COMMENTAtionem tuam PræſulPræsul ampliſſimeamplissime, quam de bello barbarico aduerſusaduersus meũmeum de iustis belli cauſiscausis libellum elucubrasti, & mihi miſistimisisti cordubæ acceptam non ſinesine quadãquadam cõſilijconsilij tui demiratiõedemiratione perlegi. Mirabar enim, quæ te cauſacausa impuliſſetimpulisset, vt elucubrato libello meãmeam huius generis ſententiamsententiam, oppugnare animum induceres, hominis primũprimum tui, tuarumq;tuarumque virtutum, & dignitatis ſtudioſistudiosi, & cupidi, deindæ publicam, & honestiſſimamhonestissimam, nostræ nationis & principis, cui tu plurima debes, cauſãcausam aduerſusaduersus quorũdamquorundam pertinatiãpertinatiam apertiſſimisapertissimis, & grauiſſimisgrauissimis diuinarum ſcripturarumscripturarum, & ſacrorũsacrorum doctorũdoctorum testimonijs, & firmiſſimofirmissimo rationũrationum præſidiopræsidio, & eccleſiæecclesiæ auctoritate defendẽtisdefendentis. Nam te virum prudẽtemprudentem & antistitem grauiſſimumgrauissimum ambitioni ſeruiſſeseruisse, vt ingenium tam alieno loco, & doctrinãdoctrinam ostẽtaresostentares adduci nõnon poteram. PræſertimPræsertim cũcum parum, aut nihil de tuo afferas, ſedsed pleraq́;pleraque omnia aliena, nec ſatissatis tua ſingularisingulari eruditione digna, & ab his ſũptasumpta, qui calumnijs, & strophis, parũparum | vel prudenter, uel modeste, ne quid grauius dicãdicam, in mea ſententiasententia honestiſſimamhonestissimam. R. Publicæ, ac Regum nostrorum cauſamcausam oppugnant. Sed cum omnia ſsolicito animo & uaga cogitatione perlustraſſemperlustrassem, in eam potiſſimumpotissimum opinionẽopinionem adductus ſumsum, ut te uirum optimum, & perhumanum, nihil aliud ſecutũsecutum fuiſſefuisse, quãquam offitiũoffitium existimarẽexistimarem, & libello, quo rationum, quibus maxime nituntur aduerſarijaduersarij, momenta complexus es conficiendo, admeq;admeque mittẽdomittendo, id egiſſeegisse, vt uel me errantem, & rationibus cedẽtemcedentem, in uiãuiam reduceres, aut ſisi perſisterẽpersisterem in ſententiasententia, quomodo obiecta diluerẽdiluerem, me reſpondenterespondente planius intelligeres. FaciãFaciam igitur quod tacitus iubes, immo uero plusplusquam iubes, proponam enim non tua ſolumsolum argumenta ſedsed etiãetiam omnia, quæ mihi uel cõpluticompluti, uel Salamanticæ fuerunt obiecta, & interiectis more ſcholasticoscholastico mearũmearum rationum fundamentis, & confirmationibus, ad ſingulasingula reſpondeborespondebo, refellamq́;refellamque calumnias non tuas (noui enim animi tui candorem, ac ſimplicitatemsimplicitatem) ſedsed quorũdãquorundam, ambitione, aut etiam grauioribus animi morbis laborantiũlaborantium hominum, quos certum habeo, omni ope elaboraſſeelaborasse, quo te, ut multos alios eisdem præstigijs ludificarentur. Sed primum omnium deponenda tibi est falſafalsa perſuaſiopersuasio, ſisi forte putas SalmanticẽſẽSalamanticensem aut ComplutenſemComplutensem academiãacademiam cõtracontra meũmeum libellũlibellum iudicaſſeiudicasse, non enim vniuerſitatisvniuersitatis illud iudiciũiudicium fuit ſedsed paucorũpaucorum corruptorũcorruptorum hominũhominum artificiũartificium, non cõmuniscommunis ſententiasententia, ſedsed duorum aut trium vtrobiq́;vtrobique præstigiæ quorũquorum cæteri auctoritatem propter doctrinæ maiorem opinionem ſuosuo iuditio prætulerũtprætulerunt. Sic igitur diſputationemdisputationem ordiris. Quæstio est, inquis, an liceat bello | indos proſequiprosequi auferendo ab eis dominia, poſſeſſionesq́;possessionesque, & bona temporalia, & occidẽdooccidendo eos, ſisi reſistentiãresistentiam appoſuerintapposuerint, ut ſicsic ſpoliatispoliati, & ſubiectisubiecti facilius per prædicatores ſuadeatursuadeatur eis fides. QuæstionẽQuæstionem autẽautem, ut de mea ſententiasententia diſſeraturdisseratur, ad hunc modũmodum proponere quid aliud est, quãquam in limine ut aiunt offendere? & ipſoipso ſtatimstatim diſputationisdisputationis principio artes eorum prodere, unde ista ſumpſistisumpsisti? Qui cæterarũcæterarum machinationum, quibus meũmeum librum oppugnant, infirmitati diffidẽtesdiffidentes præſidiumpræsidium petunt a falſisfalsis criminibus, & quas iniurias, & impia latrocinia acerrime meus libellus infectatur, harum me patrocinium ſuscepiſſesuscepisse mentiuntur, ut mihi faciãtfaciant inuidiam ſibisibi ueró concilient fauorẽfauorem popularem, niſinisi forte meum librum uel non legerunt, uel lectum propter characteris paulo cultioris inſolentiaminsolentiam nõnon intellexerũtintellexerunt. Quod multis accidiſſeaccidisse ſẽſisensi ex his, quorum ſuffragiosuffragio res permiſſapermissa est, ut ſciasscias ipſũipsum a plerisq;plerisque indicta cauſacausa fuiſſefuisse damnatũdamnatum, iure diuino & naturali repugnante. Ego igitur ne te mea ſententiasententia, de qua quærendũquærendum est lateat, hos barbaros non poſſeſſionibuspossessionibus & facultatibus ſpoliandosspoliandos eſſeesse dico, nec in ſeruitutẽseruitutem redigendos, ſedsed ChristianorũChristianorum imperio ſubijciendossubijciendos, ne fidem, aut eius propagationem impediãtimpediant, prædicatoribus obſistẽdoobsistendo, & deum per idololatriam blasphemando, & ob alias ipſorumipsorum utilitates. Aliter igitur quæstio proponẽdaproponenda eſtest in hunc modum. Quæritur, utrũutrum barbari, quos Indos uocamus Christianorum HiſpanorumHispanorum imperio iure ſubijciantursubijciantur, ut barbaris moribus, & cultu idolorum ac impijs ritibus ſublatissublatis ad accipiendam ChriſtianamChristianam religionem ipſorumipsorum | animi præparẽturpræparentur, qui negãtnegant his rationibus ducũturducuntur.

PrimũPrimum ita diſſeruntdisserunt bellum, quo isti barbari in Christianorum ditionem rediguntur non est iuſtumiustum, non igitur iure debellantur. Illud probatur: iusta bella definiri ſolentsolent (vt inquit Augustinus. 23. q. 2. c. dominus) quæ ulciſcũturulciscuntur iniurias, isti autẽautem barbari nulla iniuria Christianos affecerũtaffecerunt, nõnon igitur iure his bellũbellum infertur.

Secundo, bellum, quod ad tradendãtradendam religionem pertinet nõnon potest eſſeesse iustum, religionis igitur prætextu bellum barbaris iuste inferri non potest, Namq;Namque ad fidem neminem eſſeesse cogendum teſtistestis est Augustinus in epistola Petiliani, & habetur. 23. q. 5. ad fidem, & concilij Toletani. 4. decretum est ad credẽdumcredendum nemini eſſeesse uim faciendam, de quo est in c. de iudæis. disti. 45. &. c. maiores de bapt. & eius effectu. Idem testatur Grego. in æpiſtolaæpistola ad Pascas. de qua est in eadem diſtdist. c. qui Syncera.

Tertio hoc bellum fit cõtracontra Christi & apostolorũapostolorum exẽplumexemplum qui perſuaſionibuspersuasionibus tantũtantum, nulla omnino ui adhibita religionem tradiderunt, nõnon igitur iuste infertur. CũCum omnis Christi actio debeat eſſeesse nostra instructio auctore Paulo Rom. 15.

Quarto finis huic bello propoſituspropositus. s. barbarorum conuerſioconuersio ad fidem, alia ratione, & ſinesine armis commodius obtineri poſſetposset. s. per EuãgelijEuangelij prædicationẽprædicationem miſſismissis ApoſtolisApostolis, ſeuseu prædicatoribus, ut in primitiua EccleſiaEcclesia factũfactum est, nõnon igitur est bellum inferẽdũinferendum. Nam bellum neceſſitatisnecessitatis eſſeesse debet, id est cũcum nulla alia ratione belli finẽfinem pacẽq;pacemque cõſequiconsequi datur vt teſtaturtestatur Augustin. 23. q. 1. c. noli. | Quinto. Nulli genti bellum est inferendum, niſinisi antecedente monitione, & cognita pertinacia, nam obtemperantibus iniustiſſimeiniustissime uis adhibetur. Quanuis igitur idolorum cultum deponere, & prædicatores admittere nolentibus, iure poſſitpossit bellum inferri, prius tamen ut hæc facerent, eſſentessent admonendi, ut non aliter, quam ſpretaspreta admonitione pertinacibus bellum inferretur. Hoc autẽautem nunquam factum est ab HiſpanisHispanis in hoc bello, nunnunquam igitur iuste hoc bellum intulerunt.

