VETERVM COLLATIO NVMISMATVM CVM HIS, QVAE MODO EXPENDVNTVR PVBLICA, ET REGIA AVTHORITATE PERcusa: Authore Didaco Couarruuias à Leyua, Archiepiscopo Sancti Dominici designat.

THEMA CAP. I.

THEMA CAP. I.

De æreo numismate.

SVMMARIA.

  • 1 De numis æreis, qui percusi fuerunt iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth.
  • 2 Moneta de Vellon, quæ dicatur.
  • 3 Asses quod pondus habuerint apud Romanos: Et quod nostris Marauedinis conueniant.
  • 4 De dupondio, semisse, quadrante, triente, semuncia, & sextula.
CAPVT I.
PLINIVS author est libro Naturalis Historię 33. c. 3. Romanos primùm ærea pecunia, deinde multò post argentea, ac demùm aliquot lapsis annis aurea vsos fuisse. Non enim rude illud seculum, quo Roma morum integritate maximi principatus initia stabilire conabatur, auream pecuniam adinuenerat. Sic sanè Seruius Tullus Romanorum Rex æreos numos primus Romæ percusit, quemadmodum idem Plinius asseuerat. Sed & ante Romanorum originem multis quidem annis penes alias gentes fuit numismatũnumismatum vsus: quod apparet ex Aristo. in Politicis, Platone, & alijs, præsertim Strabone li 8. Plutar. in Lysandro. Pausania in Laconicis. Verg Polydoro de inuentor. rerũrerum li. 2. c. 20. Georg. Agricola lib. 1. De precio metallorum, & monetis: Stephano Forcatulo in Necyomantia iuris, Dialogo. 48. Carolo Molinæo, de contractib. quæst. 100. nu. 795. Ludouico Cælio lib. lect. antiquarum. 6. c. 2. qui passim testimonia multa ex Hebræis, & Græcis ad huius rei probationem adducunt. Nos igitur primum æreos veterum nu
1
*mos ad rationem eorum, qui nostra ætate, vel iussu Regum Catholicorum Fernandi Quinti, & Elysabeth, & Caroli Primi, Romanorum verò Imperatoris Quinti, percusi fuerunt, pro nostro conatu conferemus, quò possit quilibet faciliùs veterum Historicorum numismatum valorem ad numos, qui hodiè expenduntur, deducere, vtriusque æreæ pecuniæ rationem adsequutus.
Anno deniq́ue. M. CCCCXCVII. Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth cudi iusseruntæ
2
*ream monetam, quam de Vellon dicimus, ad hanc rationem, vt ex quolibet Marcho, nempè ex octo vncijs, signarentur. 192. numi ærei, quos Blancas appellamus, quarum duæ constituunt æreum Marauedinum, quo modò vtimur: atque ita secundum hanc computationem ex libra romana duodecim vnciarum cuduntur. 288. numi ærei Blancæ dictu qui reddunt centum quadraginta quatuor Marauedinos. Hæc igitur est æstimatio præsens vnius æreæ romanæ libræ, quæ ad numos redacta publicæ monetæ nomen ac vices sit sortita: sicuti apparet ex Pragmatica constitutione Regum catholicorum l. 118. quæ de monetis, ac re numaria fuit statuta. Postmodùm percusi sunt ærei numi, quorum quilibet duorum MarauedinorũMarauedinorum valorem habet: & sic quatuor Blancas valet. Item percusus est numus æreus ad rationem quatuor Marauedinorum: qui quartus dicitur vulgò, & valet octo blancas. CæterũCæterum hac in parte Marauedinus, non tam est numus, quàm numorum numerus. qui constat ex duabus blancis, aut coronatis sex, vel denariolis decem: quemadmodum in ca. 5 huius operis tractabimus, quo in loco varia huius regni numismata expendentes, conabimur veterũveterum historicorum dictiones in hac re numaria ad amussim explicare. Moneta verò de Vellon, dicitur non tantùm ea, quæ ex ære percuditur admista parte aliqua argenti: sed & illa, quæ cuditur ex argento, cui mista sit tertia, vel quarta, aut sanè quinta pars æris: vt asseuerat Carolus Molinæus in tract. de contractibus, quæstione, 100 num. 783. Ex hac materia nuper expendebamus in hoc regno numos quos Tarsas dicebamus, quorũquorum quilibet nouẽnouem æreis Marauedinis æstimabatur. Vtar in hoc tandẽtandem libello sæpissimè hoc dicendi modo, vt quadrantes passim appellẽappellem eos numos, quos vulgus marauedis propria huius regni dictione nominat. Apud Romanos authore Plinio lib. 33. c. 3. libralis, & dupōdiusdupondius appẽdebaturappendebatur assis. libræ aũtaunt pondus æris diminutũdiminutum bello Punico primo cùm impensis respublica non sufficeret: cōstitutumq́;constitutumque, vt asses sextanta
3
*rio pondere ferirentur: ita quinq;quinque partes factæ lucri: dissolutumq́;dissolutumque est æs alienum. Posteà Hannibale vrgente Q. Fabio Maximo dictatore asses vnciales facti: placuitq́ue denarium se|decim assibus permutari: quinarium octonis: sestertium quaternis: ita respublica dimidium lucrata est: in militari tamen stipendio denarius pro decem assibus datus. Mox lege Papyria semunciales asses facti. Hæc ferè Plinius, à quo deducuntur plura.
