusto perfecto. Quare ibi non includitur iustum paternum aut dominatiuum: quod isti appellant secundùm quid & improprium. Isti tamen deseruntur: quia Diuus August. lib. 19. de Ciuit. cap. 21. sub hac diffinitione claudit non solum pietatem: sed etiam religionem & iustum illius. Neque ratio istorum aliquid valet. Nam bene stat quòd obiectum alicuius potentiæ aut habitus sit analogum: & in quibusdam reperiatur secundùm quid: & nihilominus quòd specificet & det vnitatem maiorem, quàm habet in se. Patet in ente, quod specificat intellectum & habitum scientiæ Metaphysicæ: tamen dat vnitatem intellectui. Vnde in | nostra sententia respondetur, quòd omne ius verum, etiam si non sit perfectum, includitur sub obiecto iustitiæ: ac subinde sub virtute ipsa. Ad confirmationem quæ difficilis est, respondetur ꝙquod idem actus potest pertinere ad diuersas virtutes, à quibus secundum diuersam rationem producitur: maximè in subordinatis. ExemplũExemplum est in demonstratione physica quæ secundum materiam producitur ab habitu physico, secũdumsecundum vero formam & modum producitur à Dialectica. Similiter actus pœnitentiæ formaliter producitur à pœnitentiæ virtute: est tamen ibi dilectio intrinsecè respiciens habitum charitatis. Ita in proposito formaliter ius paternum exercetur à pietate: inuenitur tamen ibi ratio iustitiæ secundum quod ius patri tribuitur, vnde etiam respicit iustitiāiustitiam.

Ad vltimum respondetur, quòd inferius patebit artic. 5. & infra qualiter lædens iustitiam legalem & bonum commune nōnon semper teneatur ad restitutionem.

AD Secundum sic proceditur. Videtur quòd iustitia non semper sit ad alterum. Dicit enim Apostolus ad Roman. 3. quòd iustitia Dei, est per fidem Iesu Christi. Sed fides non dicitur per cōparationemcomparationem vnius hominis ad alterũalterum. Ergo neq;neque iustitia.

¶ 2 Præterea. Secundum Augustinum in lib. de Moribus Ecclesiæ, ad iustitiam pertinet ob hoc, ꝙquod seruit Deo bene imperare cæteris, quæ homini sunt subiecta. Sed appetitus sensitiuus est homini subiectus, vt patet Genes. 4. vbi dicitur: Subter te erit appetitus eius, scilicet peccati, & tu dominaberis illiꝰillius. Ergo ad iustitiam pertinet dominari proprio appetitui. Et sic erit iustitia ad seipsum.

¶ 3 Præterea. Iustitia Dei est æterna. Sed nihil aliud est Deo coæternum: ergo de ratione iustitiæ nōnon est, quòd sit ad alterum.

¶ 4 Præterea. Sicut operationes quæ sunt ad alterum, indigent rectificari: ita etiam operationes quæ sunt ad seipsum. Sed per iustitiam rectificantur operationes, secundũsecundum illud Prouerb. 11. Iustitia simplicis diriget viam eius. Ergo iustitia non est solum circa ea quæ sunt ad alterum, sed etiam circa ea quæ sunt ad seipsum.

SED contra est, quod Tullius dicit in 1. de Offic. quòd iustitiæ ea ratio est, qua societas hominum inter ipsos & vitæ communitas continetur. Sed hoc importat respectũrespectum ad alterum: ergo iustitia est circa ea quæ sunt ad alterum.

RESPONDEO dicendum, quòd sicut suprà dictum est, cùm nomen iustitiæ æqualitatem importet, ex sua ratione iustitia habet, ꝙquod sit ad alterum: nihil enim est sibi æquale, sed alteri. Et quia ad iustitiam pertinet actus humanos rectificare, vt dictum est: necesse est ꝙquod æqualitas ista quam requirit iustitia, sit diuersorum agere potentiũpotentium. Actiones autem sunt suppositorũsuppositorum & totorum, non autem propriè loquendo partium, & formarum, seu potentiarum. Non enim propriè dicitur quòd manus percutiat, sed homo per manum: neque propriè dicitur ꝙquod calor calefaciat, sed ignis per calorem: secundum tamen si|militudinem quandam hæc dicuntur. Iustitia ergo propriè dicta requirit diuersitatem suppositorum, & ideo non est nisi vnius hominis ad alium. Sed secundum similitudinem accipiuntur in vno & eodẽeodem homine diuersa principia actionũactionum, quasi diuersa agentia: sicut ratio & irascibilis & cōcupiscibilisconcupiscibilis, & ideo metaphoricè in vno & eodem homine dicitur esse iustitia, secũdumsecundum quod ratio imperat irascibili & cōcupiscibiliconcupiscibili: & secundum quod hæc obediunt rationi, & vniuersaliter secundum quod vnicuiq;vnicuique parti hominis attribuitur quod ei cōuenitconuenit. Vnde & Philosophus in. 5. Ethicor. hanc iustitiam appellat, secundum metaphoram dictam.