Sexto, fieri non potest, aut certe difficillimum est, ut bellum hoc ſinesine peccatis, multisq;multisque malis geratur, ut res ipſaipsa docuit, nunnunquam enim gestum est ſinesine iniuria & maleficio magnisq;magnisque incommodis, & iacturis barbarorum. Non est igitur gerendum ne ſpespe quidẽquidem boni quamlibet magni, quod euenturum eſſeesse uideatur, non enim facienda mala ſũtsunt, ut eueniãteueniant bona auctore Paulo ad Ro. c. 3. Septimo, Non est iuris, aut potestatis EccleſiæEcclesiæ ſiuesiue Pontificis de infidelibus iudicare, Papa ergo nec per ſese, nec per alium potest infideles ad cuiuſpiãcuiuspiam legis obſeruationemobseruationem compellere. Non enim fuit talis potestas Apostolis conceſſaconcessa, ut Paulus testatur. 1. cor. 5. dicens quid enim pertinet ad me de ijs qui foris ſuntsunt iudicare, ergo nec EccleſiæEcclesiæ.

Contra hæc faciunt ſãctorumsanctorum patrum apertiſſimaapertissima testimonia & EccleſiæEcclesiæ decretũdecretum factum, atq́;atque declaratio.

ReſpõdeturRespondetur. optimo iure iſtiisti barbari a Christianis inditionem rediguntur.

Primum, quia ſsunt, aut erant certe, anteantequam in Christianorum ditionem uenirent, omnes moribus, plæriq́;plærique etiãetiam | natura barbari, ſinesine litteris, ſinesine prudentia, & multis barbaricis uitijs cõtaminaticontaminati, ut testatur historia generalis de ipſisipsis ſcriptascripta, & auctoritate Indici conſilijconsilij probata lib. 3. c. 6. Barbari enim, ut ait Thomas, polit. primo lectione prima Simpliciter nominãturnominantur, qui ratione deficiunt, uel propter regionem cœli, ex qua hebetes magna ex parte inueniuntur, uel propter aliquam malam conſuetudinemconsuetudinem, qua homines fiunt quaſiquasi brutales, huiusmodi autẽautem gentes, iure naturæ, debent humanioribus, prudentioribus, & præstantioribus parere, ut melioribus moribus & institutis gubernentur, ſedsed ſisi admoniti imperiũimperium recuſentrecusent, poſſuntpossunt armis cogi & id bellum erit iustum iure naturæ, ut auctor eſtest AriſtoAristo. primo Politicorum. c. 3. &. 5. & Thomas ibidem, quo factum est, ut imperium Romanorum in alias gentes fuerit iustum & uoluntate dei queſitumquesitum, ut teſtaturtestatur Augustinus lib. 5. de ciuitate dei. c. 12. & deinde Romanis, inquit, conceſſitconcessit deus maximum & illuſtriſſimũillustrissimum imperium ad domandum grauia mala multarum gentium, qui Romani propter gloriam multa uitia comprimebant. i. uirtutes colebant. Ergo eadem potioreq;potioreque ratione HiſpaniHispani poſſuntpossunt Indos in ſuamsuam ditionem redigere. Hoc idẽidem aſſeritasserit ſanctussanctus Thomas de Reg. prin. lib. 3. c. 4 & deinde allegans Augustin.

Secundo iſtiisti barbari implicati erãterant grauiſſimisgrauissimis peccatis contra legem naturæ, cuius ignoratio, nemini ſuffragatursuffragatur, propter quæ deus deleuit gentes peccatrices, quæ terram promiſſionispromissionis incolebant, cuncti. n. idolorum cultores erãterant & pleriq́;plerique omnes immolabãtimmolabant uictimas huma|nas. Nam quod deus nõnon occulto iudicio, ſedsed propter huiusmodi idololatriam deleuerit eas gẽtesgentes, testatur ſcripturascriptura diuina non obſcureobscure ſedsed uerbis apertiſſimisapertissimis. Sic enim ſcriptumscriptum est in deut. c. 9. ne dicas, cum deleuerit eos dominus in conſpectuconspectu tuo, propter iustitiam meam introduxit me deus, ut poſſiderempossiderem terrãterram hãchanc, cum propter impietates ſuassuas istæ deletæ ſintsint nationes, &. c. 12. omnes abominationes, quas auerſaturauersatur dominus fecerũtfecerunt dijs ſuissuis, offerentes filios & filias, & comburentes igni &. c. 18. explicans ſcripturascriptura impietates propter quas deletæ ſuntsunt gẽtesgentes: ſsic ait. Quando ingreſſusingressus fueris terram, quam dominus deus tuus dabit tibi, caue ne imitari uelis abominationes illarum gentium, nec inueniatur in te, qui luſtretlustret filiũfilium ſsuum, aut filiam ducens per ignem, aut qui ariolos ſciscitetursciscitetur, & obſeruetobseruet ſomniasomnia, atq́;atque auguria, nec ſitsit maleficus, nec incãtatorincantator, nec qui Pythones conſulatconsulat, nec diuinus & quærat a mortuis ueritatem, omnia enim hæc abominatur dominus, & propter istiusmodi ſcelerascelera delebit eos in introitu tuo. Quibus testimonijs aperte declaratur has gentes propter idolorum cultum, fuiſſefuisse deletas. omnia enim peccata, quæ hic memorantur Theologorum conſenſuconsensu ad idolorum cultum referuntur, aut impiam ſuperstitionemsuperstitionem. Idem prope traditum eſtest leuit. 18. &. 20. & ps. 105. Item ob eadẽeadem peccata populum IſraeliticumIsraeliticum magna ex parte fuiſſefuisse deletum, & in ſeruitutemseruitutem & captiuitatem abstractum, testatum est eodem pſalmopsalmo. CõmixtiCommixti ſsunt, inquit, inter gentes, & didicerunt opera eorum, immolauerunt filios ſuossuos, & filias ſuassuas dæmonijs, & iratus | est furore dominus in populum ſuumsuum, & tradidit eos in manus gentium. Adiuuat quod est ſapientiæsapientiæ. 12. & exod. 32. quibus rebus declaratur eis peccatis lex naturæ uiolari, cũcum ob eadẽeadem, utriq́;utrique fideles & infideles puniti fuerint. Quare eiſdemeisdem de rebus memorans Cyprianus in exhortatione ad martyrium addit, ꝙquod ſisi ãteante aduẽtumaduentum ChriſtiChristi circa deum colendum, & idola ſpernendaspernenda hæc præcepta ſeruataseruata ſuntsunt, quanto magis poſtpost aduentũaduentum Christi ſeruandaseruanda, quæ uerba habentur. 23. q. 5. c. ſisi audieris. Cui plane aſtipulaturastipulatur AmbroſiusAmbrosius ut eſtest. 23. q. 5. c. remittuntur. His testimonijs cum idolorum cultus modo per ſese, modo accedentibus humanarũhumanarum uictimarum ſacrificijssacrificijs, cauſacausa iuſtiiusti belli ac internicionis fuiſſefuisse memoretur, aperte declaratur idololatria per ſese ſatissatis magnãmagnam & iuſtãiustam cauſamcausam præbere fidelibus ad bellũbellum idololatris inferendum, ut Nicolao Lyræ uiſumuisum est. NumerorũNumerorum. c. 31. illud præcipue ex Deut. 12. citãticitanti, ſubuertitesubuertite omnia loca in quibus gentes, quas poſſeſſuripossessuri estis, coluerunt deos ſuossuos. Quod etiam Diui Thomæ doctrina, & testimonio cõprobaturcomprobatur, qui cum ſecundasecunda ſecũsecum de. q. 10. ar. 8. ſcripſiſſetscripsisset, infideles poſſeposse bello a fidelibus compelli, non ut credant ſedsed ut fidem non impediãtimpediant, blaſphemijsblasphemijs, uel malis perſuaſionibuspersuasionibus, aut perſecutionibuspersecutionibus post hæc. q. 94. ar. 3. idololatria magnam blaſphemiamblasphemiam contineri, & opere fidem impugnari testatur. Quam doctrinam ſecutussecutus Lyra, quo loco diximus, una inquit iuſtiiusti belli cauſacausa est, contra terram, in qua deus per idololatriãidolatriam blaſphematurblasphematur, itaq́;itaque Augustinus in Epistola. 50. quæ est ad Bonif. docẽsdocens pios roges ſeruireseruire deo | idolorum cultum oppugnando ſicsic (inquit) Ezechias ſeruiuitseruiuit domino lucos & tẽplatempla idolorum, & excelſaexcelsa quæ contra præceptum dei fuerant conſtructaconstructa deſtruẽdodestruendo. 4. Reg. 18. & IoſiasIosias eadem faciendo. 4. Reg. 23. ſicutsicut Rex Niniuitarum ad placandum dominum vniuerſamvniuersam ciuitatem compellẽdocompellendo. Ios. 3. ſicutsicut ſeruiuitseruiuit Darius idolum frãgendumfragendum in potestatẽpotestatem Danieli dando Daniel. 14 ſicutsicut ſeruiuitseruiuit NabuchodonoſorNabuchodonosor &c. NãNam quod Caietanus infideles negat iure poſſeposse a christianis ob infidelitatem, debellari, intelligendum eſtest ob ſolamsolam infidelitatem, puniendi gratia, non autem ſisi fuerint ſimulsimul idolorum cultores, aut alia ratione non ſeruentseruent legem naturæ.