Primùm: Dupondium numum æreum fuisse duarũduarum equidem librarum: idq;idque M. Varro declarat. Dupondius, inquit, à duobus ponderibus, quod vnum pondus assipondium diceretur: id ideò, quod as erat libræ pondus.
Secundò apparet, hos numos æreos adeò graues fuisse, vt inde dicta sit æris grauis pœna, secundum Plinium in dict. capit. 3. Siquidem populus Romanus pro numo, ære graui vtebatur.
Tertiò inde manifestum fit, ante primum bellum Punicum numum assem libralem fuisse, & dupondium bilibrem.
Quartùm deducitur, in ipso primo bello Punico assem pondere, non valore diminutum, duarum vnciarum pondere percusum fuisse: & sic sextantarium.
Quintùm colligitur ex his, Hannibale vrgente Italiam assem vncialem factum, eiusdem quidem valoris quo ad stipendium militare: cùm denarius pro decem assibus daretur: tametsi quo ad alia valor sit aliquantulum diminutus, pluris sanè tertia parte: siquidem denarius decem, & sex assibus permutabatur, ac sestertius quatuor.
Sextùm ex hoc constat, frequentiori veterum æstimatione decem asses denario argenteo æquales fuisse, & quinque quinario, duos autem, & dimidium sestertio. Quod manifestiùs probabitur, cùm denarij æstimationem expendemus.
Septimò hinc itidem probatur, post varias assium mutationes eos fuisse semunciales lege Papyriana, eodem quidem valore manente.
Octauò, ex hac ratione censeo, veterem assem quo ad valorem conferendum esse nostris quatuor quadrantibus, quos modò marauedinos dicimus. Id etenim probatur, quia si denarius argenteus decem asses valebat, quod satis receptum est, & nos inferiùs examinabimus, saltem iuxta frequentiorem æstimationem, & idem argenteus denarius æstimatur huius præsentis monetæ quadraginta æreis marauedinis: planè deducitur, veterem romanum assem meritò conferri nostris quatuor marauedinis. Hac etenim perpensa ratione viri docti, & qui diligentissimè hanc rem expendere solent, sententiam istam apud Hispanos probârunt. QuāobremQuamobrem & ad eandem rationem veteres alios numos æreos æstimabimus: cùm idem iuris sit de illis, quippè ad assem sint omninò referendi. Quod si veterum ex ære numismatum pondus consideremus, constabit, etiam asses semiunciales viginti quatuor ex libra romana cudi solitos fuisse. Quorum valor nostris confertur nonaginta sex marauedinis: cùm hodie ex libra romana duodecim vnciarum cudi soleant centum quadraginta quatuor ærei marauedini, Quod mirum non est, siquidem nostra ærea moneta partem quandāquandam argẽtiargenti admistāadmistam habet. Etenim argenteus numus regalis, & dimidius marco cuilibet æris miscetur: atq;atque ideò hæc pręsens ærea moneta de Vellon nuncupatur.
Dupondius olim æreus fuit numus, sicuti sanè probauimus, qui duos asses continebat: id circò vetus ille dupondius erit hodie æstimationis octo quadrantum, seu marauedinorum. Græci autem, vt ex Cleopatra refert Georgius
4
*Agricola lib. 2. de externis ponderibus, assem semiuncialem appellauêre dupondium: quia is duo assaria penderet.
Assarium autem, seu assarius numus erat æreus, quorum duo assem efficiebant semiuncialem: vt tandem hic dupondius esset præsentis monetæ quatuor marauedinorum: assarius verò duorum. Sic M. Varro libro primo Analogiæ, inquit: & non equum publicum mille assariorum esse.
Semis numus erat æreus, qui iuxta hanc rationem duos quadrantes valebat: quia dimidium est assis. Qua dictione vtitur P. Vatinius cum Ciceroni scribit: Simius non semissis homo contra me arma tulit, & eum bello cœpi.
Quadrans quarta erat assis pars, & eiusdem rationis numus æreus, qui præsenti marauedino æqualis est: quod apud nos passim admittunt viri maxima eruditione præditi ex denarij argentei æstimatione, ItẽItem ex Italorum communi vsu loquendi: ipsi etenim quadrantẽquadrantem quatrinum nominant: quatrinus verò Italicus nostro æreo marauedino ferè similis est. Sed & ex nostris non recusabo testẽtestem citare FlorianũFlorianum Occampium lib. 5. Historiæ c. 25. vbi hanc horũhorum numismatum collationem probat: cuius viri diligentiam in hisce, & alijs rebus perscrutandis meritò multi faciunt omnes.
Quadrans verò vocatus est triuncis à tribus vncijs, teste Plinio in d. c. 3. Et inde Teruncius, qua dictione vtitur M. Varro. Teruncius. inquit, à tribus vncijs dictus, eiusdẽeiusdem numi meminit Cicero libro tertio. de finibus, & libro quinto. ad Atticum.