AD primum ergo dicendum, ꝙquod iustitia quæ fit per fidem in nobis, est per quāquam iustificatur impius: quæ quidem in ipsa debita ordinatione partium animæ consistit, sicut suprà dictum est, cùm de iustificatione impij ageretur. Hoc autem pertinet ad iustitiam metaphoricè dictam, quæ potest inueniri etiam in aliquo solitariam vitam agente. Et per hoc patet respōsioresponsio ad secundũsecundum.

AD tertium dicendum, quòd iustitia Dei est ab æterno, secundũsecundum voluntatem, & propositum æternum. Et in hoc præcipuè iustitia consistit: quanuis secundum effectum non sit ab æterno: quia nihil est Deo coæternum.

AD quartum dicendum, quòd actiones, quæ sunt hominis, ad se ipsum sufficienter rectificantur, rectificatis passionibus, per alias virtutes morales. Sed actiones quæ sunt ad alterum, indigent speciali rectificatione non solùm per comparationem ad agentem, sed etiam per comparationẽcomparationem ad eum, ad quẽquem sunt. Et ideo circa eas est specialis virtus, quæ est iustitia.

PRima conclusio. Affirmatiua de iustitia propriè loquendo.

Secunda conclusio. Inter partes eiusdem hominis & potentias eiusdem animæ est iustitia metaphoricè.

HIC articulus post illa quæ diximus articulo vltimo præcedentis quæstionis parum habet difficultatis. Intendit enim Diuus Thom. explicare illam particulam, vnicuique: ita sanè, vt necessarium sit ad iustitiāiustitiam propriè dictam, quòd exerceatur circa aliud suppositum. Quæ doctrina est Aristot. lib. 5. Ethicorum cap. vltimo. Imo vero cap. 1. dicit iustitiam solam ex omnibus virtutibus esse bonum alienum, eo ꝙquod agit ea quæ conferunt alteri. Hoc ipsum docet Diuus Hieronymus super Psalmum. 14. Vbi ait omnes alias virtutes delectare magis habentem, & ipsi prodesse. Circa quam doctrinam duo breuiter aduerte. Primum est, quòd diuersitas suppositorum, quæ dicitur necessaria ad rationem iustitiæ propriè & strictè dictæ, intelligenda est secundum ordinem naturæ. CæterũCæterum si Deus assumeret humanitatem terminatam immediatè ad ipsum Deum: nihilominus poterat esse in operationibus illius hominis satisfactio iustitiæ de condigno: quāuisquamuis ipse Deus non esset aliud suppositum à supposito hominis satisfacientis. Sufficeret enim, quòd illud suppositum haberet rationem duorum suppositorum, & duobus modis suppositaret. Quatenus subsisteret in duabus naturis substantialibus & intellectualibus. Et probatur hoc, quia ille homo propriè obediret. Obedientia autem propriè dicta debet esse ad alterum. Imo vero nunc de facto | propriè obediebat sibi Christus Dominus, quatenus suppositum filij erat verus homo obediens, & verus Deus cui obediebatur. Neque ratio Diui Thomæ in articulo oppositum huius concludit. Quoniam omnes Theologi secundũsecundum fidem Catholicam asserunt in Christo Domino esse duplicem voluntatem, & duas operationes voluntatum harum satis distinctas. Et nihilominus philosophi dicunt. Quòd voluntas est inclinatio totius suppositi, & quòd actio voluntatis actio suppositi est. QuemadmodũQuemadmodum ergo non licet inferre ex hoc quòd in Christo Domino est duplex voluntas & duplex actio voluntatis, quòd sint in eo duo supposita: quāuisquamuis actiones suppositorum sint: propterea, quòd in Christo est maximum mysterium duarum naturarum in vno supposito: ita vt in Christo sit vera ratio iustitiæ, non licet inferre, quòd sunt in eo distincta supposita. Alterum satisfaciens, alterum cui fit satisfactio. Sed sufficit, quòd sint duæ naturæ substantiales diuersis rationibus suppositatæ in vno supposito. Et profecto si Aristot. cognouisset mysterium incarnationis, sentiret nobiscum in hac parte. Secundo notandum est; quòd iustitia dicitur specialiter respicere bonum alterius, & alterum delectare: non quia verus iustus non delectetur in operibus iustitiæ (est enim de ratione virtutis in communi, quòd faciat habentem promptè & delectabiliter operari) sed quia iustitia quantum ad effectum pertinentem ad suam speciem, terminatur ad bonum alterius, neque sistit in propria vtilitate & delectatione operantis: sed extenditur ad delectationem & vtilitatem alterius: propterea ita loquutus est Aristo. & Diuus Hieronymus. Intelligimus autẽautem hic nomine iustitiæ etiam omnes eius partes potentiales. Omnes enim debent esse ad alterum, & respiciunt bonum alterius.