Item alia ratione probatur conceſſumconcessum eſſeesse Christianis bello perſequipersequi idolorum cultores auctoritate publica; & pontificia. ChriſtoChristo enim ſecundumsecundum humanitatem data eſtest omnis potestas in cœlo & in terra. Vt est Mathæi vltimo. hanc autem potestatem Christus Petro vicario ſuosuo & ſucceſſoribussuccessoribus cõmunicauitcommunicauit, ut docet Thomas de Reg. Prin. lib. 3. c. 10. &. 12. quæ poteſtaspotestas & ſisi proprie uerſaturuersatur in ijs quæ pertinẽtpertinent ad ſalutemsalutem animæ & bonis ſpiritualibusspiritualibus tamen a temporalibus quatenus ordinãturordinantur ad ſpiritualiaspiritualia non excluditur. vt est in eodem libro. c. 13. Habet igitur Papa potestatem ubiq́;ubique gentium, non ſolumsolum ad prædicandum euangelium, ſedsed etiãetiam ut gentes ſisi facultas adſitadsit cogat, legem naturæ, cui omnes homines ſubiectisubiecti ſuntsunt, ſeruareseruare. vt Innoc. & HostiẽHostien. grauiſſimigrauissimi Auctores tradiderunt, in. c. quod ſsuper his de uoto quibus Ioan. Andreas & Panor. ſuffragantursuffragantur.

NãNam ChriſtusChristus qui ſicsic præcepit Apostolis Mathæi vltimo | docete omnes gẽtesgentes, quæcũq́;quaecunque mãdauimandaui uobis. IdẽIdem naturæ leges, quæ decalogo, & dilectione proximi continetur, in primis ſeruariseruari iuſſitiussit. Vt autem infideles euangelicãeuangelicam prædicationẽprædicationem audire & legem naturæ ſeruareseruare cogantur neceſſenecesse est ut ChriſtianornmChristianorum imperio ſubijciantursubijciantur, cauſalitercausaliter igitur ut utar uerbo põtificiopontificio hoc quoq́;quoque pertinet ad poteſtatẽpotestatem Papæ ꝙquod magnopere dirigitur ad ſpiritaliaspiritualia quæ ſuntsunt eiuſdemeiusdem poteſtatispotestatis. c. per uenerabilem §. rationib. qui filij ſintsint legit. Qui autẽautem idola colunt ij maximo uiolant legem naturæ. Iure igitur Idololatræ bello poſſuntpossunt a Christianis coerceri, ut ipſorumipsorum imperio ſubiectisubiecti ex lege naturæ uiuere cogãturcogantur, neue per idolorum cultum ab ipſisipsis deus blaſphemeturblasphemetur, & offendatur. Legem autem naturæ ab idolorum cultoribus minime ſeruariseruari dubitari non poterit, ſisi legem naturæ ab aliqua gente non ſeruariseruari, quid ſitsit intelligatur. Quãuisq́;Quamuisque enim omnia peccata mortalia ſintsint contra legem naturæ, ut eſſeesse docet Augustinus contra FauſtumFaustum lib. 22. nõnon tamen ſisi qua in gente peccata mortalia patrantur, protinus hi dicendi ſuntsunt legem naturæ non ſeruareseruare, ut, iuniores quidam theologi falſofalso putarunt. Nam eo quidem modo nusnusquam gentium lex naturæ ſeruareturseruaretur. CauſaCausa enim publica publicis moribus & inſtitutisinstitutis diiudicanda eſtest, vt docet Aristotiles Politic. 3. non ſingulorumsingulorum recte, aut perperam factis. Sed ea demum gens legem naturæ non ſeruareseruare intelligenda est, apud quam peccatum aliquod mortale in rebus turpibus nõnon habetur, ſedsed publice probatur, ut apud hos barbaros homicidium innocentium, qui multis in regionibus immolabantur, & ubiq́;ubique apud | eoſdẽeosdem idololatria, quod est peccatorũpeccatorum grauiſſimũgrauissimum. Quibus rationibus planè intelligitur nõnon peculiari dei uoluntate & occulto iudicio, ſedsed comuni lege naturæ, propter memorata flagitia, quæ pertinent omnia ad idolorum cultum, illas gẽtesgentes fuiſſefuisse deletas. Itaq;Itaque his diuinæ historiæ & ſacrorũsacrorum doctorũdoctorum teſtimonijstestimoijs colligitur hos barbaros propter ſuassuas impietates, ſisi iure ſummosummo agendum eſſetesset, potuiſſepotuisse, & vita, & terris ac bonis omnibus mulctari ad iustam punitionem, quanto igitur magis iure poſſnntpossunt ChristianorũChristianorum imperio ſubijcisubijci, nõnon ut talia patiãturpatiantur (nãnam poſſeſſionibuspossessionibus eos aut libertate priuare uetitũuetitum est lege Regum HiſpanorumHispanorum) ſedsed ut Christianorum imperio ſubiectisubiecti a talibus flagitijs, quibus maxime deus offenditur abstinere cogãturcogantur, & meliorum rerum cõſuetudineconsuetudine & piorum commercio ad ueri dei cultum & religionem accipiendam præparentur. Huc quoq;quoque pertinet, ꝙquod est Deut. 20. ſisi quando, inquit, acceſſerisaccesseris ad expugnandam ciuitatem, offeres ei primum pacem ſisi receperit & aperuerit tibi portas, cunctus populus, qui in ea est ſaluabitursaluabitur, & ſeruietseruiet tibi ſubsub tributo. ſinsin autem &c. deinde ſicsic (inquit) facies cunctis ciuitatibus, quæ a te procul ualde ſuntsunt. 1. quæ ſuntsunt diuerſædiuersæ religionis, ut gloſſaglossa interlinearis exponit, quod in idololatras maxime conuenit itaq;itaque idolorum cultores deſignatdesignat, quamuis eorũeorum iniquitates nõnon eſſentessent completæ ut Amorrheorum, ut melioribus & pijs hominibus parẽtesparentes ad ueri dei cultum ipſorumipsorum uel doctrina, uel exemplo dirigerentur.

Tertio, innocentes homines, ne indigna morte trucidentur, ſeruareseruare omnes homines iubentur lege diuina & | naturali, ſisi facere id poſſintpossint, ſinesine magno ſuosuo incõmodoincommodo. Cum igitur isti barbari ſingulissingulis annis multa innocẽtiũinnocentiuum hominum millia ad impias dæmoniorum aras mactarẽtmactarent (constat enim in ſolasola noua HiſpaniaHispania ſingulissingulis annis, amplius uiginti millia immolari ſolitasolita) idq;idque prohiberi hac una ratione poſſetposset, ſsi proborum, & a talibus, & tam in manibus flagitijs abhorrentium hominum, quales ſũtsunt HiſpaniHispani, imperio ſubijcerẽtursubijcerentur. Quis dubitet, uel hac una ratione, iustiſſimeiustissime barbaros potuiſſepotuisse & poſſeposse a Christianis in ditionem redigi.