Sic & Triens numus erat æreus, tertiam habens assis partem: nempè quatuor vncias: qua ratione maior est quadrante, & valet apud nos octo coronatos, quos vulgus Cornados appellat. Hæc enim est tertia pars quatuor nostrorum marauedinorum. Huius numi meminit Plinius in d. lib. 33. c. 3. Iuuenalis Satyra 3.
Infœlix, nec habet, quem porrigat ore trientem.
Vbi hoc in scholijs adnotauit Cælius secundus Curio, vir meherclè doctus, ac diligens in hisce adnotationibus.
Sextula item erat numus æreus, cuius multi meminêre: non equidem sexta assis pars: Sed authore Varrone minimus erat numus ex ære habens sextam vnciæ partem. Ex præsentibus numis, aut denariolis non video, cui sextula conuenire possit, valeret tamen tres Meajas, ac paulò plus. Nam duo coronati efficiunt vnciam totius assis, & hi valẽtvalent viginti meajas. Igitur sexta pars harum erit sextulæ valor.
Erat & Semuncia numus æreus, vicesima quarta pars assis: cuius numi mentio fit ab Asconio Pædiano, & Gulielmo Budæo libro tertio. de Asse. Est autem hic numus similis nostro coronato. Hinc ipse libenter adnotauerim, falsò Cælium secundum ad Iuuenalem in scholijs sensisse, Trientem minimam omnium monetam fuisse: cùm multò minor ex ære fuerit quadrans, item semuncia, & sextula. Nam quòd Donatus censet, Obulum fuisse minimam, & vltimam monetam, ad argenteos numos referendum est, de quo alibi tractabitur: etiamsi ipse Cælius Donatum hac in parte lapsum fuisse asseueret: Et id iure quidem: cùm ex numis argenteis sint aliquot minores obolo.
THEMA CAP. II.

THEMA CAP. II.

De veteribus argenteis numis,

SVMMARIA.

  • 1 Argentei numi, quo tempore primùm Romæ signati.
  • 2 Argentei numi apud Hispanos signati, quibus modò vtimur.
  • 3 Libra vetus diuiditur, & expenditur: & inibi de granis.
  • 4 Marcha pondus, quid sit.
  • 5 Vncia, quot drachmas appendat.
  • 6 Denarius olim cudebatur ex argento puro: quandoque ex misto.
  • 7 Denarij, & quinarij pondus examinatur.
  • 8 De sestertio, libella, & obolo numis argenteis.
  • 9 Siclus argenteus apud Hebræos, cuius ponderis fuerit: & item aureus.
  • 10 Examinatur gloss. in c. Si quis aliquando. §. in Leuitico. de pœniten. distinct. 1.
  • 11 Denarij, & sestertij valor traditur: & intellectus l. vltim. C. de donationibus.
  • 12 Sterlingus, quis numus fuerit.
CAPVT II.
ARGENTEA pecunia Romæ primùm signata est, quinq;quinque annis ante primum bellum Punicum, anno ab vrbe condita 585. Q. Fabio Consule, vt scribit Plinius lib. 33. c. 3. Quo in loco annorum numerus manifestum errorem habet, qui leuis non est, quippè qui centum annos addiderit: atque i
1
*deò legendum est apud Plinium anno ab vrbe condita. 484. is etenim annus. Q. Fabij consulatui conuenit iuxta Chronologiam Henrici Glareani, & Haloandri. constat sanè ex Polibio lib. 1. Solino lib. 1. c. 2. Aulo Gellio lib. 17. c. 21. primum bellum Punicum initium habuisse anno ab vrbe condita 489. Nec quicquam vrget in contrariũcontrarium, quod Paulus Orosius, ac Dionysius alio sub annorũannorum numero initiũinitium primi belli Punici cōstituerintconstituerint: siquidẽsiquidem diuersa tẽporistemporis ratio in paucorũpaucorum annorum numero penes authores sit, cōcordiconcordi sentẽtiasententia huius belli initiũinitium statuẽtesstatuentes intra quingentesimũquingentesimum ab vrbe condita annum: quemadmodum diligẽterdiligenter ꝓbatprobat lo. Vassæus in priori ChronicorũChronicorum Hispanię parte. Sed & Plinij locũlocum mendosum esse admonuerũtadmonuerunt Lud. Viues ad August. de ciuita. Dei li. 2. c. 18. & Henri. Glarea. in d. Chronologia ad TitũTitum LiuiũLiuium. Igitur primus apud Romanos numi argentei vsus contigit anno ante Christi natale Ducentesimo septuagesimoquarto: aut Ducentesimo septuagesimosexto, iuxta varias hac de re opiniones.