Circa secundam conclusionem videatur Diuus Augustinus lib. 2. de Genes. contra Manichæos cap. 11. vbi ait iustitiāiustitiam pertinere ad omnes animæ partes. Et libr. 19. de Ciuita. cap. 21. inquit esse iustitiam, ꝙquod ratio imperet & appetitus obediat. Quæ omnia intelligenda sunt de iustitia metaphoricè.

Aduerte denique in solutione ad tertiũtertium argumentũargumentum D. Tho. quomodo non requiritur ad hoc, ꝙquod iustitia sit in aliquo etiāetiam actualiter, quod alter ad quem dicitur iustitia realiter existat. ExemplũExemplum est in diuina iustitia quęquae est Dei voluntas æterna reddẽdireddendi vnicuiq́ue quod sibi competit secundum suam rationem & operationem. At vero creaturæ circa quas ipsa iustitia diuina effectum erat habitura fuerunt in tempore. Exemplum etiam esse potest in humanis: tenetur enim aliquis ex iustitia seruare legatum paterni testamenti in fauorem nepotis qui nondũnondum natus est.

AD tertium sic proceditur. Videtur, ꝙquod iustitia non sit virtus. Dicitur enim LucęLucae 17. Cùm feceritis omnia quæ præcepta sunt vobis, dicite, Serui inutiles sumus: quod debuimus facere, fecimus. Sed non est inutile facere opus virtutis. Dicit enim Ambrosius in. 2. de Officijs. Vtilitatem non pecuniarij lucri æstimationem dicimus, sed acquisitionem pietatis. Ergo facere quod quis debet facere, non est opus virtutis. Est autem opus iustitiæ: ergo iustitia non est virtus.

¶ 2 Præterea. Quod fit ex necessitate, non est meritorium. Sed reddere alicui quod suum est, quod pertinet ad iustitiam, est necessitatis. Ergo non est meritorium. Actibus autem virtutum meremur: ergo iustitia non est virtus.

¶ 3 Præterea. Omnis virtus moralis est circa agibilia. Ea autẽautem quæ exterius constituuntur, non sunt agibilia, sed factibilia: vt pater per Philosophum in nono Metaphy. | Cùm ergo ad iustitiam pertineat exterius facere aliquod opus secundum se iustum, videtur quòd iustitia non sit virtus moralis.

SED contra est quod Gregorius dicit in. 2. Morali. quòd in quatuor virtutibus, scilicet temperantia, prudentia, fortitudine, & iustitia, tota boni operis structura consurgit.

RESPONDEO dicendum, quòd virtus humana est quæ bonũbonum reddit actum humanum, & ipsum hominem bonum facit: quod quidem conuenit iustitiæ. Actus enim hominis bonus redditur ex hoc, ꝙquod attingit regulam rationis, secundũsecundum quam humani actus rectificantur. Vnde cùm iustitia operationes humanas rectificet, manifestum est ꝙquod opus hominis bonum reddit. Et vt Tullius dicit in. 1. de Officijs, ex iustitia præcipuè viri boni nomināturnominantur. Vnde sicut ibidem dicit: In ea virtutis splendor est maximus.