Quarto, homines periculoſiſſimepericulosissime errantes, & ad ſuamsuam certam perniciem contendentes, ſeuseu ignorantes id, ſeuseu ſcientesscientes faciant, reuocare atq;atque etiam inuitos ad ſalutemsalutem retrahere, iuris est diuini & naturalis, & officiũofficium quod ſibisibi etiam inuitis præstari omnes homines ſanæsanæ mentis uellent. Omnes autem homines qui extra ChriſtianamChristianam religionem uagantur æterna morte perire, ſisi quis dubitat, non est ChriſtianusChristianus. Iure igitur barbari ſalutissalutis ſuæsuæ cauſacausa ad iuſtitiamiustitiam compelluntur. Hoc autem officium dupliciter præſtaripræstari poteſtpotest, uno modo per doctrinãdoctrinam tantum & exhortationem, altero ui quadam adhibita, & pœnarum metu, non ut credere cogantur, ſedsed ut tollantur impedimenta, quæ obeſſeobesse poſſentpossent fidei prædicationi, & propagationi. Priore modo uſususus eſtest ChriſtusChristus, & ApoſtoliApostoli, ſecundosecundo uſausa est EccleſiaEcclesia poſtpostquam Regum & Principum ChriſtianorumChristianorum potẽtiapotentia, & præſidiopræsidio munita est, & utrunq́;utrunque factum, vt docet AuguſtAugust. diuino & euangelico præcepto, quod conuiuij ſimilitudinesimilitudine cõtineturcontinetur Lucæ. 14. Nam, cũcum primi inuitati uenire noluerint, | Secundi permonitu & doctrina fuerint ad epulas diuinas introducti, PoſtremiPostremi, ut intrent compelli iubentur Qua de re Augustinus EpiſtolaEpistola ultima & habetur. c. diſplicetdisplicet. 23. q. 4. cum ipſiipsi primorum temporum ratio ab hæretico Donato obijceretur, Non attendis, inquit quod tunc EccleſiaEcclesia nouo germine pullulabat, nondum cõpletacompleta fuerat illa prophetia, & adorabunt eum omnes Reges terræ, omnes gẽtesgentes ſeruientseruient ei. Quod utiq;utique quãtoquanto magis impletur, tanto maiore EccleſiaEcclesia utitur poteſtatepotestate, ut non ſolumsolum inuitet, ſedsed etiam cogat ad bonum, ad cuius confirmationem ſubijcitsubijcit Parabolam Euangelicam, de qua dixi. Nam quod eſtest in concilio Toletano, &. c. maiores de bapt. & eius effectu neminẽneminem ad credẽdumcredendum cogi debere, plãumplanum & apertum habet intellectũintellectum, neminẽneminem nec ui, aut bello, nec minis cõpellẽdumcompellendum eſſeesse ut Christianus fiat, baptiſmumq́;baptismumque ſuscipiatsuscipiat inuitus. Cuius ratio eſtest, quoniãquoniam ea uis eſſetesset innutilis, nemo enim uoluntate, quæ cogi non potest repugnante, potest effici fidelis. Itaq;Itaque doctrina & perſuaſionibuspersuasionibus utendum eſtest. Cæterum, ut quisquisquam deponat omnia impedimenta ut ſuperbiamsuperbiam licentiamq́;licentiamque peccandi, quæ obeſsſse poſsſsent tradendæ doctrinæ, minis, & pœnarũpœnarum metu iustiſsſsime cogitur auctoribus August. Amb. & Gregorio nãnam quod eſst in concilio Toletano. idẽidem Auguſst. qui uim probat, multo ante dixerat ad fidem, inquit, nemo cogẽduscogendus eſst, ut dicitis. alloquitur autẽautem hæreticum Petilianum. 23. q. 5 ad fidem, ſsed uos imperatoria lege non benefacere cogimini, ſsed malefacere prohibemini. Nam benefacere nemo poteſst, niſsi elegerit quod eſst in libera uoluntate. CũCum | aliquid ergo aduerſsus uos leges conſstituunt, admoneri uos credite, ut cogitetis, quare iſsta patiamini. At idem in Epiſstola ad VincẽtiVincenti. ut habetur. 23. q. 6. c. uides ſsic ſscribit. Vides inquit non eſsſse conſiderandũconsiderandum quod quisquisquam cogitur ſsed quale ſsit illud ad quod cogitur, utrum bonũbonum an malum, non quod quisquisquam bonus poſsſsit eſsſse inuitus, ſsed timendo quod non uult pati, uel reliquit impedientem animoſsitatem, uel ignoratãignoratam compellitur agnoſscere ueritatem, ut timens uel reſspuat falſsum, de quo cõtendebatcontendebat, uel quærat uerum, quod neſsciebat, ut uolẽsuolens iam teneat, quod nolebat. NãNam licet cõtracontra hæreticos hæc diſsſserat Augusti tamen rationes ipſsius contra paganos ſsimiliter ualere idem ipſse Auguſst, docet in eadem æpiſstola ad Vinc. ubi de legibus contra utrosq;utrosque latis memorat declarãsdeclarans, neutris uim factãfactam fuiſsſse a Christo, uel Apostolis, postea uerò utrisq;utrisque illatam ab æccleſsia potëtiapotentia & legibus imperatorum Christianorum munita, ut habetur. 23. q. 4. c. nõnon inuenitur, in qua æpistola docet eisdem rationibus iustam eſsſse legẽlegem latam, aduerſsus ſsacrificia paganorum, & ab omnibus Chriſstianis laudatam quæ habetur in. c. de paganis & eorum ſsacrificijs. l. 1 ibi enim constituta eſst pæna capitalis & bonorum publicatio. ſsi quis ãpliusamplius ſsacris & ritibus paganicis uteretur quam legem primum a Constantino ut Euſsebius in historia eccleſsiastica & Hieroni. in chronicis testãturtestantur latam, & post a Constantio filio & alijs imperatoribus confirmatam ut piam & iustiſſimãiustissimam pugnaciſsſsime deffendit Ambro, apud Imperatorem ValentinianũValentinianum æpistolis. 30. &. 31. Gregorius autẽautem in æpistola ad | Aldibertum Britanorum Regem, que sanctiss. nom. lib. 60. hæc de rebus eisdem tradit. Sic enim CõstantinusConstantinus quõdamquondam pijſsſsimus Imperator Romanam Remp. a peruerſsis idolorum cultoribus reuocans, omnipotenti deo Domino nostro Ieſsu Christo ſsecum ſsubdidit &c. nec intereſst ſsubiecti ſsint Pagani imperio Christianorum an ſsecus, quibus uis ſsalutifera est inferẽdainferenda. Nam ſsiſsibutus Rex hiſspaniæ, qui Iudæos ut Christiani fierint coegit, in ſsibi ſsubiectos uim intulit, tamen factum eius non perinde probatur quia talis uis ſsimpliciter, ſsiue directe ad Christianiſsmum compellens, inutilis habetur, quia uoluntatem cogere nequit, & pertinaciores facit. Prohibere autẽautem a malo, quod fit lege CõstantiniConstantini, quæ eadẽeadem eſst CõstãtijConstantij magnum beneficium est, & quod, ſsi absq;absque incommodo nostro poſsſsumus, omnibus hominibus, ut proximis impendere iubemur, lege diuina & naturali. MãdauitMandauit deus unicuiq;unicuique de proximo ſsuo. Hæc igitur eſst ratio ex Euangelica parabola, & Auguſst. Ambroſsij & Gregorij doctrina, paganos ut ad Chriſsti epulas intrẽtintrent compellendi. Vt primum ChriſtianorũChristianorum imperio, ſsi fieri ſsine magno incommodo nostro poſsſsit, qui non ſsunt ſsubiecti, ſsubijciantur. Deinde ut lege Constantini conuenienter Idolorum cultu & omnibus Ethnicis ritibus prohibeãturprohibeantur, tollanturq;tollanturque omnia impedimẽtaimpedimenta, quæ obeſsſse poſsſsent euangelicæ prædicationi. Quibus rationibus, & testimonijs edoctus diuus Thomas ſsecunda. 2. q. 10. ar. 11. Ritus infidelium præterpræterquam Iudeorum negat eſsſse ullo modo tolerandos ſsi facultas adſsit, quanuis aliquãdoaliquando, inquit, fuerint ab Eccleſsia tolerati, cũcum. s. erat magna | infidelium multitudo. 1. anteantequam eſsſsent Principes Christiani, qui cogere poſsſsent. His autem rebus cõfectisconfectis, nulla præterea uis, nullus metus, quo Christiani fiant, est adhibẽdusadhibendus. Sed ita præparati doceri debent, & fidei prædicationi, ut Christianiſsmum uolentes ſuscipiãtsuscipiant, induci, ut ſapiẽtiſſimisapientissimi ac ſsanctiſsſsimi Pontificis Gregorij decreto ſseu testimonio declaratur, quod habetur. 23. q. 4. ſsi nõnon. quo in loco GẽnadiumGennadium uirum optimum, & Christianiſsſsimum laudat & ab omnibus laudari teſstatur, ꝙquod gentes paganas haud dubie non ſsubiectas in Christianorum ditionem bello redigendas curaret, non ob aliam Cauſsam, niſsi ut cum eſsſsent debellatæ facilius in Christianam religionem per liberam fidei prædicationẽprædicationem, inducerẽturinducerentur. Nam Gennadium ſscribit ubiq́;ubique laudari, quod bella frequenter appeteret, nõnon, inquit, deſsiderio fundẽdifundendi ſsanguinis, ſsed tantũtantum dilatandæ cauſsa Rei p. in qua deũdeum coli conſspicimus, quatenus Chriſsti nomen per ſsubditas gentes fidei prædicatione circumquaq;circumquaque diſscurrat. Loquitur autem non ut quidam ſsomniarunt de Saracenis ſsiue Mahumetanis, qui eo tempore nulli dum erant, nec ut alij, de Vandalis, qui iam fuerant a Belliſsario deleti nec ut alij de hæreticis, qui puniendi erant, nõnon debellãdidebellandi, nec gentium alieno nomine uocandi, ſsed de gentibus in Africa interiore Romano Imperio finitimis, ut declaratur in extremo eiusdem Epiſstolæ, quæ primi libri eſst 73. nec deniq́;denique quod Christianos infestarent, ut falſso quidam cauſsantur. hoc enim excluſsum eſst a Gregorio per uerbum tantum, ſsed ut a Chriſstianis debellati fidei prædicationem, & propagationem nõnon impedirent. Hoc | est enim quod Thomas ait ſecũdasecunda. 2. q. 10. ar. 8. frequenter, inquit, Chriſsti fideles contra infideles bellum mouent, non quidem ut eos ad credendum cogant, ſsed ut compellant, ne ſsidem impediant, explicãsexplicans uidelicet cauſsam cur Gennadius, pium bellum infidelibus frequẽterfrequenter inferret. Nam gẽtesgentes, quæ non ſsunt Chriſstianorum imperio ſsubiectæ multifariam fidem eiusq;eiusque propagationẽpropagationem ſsi quis eãeam inducere uelit impediunt. Primum quia publicam eius predicationẽpredicationem non admittunt, ut constat etiãetiam auctore Thoma lib. 3. de Reg. prin. c. 16. nunnunquam ante Constantini tempus ſsine mortis periculo publice fidem prædicare licuiſsſse. deinde quia prædicatores etiam occultos occidunt, & ne qui ſsuorum cõuertãturconuertantur obſsistunt & cõuerſosconuersos perſsuaſsionibus, aut etiam perſsecutionibus auertere conantur ut ſsæpe & a multis ante CõſtantiniConstantini principatum factum est, & paſsſsim initio Eccleſsiæ ſsiebat. Accedit quod infideles Christianis ſsubiecti facilius adducuntur, ut nostros mores & religionẽreligionem ſequãtursequantur.