Argenteum autem numisma non tantùm apud
2
*Romanos, sed & apud Gręcos, cæterasq́;cæterasque orbis gentes olim in vsu cœpit esse. Apud Hispanos verò moneta argẽteaargentea variè in vsum venit, quod alibi explicabimus: modò etenim tantùm expendemus præsentem argenteam pecuniam, qua vtimur, vt ad eius rationẽrationem Veteres Romanorum argenteos numos excutiamus, eorum valorem tradentes. Et sanè anno Domini. 1497. pragmatica sanctione Regum Catholicorum. l. 118. statutum est, vt ex quolibet marco argenti percutiantur sexaginta septem numi argentei, quos reales vulgus appellat: horum autem quilibet valorem habeat triginta quatuor quadrantum, quos marauedis dicimus. Atque ad eandem rationem iussum est, vt cuderentur argentei minores numi: nempè dimidius argenteus valoris. 17. quadrantum: quem medio real dicimus. Item quartus, quem quartillo appellamus, & est valoris octo quadrantum, & dimidij: sic & octauus, id est, ochauo de real, valoris quatuor quadrantum, & dimidiæ blanchæ. Sed non omnes hi numi argentei modò in vsu sunt. Paucos enim expendimus quartos, & ferè nullos octauos. Frequentissimi sunt ipsi argentei regales integri: item dimidij, Tandem in Hispania, & Messici apud Indos cuduntur Regis Hispaniarum iussu maiores argentei numi, quorum quidam pondus habent duorum argenteorum regalium, quidam quatuor, alij trium, alij octo: & hi vnciales ferè sunt. Qui in Hispania percutiuntur habent altera ex parte insignia Regum Catholicorum: ex altera Hispaniarum, & horum regnorum signa. Qui verò Messici cuduntur altera facie sentum habẽthabent Castellæ, & Legionis: altera quidẽquidem Caroli Regis insignia: duas inquāinquam col. cum tit. Plus vltra.
Cæterùm quo rectiùs veteres numi argentei nostris conferantur, oportet priùs examinare pondera, quibus apud nos fabri argentarij vtuntur, & aurifices in appendendo argento, & auro: atque itidem an ea sint similia his, quibus Romani vtebantur.
Romanorum libra distribuitur in vncias duo decim. Vncia quælibet habet octo drachmas. Drachma tria habet scrupula, quæ grammata dicuntur à Græcis: scriptula rectiùs alij appellant, vt Agricola, & Antonius Augustinus adnotârunt. Scriptulum, seu scrupulum in binos obolos diuiditur. Item Siliquæ, hoc est, ceratia sex scrupulum faciunt. Grana verò quatuor siliquam. Est igitur scrupulum vicesima quarta vnciæ pars: quod & gloss. notat in l. 1. C. de metallarijs libro decimo. Vnde constat, vnciam habere vigintiquatuor scrupula: sicuti tradidêre Antonius Augustinus libro secundo. emendationum cap. 9. Et Nebrissensis in Lexico iuris ciuilis, dictio. scrupulum. Hoc verò in opere non semel, imò passim ipsos fabros argentarios, simpliciter argentarios appellabo, ad faciliorem propositæ materiæ intellectum: non ignarus apud veteres aliam fuisse potiorem huius dictionis significationem: cuius inferiùs mentionem faciemus. Duella constat ex duabus sextulis: Sextula verò sexta pars est vnciæ: & ideò duella erit tertia vnciæ pars.
Sicilicus constat ex duabus Drachmis, atque ideò adsumitur pro quarta vnciæ parte. l. liberto. §. filium. ff. de annuis legat quod notant Isidorus libro decimosexto Etymologia. capit. 24. & Antonius August. emendat. capit. 8. Hæc sanè est veteris romanæ libræ ratio, & diuisio præsenti tractatui necessaria: quam deduximus ex Budæo libro primo. de asse. Leonardo Portio in tract. de monetis: Volusio Metiano de asse: Rhemnio Famnio Poeta de ponderibus. Alciato titul. de metallarijs libro cap. 11. Georgio Agricola libro quarto de ponderibus Romanis: à quibus & alij huius rei authores citantur.
Hinc denique illud obiter deduxerim, frumenti grana olim in vsu fuisse ad ponderis iusti rationem. Vnde grana quatuor constituunt siliquāsiliquam: grana viginti quatuor scrupulum: grana verò septuaginta duo drachmam: quod Alciatus fatetur: adnotauit Agricola libro tertio de precio veterum monetarum. Idem ipse rursus probat in libro de restituendis ponderibus, atque mensuris, ex Græco Nicandri interprete, & Serapione, Mauro. Hæc grana Budæus appellat momenta libro tertio de asse. & tamen constat, grana frumenti eo, quòd robusta differant ab inanibus, recentia à vetustis, non esse certa, nec tuta ad iusti ponderis rationem: sicuti docet eleganter ipse Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus. Qua ratione Catholici Reges Hispaniarum Fernandus, & Elysabeth anno Millesimo quatercentesimo octuagesimo sexto, pragmatica sanctione. 123. statuerunt, frumenti grana prorsus ab vsu ponderum esse abijcienda: atque grani pondus æquale iuxta rationem vnciæ ex orichalco faciendum, vt legitima, certaq́ue sit iusti ponderis ratio.