AD primum ergo dicendum, ꝙquod cùm aliquis facit quod debet, non affert vtilitatem lucri ei, cui facit quod debet, sed solùm abstinet à damno eius, sibi tamen facit vtilitatem, inquantum spontanea & prompta volũtatevoluntate facit illud quod debet: quod est virtuosè agere. Vnde dicitur Sapien. 8. quòd sapientia Dei sobrietatem & iustitiāiustitiam docet, prudentiam & virtutem, quibus in vita nihil est vtilius hominibus, scilicet virtuosis.

AD secũdumsecundum dicendum, quòd duplex est necessitas, vna coactionis: & hæc quia repugnat voluntati, tollit rationem meriti. Alia autem est necessitas ex obligatione præcepti, siue ex necessitate finis: quando scilicet aliquis non potest consequi finem virtutis nisi hoc faciat: & talis necessitas non excludit rationem meriti, inquantũinquantum aliquis hoc quod sic est necessarium, voluntariè agit, excludit tamen gloriam supererogationis: secundum illud 1. ad Corinth. 9. Si euangelizauero, non est mihi gloria: necessitas enim mihi incumbit.

AD tertium dicendum, quòd iustitia non consistit circa exteriores res quantum ad hoc, quòd est facere quod pertinet ad artem, sed quātumquantum ad hoc, ꝙquod vtitur eis ad alterũalterum.

COnclusio est affirmatiua, quia competit ei definitio virtutis, quòd bonũbonum facit habentem & opus eius bonum reddit.

IN hoc articulo intendit Diuus Thomas explicare genus immediatum iustitiæ, quod est virtus humana siue moralis: quāquam definiuit Aristot. libr. 2. Ethicorum cap. 6. quæ est, Bonum facit habentem & opus eius bonum reddit. Aduerte secundo, egregiam doctrinam in solutionibus ad primũprimum, & secundum argumentum aduersus nostri temporis hæreticos: qui volunt auferre meritum à votis monasticis, quasi necessitas præcepti diminuat rationem meriti. Cùm tamen reuera non diminuat rationem virtutis, quæ ex natura sua habet actum meritorium. Ex eadem doctrina possumus colligere quàm falsa & periculosa sit opinio eorum, qui negant in Christo Domino obedientiam præcepti moriendi fuisse meritoriam quantum ad substātiamsubstantiam obediendi & quantum ad speciem. Sed aiunt fuisse meritoria propter intensionem actus, quæ non erat in præcepto. Quæ doctrina mihi semper visa est plus quam periculosa, & nunc | videtur quoniam Apostolus ad Philippenses. 2. Exaltationem Christi attribuit tanquam præmium humilitati & obedientiæ Christi vsque ad mortem crucis: non quia libentius & intensius se humiliauit & obediuit quāquam tenebatur. Ait enim, humiliauit se metipsum Dominus noster Iesus Christus factus obediens vsque ad mortem, &c. propter quod exaltauit illum, &c. Ratio item Philosophica destruit eam opinionẽopinionem. Quoniam actus obedientiæ secundum propriāpropriam rationem specificam meritorius est: siquidem est actus virtutis. Est autem indifferens ad rationem meriti, quòd actus virtutis cadat sub præcepto, vel sub consilio. Imo cæteris paribus magis meritorius est actus. qui cadit sub præcepto, quàm qui cadit sub cōsilioconsilio tantum. Cùm igitur in Christo Domino obedientia præcepti moriendi fuerit actus virtutis propriè: necesse est secundum propriam speciem & substantiam fuisse meritorium. & non solum propter maiorem intensionem quam non tenebatur habere. Vnde procedit illa opinio ex mala intelligentia liberi arbitrij definitionis & actionis liberæ, putant enim necessitatem præcepti coniunctam cum efficacia gratiæ & cum eius necessitate destruere indifferentiāindifferentiam voluntatis & libertatis. Quod demonstrauimus. 1. part. quæst. 19. art. 10. esse plusquam falsum.