Non igitur ſsola prædicatione & diſsputatione utendum eſst, nec in paganos, nec in hæreticos, ut in primitiua Eccleſsia cum nullus principum crediderat, ſsed cum facultas adſsit, uis utilis & permiſsſsa quemadmodum expoſsuimus, adhibenda. Hæc enim expeditiſsſsima ratio est gentes ad Christi fidem conuertendi, ut omni ſseculo res ipſsa & exempla docuerunt. quæ exempla uim habent demostrationis teste eodẽeodem Auguſst. in eadẽeadem ad Vincent. Epistola. Cuius uerba translata ſsunt. 23. q. 6. uides mea primitus inquit Sententia erat, neminẽneminem ad Christi & Eccleſsiæ unitatem eſsſse cogẽdumcogendum, uerbis eſsſse agẽdũagendum, | diſsputatione pugnandum, ratione uincendum. Sed hæc mea opinio non contradicentium uerbis, ſsed demostrantium ſsuperabatur exemplis. Nam primum opponebatur mihi, mea ciuitas, quæ cũcum tota fuiſsſset in parte Donati, ad unitatem catholicam legum imperialium timore conuerſsa est. Quam nunc uidemus ita animoſsitatis uestræ perniciem detestari, ut in ea nunnunqam fuiſsſse credatur. Et item aliæ multæ. Thomas quoq;quoque de Reg. prin. lib. 3. c. 16. quo ãnoanno, inquit, CõstantinusConstantinus conuerſsus est ad fidem, baptizata ſsunt circa partes Romanas plusplusquam cẽtũcentum millia hominum. Quod euenire constat eodẽeodem modo in hac Indorum conuerſsione, qui cum fuerint in ditionem redacti, & impijs ſsacrorum ritibus prohibiti uix euangelica prædicatione audita, agminatim cõfluuntconfluunt baptiſsmum poſstulantes, ſsic enim ferè hominũhominum more ac natura comparatum est, ut uicti facile in morem uictorum & imperantium tranſseant, & facta, dictaq́;dictaque eorum libenter imitentur. Itaq́;Itaque hac ratione paucis diebus plures & tutius ad Christi fidem conuertuntur, quam fortaſsſse trecentis annis, ſsola prædicatione conuerterẽturconuerterentur. Fieri enim non potest, ut Philoſsophus ait, Ethicorum. 10. aut non facile fit, ut ea uerbis mutentur, & extrudantur, quæ impreſsſsa ſsunt moribus, temporeq;temporeque diuturno retenta. Itaq;Itaque ui opus eſsſse ait, Vnde natæ ſsint leges, quæ uim cogentem habent. Cui naturali dogmati maxime cõuenitconuenit, Auguſst. Ambroſiq́;Ambrosique doctrina, & Eccleſsiæ atq;atque Gregorij Sapientiſsſsimi Papæ decretum in memorato cap. Si nõnon. Quod ſsolum per ſse potest omnẽomnem cõtrouerſiãcontrouersiam in hac cauſsa cõunicomuni lege rationeq;rationeque dirimire. | Congruit EtiãEtiam Ioan. Scoti doctrina, qui maiorem etiãetiam uim in tradenda religione infidelibus & filijs infideliũinfidelium adhiberi cẽſetcenset. 4. ſententiarũsententiarum diſst. 4. q. ultima & IoãIoan. Maioris 4. ſententiarũsententiarum diſst. 44. q. 3. qui hanc in barbaros expeditionem nominatim probat.

Quas rationes atq;atque decreta ſsecutus AlexãderAlexander Sex. Papa ãnoanno Christi. 1493. Fernando & Iſsabellæ Regibus nostris, ab eximia religione Catholicis cognominatis oraculum & ſentẽtiamsententiam ſsedis Apostolicæ iuxta tradita deut. 17. &. c. per uenerabilem, qui filij ſsint legitimi. Sciscitantibus uolentibusq́uolentisbusque, & ſsuo iure petẽtibuspetentibus reſscribens negotium dedit, & magnopere hortatus eſst, ut hos barbaros imperio ſsuo ſsubij cerent, & ad Christi fidem reducẽdosreducendos curarent, his uerbis, quæ ex bulla plũbataplumbata deſscripta ſsunt. unde omnibus diligenter, & preſsertim fidei catholice exaltatione & dilatatione pro ut decet catholicos Reges & principes conſsideratis more progenitorum uestrorũuestrorum claræ memoriæ Regum terras firmas & Inſsulas prædictas illarumq́;illarumque incolas & habitatores, uobis diuina fauente clementia ſsubijcere & ad fidem catholicam reducere propoſsuistis. Nos igitur huiusmodi uestrum ſsanctum ac laudabile propoſsitum, plurimum in domino commendantes, ac cupientes, ut illud ad debitum finem perducatur, hortamur uos quãplurimumquamplurimum in domino & per ſsacri lauacri ſuſceptionẽsusceptionem qua mandatis Apoſstolicis obligati eſstis & uiſscera miſsericordiæ domini nostri Ieſsu Chriſsti attẽteattente requirimus ut cum expiditionem huiuſsmodi omnino proſsſsequi & aſsſsumere prona mente orthodoxæ fidei zelo intendatis, | populos in eiusmodi inſsulis & terris degẽtesdegentes ad Christianam religionẽreligionem ſsuſscipiendam inducere uelitis & debeatis, nec pericula, nec labores ullo ununquam tempore uos deterreant, firma ſspe, fidutiaq;fidutiaque cõceptisconceptis, quod deus omnipotens conatus uestros feliciter proſsequetur. Hæc Alexander Pontifex. Cui & ſsimilibus decretis nõnon ſsolum stare Chriſstiani homines eo decreto iubentur, ſsed ſsiquis non paruerit, aut contradixerit ipſso iure per dictum Caput per uenerabilem excomunicatur, & alioquin Christi vicarium, ut in libro de diſspenſsatione testatur Bernardus, tantanquam ipſsum Christum, in ijs quæ non ſsunt aperte contra deum audire debemus. Cuius decreta & reſscripta in ijs, quæ fidem, aut mores attingunt, contemnere, hæreticum eſsſse, magni Theologi tradiderunt. (vide Syluium in uerbo canonizatio) Quo igitur iure Christi vicarius potest gẽtesgentes omnes ab idolorum cultu, ſsi facultas adſsit, prohibere, & ad prædicationem Euangelicam audiendam compellere. EodẽEodem ualet ipſsas imperio Christianorum per ſse, aut Principes Christianos ſsubijcere. Cum hæc uia expeditiſsſsima ſsit & cõmodiſſimacommodissima ad ea perficienda & ſalutẽsalutem animarũanimarum cõparãdãcomparandam.

Cæterum quidam docti quidẽquidem homines, ſsed non perinde vſsu rerum periti oportere tradiderunt, ut anteantequam bellum pararetur, miſsſsis legatis admonerentur barbari ut ab idolorum cultu deſsisterent, & Christianæ religionis predicatores publice admitterent, ut ſsi postulatis adquieſscerent, ipſsorum animarum ſsaluti citra bellum cõſulereturconsuleretur, ſsin autẽautem hæc ab ipſsis impetrari non poſsſsint, tunc iustis armis debellati imperata ſsacere cõpellerẽturcompellerentur | quæ admonitio, fateor, ſsi abſq;absque magnis difficultatibus, et utiliter fieri poſsſset, non erat repudianda, nec omittenda Eſst. n. ſsimilis ei, quam Christus fieri iubet in fraterna correctione, priuspriusquam ad denuntiationem procedatur.

Cæterum quemadmodum in fraterna correptione, inutilis admonitio omittenda est Theologorum conſsenſsu, & ad denuntiationem, ſsi res præſsertim publica postulet, procedendum, ſsic est de huiusmodi admonitione in hoc bello barbarico statuendum, ut omittatur omnino, ſsi prudenter existimantibus inutilis fore uideatur.