Nostri verò fabri argentarij & aurifices, iam diu ex vetustissimo vsu aliam quàm romanæ libræ, ponderis rationem habent: siquidem vtuntur Besse romanæ libræ pro iusto, & summo ferè pondere: quem bessem regiæ leges Marchum appellant: isq́ue in vsu est apud cæteras Christiani orbis gentes, à quibus Marcha Germanico nomine appellatur: quod Budæus libro secundo de asse, Georgius Agricola libro de restituendis ponderibus, & Carolus Molinæ. de contractibus, quæst. 200. nu. 780. non semel fatentur. Habet hæc marcha octo vncias romanæ libræ: quamobrem romana libra proportionem sortitur ad marchum sesquialteram. Erit verò marcha ista selibra nostræ vulgaris libræ decem, & sex vnciarum: quæ quidem libra habet ad Romanam libram proportionem ἐπιτρί τημ. id est, super tertiam. Ea tamen, quæ de marcho diximus, probantur in leg. 1. titul. vigesimoquarto. in ordinationibus Regis Alfonsi XI. Compluti statutis æra. M. CCCLXXXVI. Illud planè receptissimum est apud veteres, ac iuniores, qui de libra romana scripsêre, romanam libram duodecim vncias habuisse, vt hinc mirum sit, Gulielmum Budæum, virum hac in re, vt & in plerisque alijs diligentissimum libro secundo & tertio de asse absque vllo certo authore scripsisse, romanam libram habere vltra duodecim vncias dimidiam, & sic duodecim vncias, & quatuor drachmas: cuius opinionem multis probatissimis testimonijs, & authoritatibus refellit Georgius Agricola libro quarto & quinto de mensuris & ponderibus, exacta ratione deducens, libram romanam à Græca mina, atque ita ab Attica libra in hoc differre, quòd Græca centum drachmarum sit, Romana verò nonaginta sex tantùm drachmas habeat. Eum legito, qui de his multa tradit. Sed & de vncia nostra plerique dubi
5
*târunt, sitnè æqualis vnciæ romanæ. Nam Leonardus Portius, Alciatus, & Budæus scribunt, vnciam, qua vtimur, & vtuntur argentarij, & aurifices, eandem esse cum illa veteri Romanorum vncia. Ab his dissentit Georgius Agricola in libro de restit. ponder. ea ratione, quòd non vna eademq́ue sit vncia apud Christiani orbis gentes. Nos verò quandoque conati sumus rem istam ad iustam ponderis rationem experimentis quibusdam examinare. Ex quibus planè deprehendimus multis coniecturis, vnciam, qua modò Hispani argentarij, & aurifices vtuntur, eiusdem esse ponderis, cuius erat vetus illa Romanorum vncia. Habet enim | nostra vncia octo partes: nempè diuiditur in octo argenteos regales iustissimi ponderis, quibus argentarij, & aurifices ad pondus vtuntur. Quilibet autem argenteus habet duas drachmas minores, quarum quælibet triginta sex grana continet. Sic sanè vncia diuiditur in decem & sex nostras drachmas, quæ veteres octo drachmas efficiunt: cùm vetus drachma habuerit septuaginta duo grana: quæ habent nostræ duæ drachmæ. Atque ideò eiusdem ponderis est vncia vetus Romanorum octo drachmarum, cuius & nostra vncia decem, & sex drachmas continens. His accedit, quòd octaua nostræ vnciæ pars, quæ ad iustum pondus exacta, regalem numum efficit, quo aurifices vtuntur, ita cum denario veteri conuenit, vt planè maioris ponderis denarius sit iuxtà eam proportionem, quę ex denarijs septem non attritis, nec corrosis constituat nostram vnicam, sicut & veterem romanam constituebat: quam nostri octo regales numi iusti ponderis itidem efficiunt. Vnde par est, nostram vnciam veteri romanæ conuenire.
Est tamen illud hac in parte admonendum, veteres Romanorum denarios cudi solitos ex pu
6
*ro argento, quod vulgò acendrado dicimus, asque vlla æris mistura: cuius argenti valor, & æstimatio maior est, quam argenti mixti: quod nostri argentarij, & aurifices expendunt: siquidem hoc habet æris, aut stanni misturam secundum eam proportionem, quam ipsi aurifices facilimè dijudicare solent. Sed & veteres Romani postea in cudenda moneta æris octauam partem argento miscuerunt: primusq́ue id fecit Liuius Drusus in tribunatu plebis teste Plinio libro tertio. capit. 3. idem Plinius eodem libro ca. 9. conqueritur, Antonium triumuirum denario miscuisse ferrum. Sic & auro misceri solet argentum aut æs, non tantùm ad cudendam monetam: sed etiam, vt ex eo solidiores, ac fortiores fiant imagines, annuli, & alia, quæ essent admodum mollia, si ex auro puro fierent. Hac tamen in re varios hac ratione tradit numos Georgius Agricola libro primo. de precio metallorum, & monetis, quorum & nos inferiùs mentionem iterum faciemus. Argenteus autem regalis, quo vtuntur ad iusti ponderis rationem argentarij, & aurifices, quiq́ue octaua est vnciæ pars differt ab argenteo numo itidem regali. Nam numus minoris ponderis est, ad expensas quidem, quæ fiunt in cudenda moneta: siquidem ex marcha percutiuntur sexaginta septem numi: & tamen eadem marcha pendet sexaginta quatuor regales argenteos iusti, & legitimi pōderisponderis, quò ad aurifices, & argentarios. Sic denique numus argenteus minor est tricesima secunda parte, quàm ipse iusti ponderis argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, & profectò aliquantò pluris, ac ferè tribus granis.