Rursus nota circa solutionem ad primum, vbi quòd ait Diuus Thomas, quòd qui facit quod debet nōnon affert vtilitatem lucri. Intellige quòd non negat absolutè non afferre vtilitatẽvtilitatem ei cui soluit. Diximus enim supra quòd iustitia hoc habet peculiare, ꝙquod respicit bonum alterius siue delectabile siue vtile siue honorificum. Sed solum intendit Diuus Thom. negare quòd non affert vtilitatem lucri supererogationis. Circa solutionem ad tertium argumentum. Aduerte, ꝙquod facere, si propriè & formaliter loquimur non refertur ad bonum facientis, sed ad bonum rei factæ. Dicitur enim facere propriè de operatione transeunte per quam aliqua res recipit in se formam. Atque ita ars respicit per se loquendo bonum artificiati, & ideo vt sic, non est virtus moralis ad quam pertineat bonum facere habentem. Cæterum agere, propriè loquendo, dicitur quando ipsa actio ordinatur ad bonum ipsius agentis. Quemadmodum vsus & vti, propriè loquendo ordinantur ad bonum vtentis. Atque ita virtus humana, cuius proprius actus est vsus, facit bonum habentem. Similiter agibile vt sic, quod est obiectum humanæ rationis respicit bonum agentis. Huius doctrinæ sit exemplum. Cùm statuarius facit imaginem propter pretium, tunc illa fabricatio qua ratione ordinatur ad statuam sculpendam, dicitur factio & artis operatio. Sed qua ratione ordinatur ad bonum ipsius fabricantis, videlicet, vt reddat ius debitum ei qui pretio conduxit illum, dicitur vsus artis habens respectum ad vsum internum voluntatis mouentis manus artificis ad opus: vt sit iustus in reddendo debitum.

AD Quartum sic proceditur. Videtur quòd iustitia non sit in voluntate sicut in subiecto. Iustitia enim quādoq́uequandoque veritas dicitur. Sed veritas non est voluntatis, sed intellectus: ergo iustitia non est in voluntate sicut in snbiectosubiecto.

¶ 2 Præterea. Iustitia est circa ea, quæ sunt ad alterum. Sed ordinare aliquid ad alterum est rationis: Iustitia ergo non est in voluntate sicut in subiecto, sed magis in ratione.

¶ 3 Præterea. Iustitia non est virtus intellectualis, cùm non ordinetur ad cognitionem: vnde relinquitur quòd sit virtus moralis. Sed subiectum virtutis moralis est rationale per participationem, quod | est irascibilis & concupiscibilis, vt patet per Philosophum in. 1. Ethicorum. Ergo iustitia non est in voluntate sicut in subiecto, sed magis in irascibili & concupiscibili.

SED contra est, quod Anselmus dicit, quòd iustitia est rectitudo voluntatis, propter se seruata.

RESPONDEO dicendum, quòd illa potentia est subiectum virtutis, ad cuius potentiæ actum rectificandum virtus ordinatur. Iustitia autem non ordinatur ad dirigendum aliquem actum cognoscitiuum. Non enim dicimur iusti ex hoc, quòd rectè aliquid cognoscimus: & ideo subiectum iustitiæ non est intellectus, vel ratio quæ est potentia cognoscitiua: sed quia iusti in hoc dicimur, quod aliquid rectè agimus, proximum autem principium actus est vis appetitiua, necesse est quòd iustitia sit in aliqua vi appetitiua sicut in subiecto. Est autem duplex appetitus, scilicet voluntas, quæ est in ratione, & appetitus sensitiuus consequens apprehensionem sensus, qui diuiditur per irascibilem & concupiscibilem: vt in. 1. habitum est. Reddere autem vnicuiq́;vnicuique quod suum est, non potest procedere ex appetitu sensitiuo: quia apprehensio sensitiua nōnon se extendit ad hoc, quòd considerare possit proportionem vnius ad alterum: sed hoc est proprinmproprium rationis. Vnde iustitia non potest esse sicut in subiecto in irascibili vel concupiscibili, sed solùm in voluntate. Et ideo Philosophus diffinit iustitiam per actum volũtatisvoluntatis, vt ex supra dictis patet.

AD primum ergo dicendum, ꝙquod quia voluntas est appetitus rationalis: ideo rectitudo rationis, quæ veritas dicitur, volũtativoluntati impressa, propter propinquitatem ad rationem, nomen retinet veritatis. Et inde est quod quandoq́;quandoque iustitia veritas vocatur.

AD secundum dicẽdumdicendum, quòd voluntas fertur in suum obiectum consequenter ad apprehensionem rationis. Et ideo quia ratio ordinat in alterum, voluntas potest velle aliquid in ordine ad alterũalterum: quod pertinet ad iustitiam.

AD tertium dicendum, quòd rationale per participationem non solùm est irascibile & concupiscibile, sed omnino appetitiuum, vt dicitur in. 1. Ethicorum: quia omnis appetitus obedit rationi. Sub appetitiuo autem comprehẽditurcomprehenditur voluntas: & ideo voluntas potest esse subiectum virtutis moralis.