Nam debet, qui arat, arare, in ſspe fructus percipiendi auctore Paulo. i. cor. 9. & quod est inutile pro nullo habetur, ut dederat caput inter corporalia de translatione Epiſscopi. hanc autem admonitionem eſsſse inutilẽinutilem in tali cauſsa, ac iccircoidcirco nunnunquam factam fuiſsſse, multifariãmultifariam declaratur. PrimũPrimum quia est factu difficilis, & erat difficillima initio belli tot enim nationes tam barbaras, immenſso Oceani & terrarum interuallo distantes, nullo linguæ commercio adire & admonere, nec ſsolum quid reſsponderent, ſsed etiãetiam quid facerent expectare, res eſsſset tam difficilis, tanti ſsumptus, tam longi temporis, ut facile principes omnes Christianos a tali cõatuconatu deterreret Itaq;Itaque hanc admonitionẽadmonitionem, ut neceſsſsariam inducere, nihil aliud erat, quam expeditionẽexpeditionem piam & barbaris ſalutiferãsalutiferam, ac proinde ipſsorum conuerſionẽconuersionem, quæ finis belli est penitus impedire. Est igitur inutilis & proinde omittẽdaomittenda Nam quæ ordinantur ad finem, hæc rationem boni, ex ordine ad finem ſsortiuntur, Quare quæ finẽfinem impediunt non habent rationẽrationem boni. Vt Thomas, ſsecunda. 2. q. 33 | ar. 6. ad. 3. tradidit. Deinde hæc admonitio, & ſsi ſsuperatis difficultatibus fieret nihil tamen, aut parũparum proſsicerent, eſsſset igitur inutilis & ommittenda. non. n. est probabile, neq;neque uero ſsimile gentẽgentem aliquam per ſolãsolam admonitionẽadmonitionem & externæ nationis exhortationẽexhortationem adduci poſsſse, ut inſsitam & a maioribus acceptam religionem relinquat. Nam ut est in æpistola Auguſst. ad Vincen. ſsi docerentur infideles, & non terrerẽturterrerentur, uetustate cõſuetudinisconsuetudinis obdurati ad capeſſendãcapessendam uiam ſsalutis, pigrius mouerentur. Si quis autem dicat non uerbis ſsolum admonendos eſsſse barbaros ſsed etiam metu admoti exercitus terrendos, ut metu ſsaltem imperata faciant, iãiam hoc eſsſset difficultatẽdifficultatem admonitionis plurimum augere, & uim facere, propter quam uitandam ipſsi admonitionem inducunt, quæ uis ſsi facienda est, nõnon est omittenda utiliſsſsima, quæ imperium Christianorum accipere cogat. Præterea quamuis barbari metu impulſsſsi prædicatores admitterent, & cultum idolorum ad tempus deponerẽtdeponerent uel potius deponere ſsimularent, tamen non dubium est quin timore ſsublato eſsſsent ad pristinos mores reuerſsuri & prædicatores eiecturi, aut ipſsos etiãetiam & ab ipſsis cõuerſosconuersos niſsi ad pristinam impietatem redirent occiſsuri vt initio naſscentis æccleſsiæ fiebat. Quæ omnia incommoda & difficultates debellatis barbaris facillime tollũturtolluntur, & ſsic plus uno menſse in ipſsorum cõuerſioneconuersione proficitur, quam centum annis per ſsolam prædicationem, non pacatis barbaris proficeretur. Non enim, arbitror, nostri tẽporistemporis prædicatores ſsine miraculis plus efficerent, quam quondam Apostoli, domino cooperante & | ſsermonem confirmante ſsequentibus ſsignis. Quæ ſsigna iam non ſsunt a deo postulanda, cum nobis liceat præceptum eius ſsequentes prudẽtiprudenti conſsilio barbaros ad cõuiuiumconuiuium euangelicum, qua diximus ratione compellere. Accedit quod barbarorum ſsubiectio cauſsa est magni Christianorum concurſsus quorum illi commertio, & conſsuetudine facilius conuertuntur, & conuerſsi commodius edocentur, constantius in accepta fide perſistũtpersistunt nec in hæreſses labi permittuntur, & facilius barbariẽbarbariem exuunt, humanioribus & Christianis moribus induũturinduuntur. Cum igitur duæ viæ ſsint, quibus ad barbarorũbarbarorum cõuerſionemconuersionem procedi poſsſse uideatur, altera per monitionẽmonitionem ſsolum, doctrinamq;doctrinamque & prædicationem, difficilis, longa, & multis periculis, & laboribus impedita, altera per ſsubiectionem barbarorum, facilis, breuis, & cũcum multis barbarorum cõmoditatibuscommoditatibus expedita, utra progrediendum ſsit, non est prudentis hominis dubitare, præſsertim cum Auguſst. auctorem habeamus, qui expiditiore, progrediẽdũprogrediendum eſsſse, aperte uerbis illis, quæ ex Paulo ante citauimus declarat. Si docerentur, inquit, & non terrerentur uetustate conſsuetudinis obdurati ad capeſſendãcapessendam uiam ſsalutis pigrius mouerentur, quibus plane docet Auguſst. non doctrina modo agendum eſsſse, ſsed uim etiãetiam ſsalutiferam, quæ uiam doctrinæ muniat adhibendam.

His rebus explicatis ſsuperest, ut ad obiecta reſspondeamus.

Ad primum igitur reſspondeo. bello quod idololatris infertur, non tam hominũhominum quam dei iniurias, quæ multo grauiores ſsunt, uindicari, & alioquin iniuriam infert | postulanti, qui iusta postulata non facit, & qui parere alteri debet, is ſsi admonitus imperium recuſset, iniurioſsus est, ut appareat hoc bello, humanas quoq;quoque non ſolũsolum diuinas iniurias uindicari, nam nec iniustũiniustum bellum inferre, nec iustum illatum, ſsi rite fuerit indictum propulſsare licet, ſsine iniuria, non enim ſsolum, contumeliam inferre, ſsed ut cunq;cunque iniuste in quenquenquam facere iniuria eſst Ad ſsecundum, fateor, neminem eſsſse ad fidem cogendũcogendum, ut inuitus credat, inuitus baptizetur, ut pœnis, aut metu Christianus fieri compellatur, quæ ſsumma est decretorum & testimoniorum obiectorũobiectorum. Eſsſset enim ius inutilis, & irrita opera, nãnam credere uoluntatis est, quæ cogi non potest. Idolorum autem cultores Christianorum imperio ſsubijcere, ut impijs ritibus abstinere, & legem naturæ ſseruare euangelicos prædicatores ſsublatis impedimentis audire cogantur, iustum est ac pium, & ab æccleſsia comprobatum & factum eorundẽeorundem ſsacrorum Doctorum testimonio Auguſst. 23. q. 4. c. nõnon inuenitur Gregor. in Epistola ad Aldibertum, quæ est lib. 9. Sexageſsima.

Ad tertiũtertium Christi facta, ſsiue actiones, ſsi poſsſsumus imitari fas est & piũpium, ſsed ita, niſsi Christus aliter statuat. quanquanquam igitur Christus nullum, nec paganum, nec hæreticum ad æpulas euangelicas, hoc eſst ad fidem compulit, nec ipſse, nec Apostoli, idem tamen, cum Regum ac principum ChristianorũChristianorum facultas eſsſset, ut utrosq́;utrosque, qua ratione diximus, compelleremus, præcepit in euangelica parabola. vt August. Amb. Gregoriusq;Gregoriusque exponunt, & ita factum est ab eccleſsia tempore Constantini, itẽitem | Gennadij, cuius bella Grego. maxime laudat, ut ſsupra memorauimus. Hanc tertiam obiectionẽobiectionem accuratiſsſsime confutat Auguſst. in Epistola. 50. quæ est ad BonifatiũBonifatium Non conſsiderant, inquit, aliud tunc fuiſsſse tempus & omnia ſsuis temporibus agi. Quis enim tunc in ChristũChristum crediderat Imperatorum &c. Quod ergo quidãquidam cauillantur euangelicam illam compulſsionem, ad exemplorum & miraculorum uim eſsſse referendam, cõmentitiũcommentitium est, & stropha hæreticorum ab Auguſst. in eadem ad Bonifacium æpistola conſsutata.