Primum omnium ad vetera numismata intelligenda, quæ ex argento cudebantur, est de de
7
*nario tractandum. Denarius verò est octaua vnciæ pars: siquidem olim ex vncia octo denarij cudebantur: vnde fit, vt drachma Attica, & denarius Romanus eiusdem ponderis fuerint. Hoc probatur authoritate Plinij qui lib. 21. cap. vltim. inquit, Drachma Attica (ferè etenim Attica obseruatione medici vtuntur) denarij argentei habet pondus. Item ex Liuio libro trigesimo quarto. dum scribit, redemptos fuisse mille, & ducentos captiuos, constituto in capita quingentorum denariorum precio: eamq́ue centum talentis stetisse. Constat verò ex Polluce, & alijs, sex drachmarum millia in talento Attico esse: atque ideò manifestum fit, Liuium drachmam, & denarium eodem pondere, eademq́ue æstimatione accepisse. Idem multis alijs testimonijs comprobatur, quibus Latini drachmas Græcas, denarios interpretantur: & eodem iure Græci denarios Latinos in drachmas Græcas transferunt. Sic sententiam istam conantur probare, & ostendere veram esse Leonardus Portius, Budæus libro primo & secundo. de Asse. Andræ. Alciat. libro nono. parerg. 2. capit. Qua ratione, si velimus denarios conferre numis argenteis Castellanis, quo ad pondus, respondendum erit, denarium romanum similem fuisse quantum ad pondus argenteo regali Castellano iustissimi ponderis, quo aurifices vtuntur. Et eadem lege denarius hic erit ferè similis numo argenteo regali Castellano: ac denique tanto maior pondere, quātòquanto maior est argenteus regalis, quo aurifices vtuntur, numo argenteo regali, quem passim expendimus. Vnde valor denarij erit itidem constituendus ad rationem numi argentei regalis & paulò pluris: cum propter iusti ponderis rationem: quia octaua est vnicæ pars, tum propter argentei qualitatem: Tametsi & olim apud Romanos non omnes denarij argenti puri materiam habuerint: nec item eiusdem fuerint, ac legitimi ponderis: quemadmodum statim trademus. Erit igitur iuxta Budęi sententiam denarius Romanus octaua vnciæ pars, & numo argenteo Castellano, qui regalis dicitur, ferè similis pondere, ac valore. Vnde licet denarius apud Romanos valuerit quadraginta quadrantes, non valebit apud nos quadraginta æreos marauedinos: Atque inde consequitur, pluris æstimari apud nos æreum marauedinum, quàm olim fuerit apud Romanos quadrans æstimatus: cùm argenteus numus eiusdem ponderis valuerit apud Romanos quadraginta quadrantes: id est, decem asses: & idem apud nos modò æstimetur triginta quatuor marauedinis, & paulò pluris, ob legitimum argentei denarij pondus: Imò etiamsi denarius constituatur ex argento puro absque vlla mistura, & valorem præsentem considere|mus argenti puri ad rationem duorum mille, & quadringentorum marauedinorum, pro quolibet marcho adhuc denarius ille Romanus ex purissimo argento signatus, erit apud nos æstimandus ferè triginta octo marauedinis. Hæc tandem obseruatio & illud efficit, vt sexaginta quatuor denarij constituant marchum, nonaginta sex libram duodecim vnciarum. Et idem erit dicendum de argenteis regalibus, quibus ad pondus legitimum vtuntur aurifices, quorum quilibet octauam habet vnciæ partem: aut drachmam veterem vnam. Ad rationem istam expendi poterit æstimatio numi argentei veteris, qui dictus est Quinarius: idem & Victoriatus. Hic enim numus pars est dimidia denarij. Item sestertius argenteus numus erat pars quarta denarij. Libella itidem argenteum numisma partem decimam denarij habuit. vicesima denarij pars erat Sembella. quadragesima Teruncius. Qui quidem omnes numi sunt omninò æstimandi ad rationem denarij. Atque ideò constituta prænotata æstimatione, & collatione facta cum numis argenteis Castellanis, faciliùs erit ad rationem ipsius denarij & reliquos numos æstimare.