Ad quartum nego cõmodiuscommodius barbaros per ſsolam prædicationem ad fidem induci, quam ſsi prius fuerint debellati, quin potius niſsi debellentur, multæ & magnæ difficultates obſsunt prædicationi, & cõuerſioniconuersioni, de quibus ſsupra diximus. Quæ omnia impedimenta tolluntur, ſsi prius gentes fuerint in Christianorum ditionem redactæ. Itaq́;Itaque bellum eſst neceſsſsarium ad prædicationem & conuerſsionem, non quidem ſsimpliciter, ſsed quia recte, hoc est ſsine magnis difficultatibus, res fieri non potest, niſsi gentibus debellatis. Nam cum neceſsſsarium quinque modis dicatur auctore Aristot. Metaphyſsicorum quinto vno modo neceſsſsarium id eſsſse intelligitur, ſsine quo res, aut omnino, aut recte fieri non potest. Bellum igitur neceſsſsarium est, niſsi forte barbari uoluntate, & ſsine armis inditionem redigerentur. Nam uia prædicationis ſsine ulla ui lõgalonga est, & multis difficultatibus impedita. Ad quintum. duplex hoc in bello intelligi potest admonitio, vna qua pax offertur, ſsi fecerint imperata, ut præcipitur. Deute. c. 20. his uerbis. Si quãdoquando acceſsſseris | ad expugnandum ciuitatem, offeres ei primum pacem, ſsi receperit, & aperuerit portas cunctus Populus qui in ea est ſsaluabitur, & ſseruiet tibi ſsub tributo. Quæ admonitio non in hoc ſsolum, ſsed in omni bello iuste inferendo neceſsſsaria est, ſsi forte ratione, aut denutiatione periculi, ſsine ſsanguine hostes ad deditionem compellere & quod petimus aſsſsequi detur. Alia eſsſset admonitio, de qua ſsupra memorauimus, & quam inutilem fore, ac proinde omiſsſsam, & omittendãomittendam eſsſse demonstrauimus. Ad ſsextum reſspondeo, istam rationem, nihil magis cõtracontra hoc bellum facere, quam contra cætera, quacunq;quacunque ratione fuerint illata, uix enim ununquam bellum gestum eſst ſsine magnis incommoditatibus, & iacturis, ſsine aliqua iniuria & maleficio. Cæterum non ſsi difficile est bellũbellum et ex cauſsa iusta gerentem, iniurias & maleficia cauere protinus, est impoſsſsibile, nec principi, cuius iusta, uel iniusta cauſsa, bellum iustum facit, aut uiciſsſsim iniustũiniustum aſsſsignanda ſũtsunt crimina a militibus præter eius uoluntatem admiſsſsa, nec ea ex cauſsa iuſsta, iniustam faciũtfaciunt ſsiue damnandam. Quod ſsi pericula etiam & peccandi occaſsiones Chriſstianis legibus uitare iubemur, non tamen cum maius alterum malum uitare eodem tempore neceſsſsitas adhortatur, aut ſsi aliorſsum uocet publica & magna commoditas. Nam licet nemo poſsſsit in eas angustias cõpellicompelli, ut peccare ſsit illi neceſsſse, ſsi tamẽtamen duo præcepta ſsimul urgeant, quæ ſsimul adimpleri nequeunt, qui grauiori paret, altero prætermiſsſso non peccat. Vt concilij Toletani decreto, & Gregorij testimonio docemur diſst. 13. c. duo mala &. c. nerui, & Gerſsonis | regula morali & Aristot. doctrina Ethi. tertio quæ ratio in bellis potiſsſsimum est ineunda, ut docet idem Ioan. Gerſson Auctor grauiſsſsimus ibidem, Sic enim diſsſserit. c. de auaritia in bellis faciendis, quæ malis innumeris plena ſsunt, Nunc ad iſstos innocentes, nunc ad illos ſsola utilitas Rei p. excuſsat a mortali, aut euitatio damni publici, notabiliter peioris, quam ſsit damnum priuatum ex bello proueniens. Ex hoc igitur præcepto ſsi mala & bona, quæ hoc bellum barbaris importat, ad calculos reuocemus, haud dubie mala bonorũbonorum multitudine & grauitate prorſsus obruantur. Summa enim malorum est, quod principes mutare coguntur, nec eos omnes, ſsed quos oportere uiſsum est, & bonis mobilibus magna ex parte priuantur, auro. ſs. & argento, quæ metalla apud ipſsos in paruo pretio erant, quippe qui, nec aureis, nec argenteis nummis utebantur, & pro his ab Hiſspanis ferri metallum, quod ad uitæ plurimos uſsus longe commodius est, accipiunt, præterea triticum, hordeum, legumina, frugiferarũfrugiferarum arborum, & oleorum multa genera, equos, mulas, aſsinos, oues, boues, capras, & alia multa barbaris nunquam uiſsa, quæ hinc allata feliciſsſsime proueniunt in illis regionibus. Quarum rerum ſsingularum commoditate, utilitas, quam barbari ex auro & argento accipiebant, longe ſsuperatur. Adde nunc literas, quarum barbari ſsunditus erant expertes legendi, & ſscribendi prorſsus ignari, adde humanitatem, optimas leges, & instituta, & quæ ſsola uincit omnes omnium cæterarum rerum commoditates, | veri dei cognitionem, & religionem Christianam, quibus rebus cognitis, & animaduerſsis, qui hanc expeditionem impedire conantur, ne barbari ueniãtueniant in Christianorum ditionem, hos ego nõnon barbaris humane fauere ut ipſsi uideri uolunt, ſsed eiſsdem plurima & maxima bona crudeliter inuidere cõtendamcontendam. Quæ bona ingnaua & importuna ipſsorum ſsententia, uel tolluntur omnino uel plurimum retardantur. Neq́;Neque tamen negauerim poſsſse tempus incidere, cum ſsit a ſsubiectione barbarorũbarbarorum licet cogẽdicogendi facultas adſsit temperandũtemperandum, ut ſsiquis Princeps cum ſsua ciuitate aut gente, non metu, & ſsimulatione, ſsed ſsua ſsponte bona fide ſspiritu dei afflatus, magiſstros Christianæ religiõisreligionis a nostris postularet, ſsi quoue alio caſsu recta ratio in maxima rerum humanarum uarietate. quam vna regula metiri non poſsſsumus, barbarorum ſsaluti aliter conſsulere adhortaretur, legibus enim atq́;atque præceptis, quid in quoq́;quoque genere magna ex parte fieri oporteat conſstituitur. Cætera quæ extra ordinẽordinem accidunt, iuſstorum Principum & proborũproborum virorũvirorum qui rebus gerendis præfuerint prudentiæ. Prout ratio boni publici postulabit adminiſstranda relinquũturrelinquuntur. Vt Philoſsoph. Polit. 3. & ethic. lib. 5. declarat.

Ad ſseptimum, quod Paulus ad ſse pertinere negat, de eis qui foris ſsunt iudicare, hunc habet intellectum, non eſsſse muneris Apostolici, ut a Christianis, ſsic ab eis qui extra fidem ſsunt, vitæ rationẽrationem poſscere, & ut Christiane uiuant postulare. Cæterum dare operam, ut ijdem ad Christi fidẽfidem conuertantur, ac eis euangelium prædicare & omnia quæ ad hoc commode præstandum conducũtconducunt | pro facultate conari proprium eſsſse muneris Apoſstolici non ſsolum eiuſsdem Pauli. Sed omnis omnium Apostolorum uita & ob id oppetita mors teſstificatur.

Quod uero pertinet ad æditionem libri, in quo belli faciendi, Iuſstitia & ratio, & quod iure, quid iniuria fiat, declaratur & crudeliter, atq́;atque auare facta uituperãturuituperantur ſsi quis miles aut præfectus per occaſsionem libri ſse peccaſsſse dixerit, is per ignorantiãignorantiam affectatam, & malitiãmalitiam, ſseu per ſscandalum Phariſsæorum deliquiſsſse facile conuincetur. Contra uero ex editione libri, hæc maxima commoda conſsequentur, Tolletur magnum ſscandalum & infamia Regum nostrorum & nationis, qui vulgo propter falſsam, aut male intellectam quorumdãquorundam Theologorum doctrinam iniuste & tyrannice hos barbaros in ſsuam ditionem redegiſsſse putantur, ut quidam nuper impudentiſsſsime prodidit. Deinde qui ex hac expeditione aurũaurum, uel argentũargentum retulerũtretulerunt, quid iuſste, quid iniuste parauerint, quid iure retinere poſsſsint, quid restituere debeant facile & ab ipſsis, & a ſsacerdotibus, quibus peccata confitentur, intelligetur. Nunc enim utriq;utrique in magna iuris ignoratione uerſsantur.

Poſstremo, quæſstione perorata, ſsi Rex perſstet in ſsententia, confeſsſsor contrariam probet, num recte pieq;pieque ab eo poſsſsit abſsolui, reſspondes statuisq;statuisque poſsſse, propterea quod utraq́;utraque opinio probabilis ſsit, ſeq́;seque pari doctorum numero tueatur, quod ſsi ita est obſsecro te Præſsul grauiſsſsime, quid tibi & istis meis areopagitis in mentem uenit in cauſsa dubia regem ueſstrum, uestramq́;uestramque nationẽnationem iuditio ueſstro condemnare infamiaq;infamiaque notare, & cum | magno totius orbis ſscandalo ſsumi ſsacerdotis Eccleſiæq;Ecclesiæque iudicium atq;atque decretum tam ſsine cauſsa reijcere, ut contemnere uideamini. hoc igitur dicerem ſsi cauſsa, ut uobis uidetur, eſsſset dubia, nunc autem meis rationibus expoſsitis, ſsi uerum quærimus nihil habet ambiguitatis. Istorum enim opinio, nec uera est, nec probabilis.

Nam quod memoras de doctorum ſseu iudicum numero vide ne parum diligenter rationem ſsuffragiorum inieris pro ista. n. opinione de ſscriptoribus ſsolus Thomas Caietanus facit, nec id aperte, ex cæteris autem nemo, qui meæ ſsententiæ fundamenta ex me uel meis ſscriptis plane cognouerit, præter admodum paucos ambitione corruptos, qui ueritatem ſscienter & pertinaciter oppugnant, ne ab eo quod uoce, aut comentariolis ipſsi uel adiurati amici predicauerant, cum aliqua existimationis iactura diſscedere uideantur. Nostra uero ſentẽtiasententia auctores habet ex Philoſsophis Principem ipſsorum Aristotelem Pol. 1. c. tertio & quinto. Ex iuris Pontificij peritis nobiſscum faciunt conſsultiſsſsimi quiq;quique in. c. quod ſsuper his de uoto. Ex Theologis uero Auguſst. Ambro. Gregorius & Thomas uiri ſsanctitate & doctrina clari, qui omnes uim apertiſsſsime probant, ut in hæreticos, ſsic etiam in paganos, ut demonstraui. Item Ioan. Scotus, qui. 4. ſsententiarum dist. 4. q. ultima maiorem etiam uim infidelibus horumq;horumque ſsilijs adhibendam cenſset. Nicolaus Lyra numer. 31. Mag. Roa. explicans art. Poli. 1. Io. Maioris qui. 4. ſsentent. dist. 44. q. 3. hanc in barbaros expeditionem nominatim probat. Alfon. Castrus lib. 2. de iusta hæreticorum | punitione qui & ipſse nuper SalmãticæSalmanticæ ſũmasumma quæstionis, quam ipſse confeceram diligẽterdiligenter, ut idem Chirographo quod penes me est profitetur perlecta & cõſiderataconsiderata libellum meamq́;meamque ſsententiam ſsine ulla exceptione probauit. Ad ſsummam meum librum anteantequam uerſsutus & inimicus homo ZizaniãZizaniam figmentis diſsſseminaſsſset, nemo legit, & intellexit, quin magnopere probaret, in primisq;primisque quatuor doctiſsſsimi, & grauiſsſsimi uiri FernãdusFernandus Gueuara, & Franciſscus Montaluus regij conſsiliarij, Aluarus Moſscoſsus, Didacus Victoria monachus dominicanus, quibus ſsingulis libri mei examen a regio cõſilioconsilio fuit cõmiſſumcommissum, quorum theologorum Iudicium, quod uterq́;uterque ſsua manu operi ſsubſscripſsit, ſsubieci.

Perlegi hoc opus, in quo nihil inueni a ueritate alienũalienum, ſsed plura quæ legantur digna, adeoq;adeoque opus cum auctore non modo commendo, ſsed admiror. Fr. Didacus de Victoria. Quam ſsententiam nunnunquam ille contra communem ſsuorum perſsuaſsionem tãtam libere & incunctãterincunctanter pronuntiaſsſset, niſsi Franciſsci fratris Germani doctiſsſsimi & animo ingenuo liberoq́;liberoque uiri, qui bidui aberat auctoritate fuiſsſset confirmatus, cum quo librum meum quem diu cauſsis illatis retinuit & conſsilium comunicaſsſse claris coniecturis pro certo mihi perſsuaſsſsi. Moſscoſsus autem ita ſsubſscripſsit.

Et ego legi hoc opus docte elaboratum, & nihil inueni quod meo iudicio probabilitate careat, immo ea quæ ex ſsacris literis & ſsacris doctoribus hic adducuntur, ita ſsuadent huius doctoris intentum, ut nullus quãuisquamuis proteruus oppoſsitum audeat affirmare. Moſscoſsus. nec est | ſsilentio prætereundũprætereundum grauiſſimũgrauissimum ampliſsſsimi & doctiſsſsimi uiri Fernandi Valdeſsij Hiſspalenſsis Archiepiſscopi & Inquiſsitoris generalis testimonium, qui cum meum librum & ſsummam quæstionis, de qua dixi ſsemel & iterum legiſsſset, nuper post præclarum illud iudiciũiudicium in doctiſsſsimorum grauiſſimorumq́;grauissimorumque virorum conſseſsſsu. cum de his rebus quæ tunc erant in ore omnium, cui. n. non ſscandalo fuit, res tam inſsperata? pauca diſsſseruiſsſset. Dicam, inquit, quod ſsentio, qui hunc librũlibrum impediẽdiimpediendi auctores initio fuerunt, hi multo magis ex officio facerent, ſsi ſsedulo darent operam, ut idem grãdioribusgrandioribus literis excuſsus ex pulpitis per omnem Hiſspaniam prædicaretur. Idem ſsæpe profeſsſsus est Petrus Ortiſsius præstãtipræstanti doctrina Theologus, in ciuius immatura morte magnam nuper iacturam studia theologica fecerunt.

Petrus Sotus monachus Dominicanus Caroli Cæſsaris ſsacræ confeſsſsionis administer, in æpistola quam ad me miſsit, negat ſse ullo modo de iusticia belli huius dubitare ſsed ne libri æditionẽæditionem properarem me in eadem æpistola ſsollicite ſsemel & iterũiterum, neſscio qua ratione ductus, adhortatur. Idem Palam aſsſserunt Ioa. Egidius, qui Salmanticæ ex cathedra theologiam docet. & hõcalahoncala canonicus Auilenſsis primarij theologi, quorum hic non uoce tantũtantum ſsed etiam ſscripto ſsententiam ſsuam testatus est. Et Alfonſsus Herrera monachus Dominicanus cõcionatorconcionator regius uir doctiſsſsimus animo cãdidocandido & ingenuo, qui cum mea ſscripta legiſsſset, meq́;meque diſſerentẽdifferentem audiſsſset ex me, inquit, Geneſsi coniecturam facio, nec puto a te quenquenquam diſsſsentire, niſsi qui te tuaq́;tuaque ſscripta, uel nõnon | audierit, uel non intellexerit. Item nobis ſsuffragantur magno conſsenſsu hiſspalenſses theologi, qui nuper ſsummam quæstionis diligẽterdiligenter perlegerunt, in primisq;primisque duo uiri doctiſsſsimi Ludouicus Caruaialus Franciſscanorum præfectus & Augustinus Sbaroia monachus dominicanus, qui theologiam ex cathedra in ſsuorum collegio docet. Præterea uir, ut auctoritate, ſsic doctrina Præstans Michael Arcus Dominicani ordinis in bætica præſsectus Prouincialis qui nuper in Cordubenſsi cænobio re diligenter ex meis ſscriptis, meq́;meque diſsſserente perſspecta, & cum doctis monachis non paucis collata, non ſsolum meam ſsententiam cæteris, quos dixi, & imprimis Martino Mendoza eiuſdẽeiusdem cænobij præfecto grauiſsſsimo & ægregia doctrina uiro conſsentientibus palãpalam probauit, ſsed etiam mirari ſse ſse profeſsſsus est, quæ cauſsa impreſsſsionem libri huius moraretur, qui ad multorũmultorum errorem tollendũtollendum, & mentes ſscrupulis, & aculeis cõscientiæconscientiæ perperam fortaſsſsis iniectis explicandas magnopere pertineret a cuius ſsenſsu non abhorrere uirum ei doctrina & auctoritate ſsimilem DominicũDominicum cognomẽtocognomento ſsanctæ Crucis eiuſsdem ordinis ad Castellam præfectũpræfectum Prouincialem, nuper mihi retulit Dominicus a Cruce cognominatus ad nouam Hiſspaniam Præfectus & ipſse Prouincialis, qui cum alijs perſspectæ probitatis & religionis monachis ex illo altero orbe miſsſsus fuit, vt Carolum Cæſsarem coram quid boni publici, & iustitiæ ratio postularet edocerent, peterẽtq;peterentque (id quod impetrarunt) vt pro ſsua prudentia, & æquitate tumultibus illarũillarum regionũregionum incolarum Hiſspanorum, & ſseditionibus | leges temperando proſspiceret, & pro ſsua ſapiẽtiasapientia modum imponeret tantis malis, quæ mala, ſsi uerum quærimus ex unius hominis uel errore nostræ huic ſsententiæ contrario, uel etiam temeritate & rerum nouarum studio primam originem habuerunt, pro quibus malis, & quietis impatiente animo, qui nos quoq;quoque hic exercet homini malum cupere, uel imprecari alienum est meæ naturæ, & instituto, quin magis precor, ut deus illi meliorem mentem prebeat, quo diſscat aliquãdoaliquando quietas cogitationes turbulentis conſsilijs anteferre. Ad ſsummam, ut unde ſsumus digreſsſsi reuertamur, a nobis ſũtsunt omnes eruditi, quibuſcunq́;quibuscunque meam ſsententiam, & rationes expoſsui, præter paucos quos dixi, ambitione, aut alio grauiore morbo corruptum, & repugnantem animum gerentes, quos ipſsos tamẽtamen tergiuerſsantes, & laborantes diſsputatione coegi, ut ad leuiſsſsima & plane indocta commenta, nolo enim dicere puerilia, miſserabiliter confugerent more factioſsorum hominum, qui in ciuilibus contentionibus. & magnis rerum angustijs ergastula ſsoluunt. Longe igitur diſspar nostra, & aduerſariorũaduersariorum cauſsa est. A quibus ſsi ceteris in rebus tãtoperetantopere uinceremur, quanto ſsumus ſsuperiores. Vna tamen ſsummi Sacerdotis, & Eccleſsiæ SacroſãctaSacrosancta, qua ipſsi nitimur auctoritas in hac mores, & religionem publice attingente cauſsa, omnes omnium aliorum iudicum ſẽtentiassententias pondere, & maiestate apud pios omnes longe ſsuperaret, nec ſsuperaret modo, ſsed etiãetiam pertinaciter obſistẽtesobsistentes, hæreticos eſsſse cõuinceretconuinceret. Vt igitur dicãdicam quod ſsentio, & aliquando perorem, haud equidem uideo, | quomodo istorum opinio defendi queat quæ fundamẽtisfundamentis, & strophis hæreticorum nititur, Euangelio, & ſsacrorum doctorum conſsentientibus declarationibus, & testimonijs aduerſsatur, a uetere iuditio Eccleſsiæ diſſẽtitdissentit, & nouum eiuſsdem grauiſsſsimum decretum, & reſscriptum nostris principibus Apostolicum oraculum ex diuino præcepto (de quo est Deut. 17. &. c. per venerabilẽvenerabilem, qui filij ſsint legit) conſulẽtibusconsulentibus datum cõtemnitcontemnit, aut quomodo non ſsit hæretica, ſsi rebus, & rationibus cognitis, cum pertinatia defendatur.

¶ Hoc opus iudicio doctiſsſsimorum & grauiſsſsimorum dominorum Philippi Archinti SãctiſſimiSanctissimi domini nostri Papæ Vicarij, & Aegidij Foſscararij magistri Sacri Palatij, ac Antonij Augustini auditoris Rotæ examinatum & approbatum & multorum aliorum eruditiſsſsimorum virorũvirorum conſsenſsu in vrbe commendatum.