Verùm aduersus Budæi opinionem quibusdam placuit, denarium Romanum à drachma differre, ita quidem, vt licet drachma sit octaua vnciæ pars, denarius tamen sit septima: qua ratione denarij septem vnciam efficiunt integram. Huius rei testimonium primum adsumitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 9. inquit, miscuit denario Antonius III vir ferrum miscuit æri: alij è pondere subtrahunt, cùm sit iustum octuaginta quatuor è libris signari. Hæc Plinius. Quòd si libra Romana octuaginta quatuor denarios habuit, palàm est, quamlibet vnciam ex septem denarijs constare. Idem constat testimonio Cornelij Celsi libro quinto. capit. 17. qui hoc ipsum expressim asseuerat, sic & Scribonius Largus in præfatione probat, libram octuaginta quatuor denariorum esse. Sed & authoritate Appiani Alexandrini libro secundo bellorum ciuilium, & Suetonio simul in Iulio Cæsare. Hanc sententiam defendit. Georgius Agricola libro quarto & quinto. de ponderibus, & mensuris. idem repetit in eo libello, quem scripsit aduersus Alciatum de ponderibus. Ad ea verò, quæ Budæus, Portius, & Alciatus tradidêre, respondet, drachmam Atticam Græcum numum fuisse minoris ponderis, quàm denarius Latinus: sed quia drachmæ pondere, & æstimatione admodum similis est Latinus denarius, consueuisse veteres authores Latinos, dum Græcorum libros traducebant, drachmam in denarium vertere: ac rursus Græcos, qui Latinum in Græcam linguam vertebant, denarium drachmam interpretari. Sed & illud certissimum est, vel Plinio authore libro 33. capit. 9. Denarios non semper eiusdem ponderis fuisse: atque ex Tito Liuio libro 44. & Nicandri interprete ostendit Georgius Agricola in libro ad ea, quæ Alciatus, denarium pendere drachmam Atticam cum dimidia: & denique denarium legitimo pondere diminutum leuiorem fuisse: vt tandẽtandem hic denarius fuerit drachmæ æqualis. Idcircò de eo forsan accipienda est Budæi, Alciati, & aliorum sententia: non denario graui, nec illo, qui frequentiùs ex pondere legitimo tractabatur. Etenim post Claudium Cæsarem Imperatores è libra signârunt nonaginta sex denarios, quorũquorum quilibet drachmæ erat æqualis, teste eodem Agricola in libro secundo de pondere monetarum: & in libro ad ea, quæ Alciatus.
Denarium igitur, iuxta ponderis rationem, quam habuit Plinius in dicto cap. 9. existimo fuisse illum, qui apud veteres Romanos iusti ponderis fuerit septimam habens vnciæ partem: qui quidem erit septima ex parte maior drachma Attica, & argenteo regali Castellano, quo aurifices vtuntur ad pondus legitimum. Idcircò huius denarij æstimatio, proportione nostri numi habita, erit ferè quadraginta quadrantum, aut præsentium marauedinorum, si argenti mixti valorem consideremus. Nam hoc argentum & nunc, & olim in vsu est, ac fuit ad numos cudendos: quemadmodum ex Plinio probauimus. Sic denarij Romani quinquaginta sex efficiunt marchum, qui est octo vnciarum: cùm secundum Budæi sententiam drachmæ & denarij sexaginta quatuor efficerent marchum: qua ratione poterit quis facilimè expendere, qua ex parte maior sit denarius hic nostro argenteo regali numo: siquidem tanti ponderis sunt quinquaginta sex denarij, quanti sexaginta septem nostri numi argentei regales, ex quibus constat marcha iuxta regiam constitutionem. Sic etiam deducitur, quota ex parte sit maioris æstimationis denarius Latinus, quàm sit noster numus argenteus. Noster enim numus valet triginta quatuor marauedinos: ille quadraginta. Imò si ad æstimationem argenti puri denarij constituantur, valebit quilibet quadraginta tres quadrantes marauedinos: quod & Flori. Occampi obiter adnotauit li. 5. histo. c. 25. Et hæc quidem dicta sint quo ad denarij numi, & drachmæ legitimum pondus, & æstimationem. Latinus ergo denarius decẽdecem assibus olim fuit æstimatus quemadmodum Plin. & alij passim testantur.
Quinarius, qui & Victoriatus dictus est ab eisdem authoribus, quinque assibus æstimabatur: eritq́ue nostræ pecuniæ æstimationis viginti quadrantum: & sic viginti marauedinorum.
Sestertius numus itidem argenteus erat, quartam habens denarij partem, vt tandem sit nostræ monetę ęstimationis decem marauedinorum. Habuit autem duos asses, & dimidium quo ad valorem, & ita decem quadrantes.
Erat & apud veteres Libella numus argenteus, qui vnius assis ęstimationem habuit, cùm esset decima denarij pars, vt Budęus li. 1. de Asse probat, & testis est M. Varro lib. 4. de lingua Latina. Idem tradit Georgius Agricola lib. 2. de pōderepondere & temperatura monet. Ex Plinio hoc ipsum deducitur libro 33. cap. 3. qua ratione libella numus argenteus quatuor efficit nostros æreos quadrantes. Est & apud Volusium Mætianum alia libella, decima inquam pars sestertij, quæ iuxta sestertij superiùs traditam æstimationem, erit modò vnius quadrantis valore censenda, aut vnius marauedini. Huius item libellæ meminit Georgius Agricola libro 5. de ponderibus Græcis.
Obolus apud Græcos numus fuit argenteus, qui erat sexta pars Atticæ drachmæ. Scribit etenim Plutarchus in Lysandro, apud prius seculum sicomninò habuisse, vt numorum loco ferreis vterentur virgulis, id est, obelicis, plærisq;plærisque & æreis, à quibus hoc etiam tempore numerum obolos vocari certum est, & obolos sex vnāvnam conficere drachmam, quia tot manus ipsa complecteretur. Ergo ex Plutarcho apparet, obolum sextam fuisse drachmæ partem, quod ex Plinio libro 21. cap. vltim. adnotârunt Budæus lib. 5. de Asse, & Georgius Agricola libro 2. de pondere & temperat. monet. Idem lib. 5. de ponderibus Græcis hoc ipsum docet ex Polluce, Suida, & Xenophonte: quamobrem obolus valet sex ferè nostros marauedinos. Obolum autem olim dictum fuisse Phollen, testis est Suidas in dictione, Phollis. & in dictione, Cermata. vtiturq́;vtiturque ea dictione diuus Augustinus libro vltimo de ciuitate Dei. cap. 8. vbi Ludouicus Viues & Alciatus ad 12. librum C. hoc adnotârunt. Obolus ergò sex nostros valet marauedinos, semiobolus tres, triobolus decem & octo. Nostri verò aurifices appellant Tomin, quem nos obolum diximus, idq́;idque obtinet, quò ad ponderis rationem: nam tomin non est numus.
Apud Hebræos erat olim in vsu numus argente
9
*us, dictus à Iosepho Siclus, ab ipsis Hebræis Sicel: quæ dictio & pondus significat auri, vel argenti, quod ipse numus appendit, nempe quatuor Atticas drachmas, authore Ioseph. libro 3. Antiquit. cap. 10. & lib. 7. de bello Iudaico cap. 26. & Hieronymo libro 1. Capit. 4. commentariorum in Ezechielem. Idem ipse Hieronymus probat in traditionibus Hebraicis super Genesim capit. 24. atq;atque ideò hoc pondus, aut numus continet viginti quatuor Græcos obolos: Hebræos autem obolos habet viginti, sicuti cōstatconstat Leuitici capit. 27. Exodi capit. 30. & Numerorum capit. 3. Hebræus verò obolus maior erat obolo Attico quinta parte. Nam viginti quatuor oboli Attici efficiebātefficiebant siclum sanctuarij, quẽquem efficiunt viginti Hebræi oboli. Cautum etenim erat lege veteri, cuius mentio fit in dict. c. 30. Numerorum, sicli partem dimidiam domino offerendam esse: qua ratione à Cæsare Augusto, procurante Iudæam Cyreno Præside id tributum Iudæis indictum est, vt singulis annis quilibet binas drachmas solueret: atque ideò Matthæi capit. 7. didrachmus censetur numus ille, qui pro tributo à Iudæis Cæsari reddebatur. Quod & Budæus explicat lib. 5. de Asse. Sed & Iosephus scribit in lib. 7. de bello Iudaico, capit. 26. à Vespasiano Cæsare stipendium Iudæis indictum, vt vbicunque degerent, binas drachmas inferret quisque in capitolium ita, vt ante Hierosolymorum templo pendebant: quo in loco palàm Iosephus probat, dimidiũdimidium siclũsiclum, quem Iudæi tẽplotemplo pendebant olim ex lege, cuius mentio fit in dict. cap. 30. nu. didrachmum fuisse, & ideò siclus integer erit quatuor drachmarum. Idem siclus ab eodem Iosepho simpliciter dictus est argenteus lib. 9. antiq. cap. 2. Alibi idem Iosephus siclum interpretatur planè, ac vertit. lib. 7. capit. 9. Et hæc de siclo sanctuarij, cùm de eo expressim agatur in locis ex veteri testamento paulò ante adductis: siquidem siclus sanctuarij à vulgari siclo, quo in commutationibus Hebræi vtebantur, in hoc distinguitur, quòd siclus sanctuarij quatuor, siclus verò vulgaris duas drachmas pẽdebatpendebat, quemadmodum ex magistro Salomone adnotauit Georg. Agricola lib. 2. de pondere monetarum. Et probat Carolus Moli. in tract. de contractib. q. 100. nume. 795. Ex quibus sit satis, siclum sanctuarij quatuor appendisse drachmas Atticas, & viginti obolos Hebræos: quod & idem Agric. tradiderat lib. 2. de externis ponderibus, qui scribit, Obolum istum Hebræum dictum fuisse Gera. QuamobrẽQuamobrem multa poterunt deduci non omninò vulgaria in huius rei, & numi examine, quæ subseruient, & plurimum conducent ad multarum authoritatum interpretationem.
Primùm constat, staterem numum, cuius meminit Matthæus capit. 17. censendum esse ponderis & valoris quatuor Atticarum drachmarum, deniq;denique sicli sanctuarij, cùm is soluendus esset pro Christo et Petro, & quilibet Cęsari soluturus esset didrachmũdidrachmum, id est, numum duarum drachmarum, dimidiũdimidium nempe siclum sanctuarij & ingrum siclum vulgarẽvulgarem HebręorũHebręorum. Qui quidẽquidem numus cum duas habeat ponderis drachmas, cōuenitconuenit quò ad pondus & æstimationẽæstimationem ferè duobus numis regalib. argenteis, quib. modò vtimur ex constitutione Regum Catholicorum: Deniq;Denique similis omninò est duobus argenteis regalibus legitimi ponderis, quorum rationem aurifices, & vascularij obseruant, sic didrachmus erat quarta vnciæ pars, & eius ponderis numus argenteus.
Secundò hinc deducitur, siclum, quem diximus apud Latinos quartam fuisse vnciæ partem, re & nomine similem censeri Hebræorum siclo vulgari.
Tertiò ex hoc sicli pondere, & æstimatione poterit perpendi, cur septuaginta interpretes Numeror. cap. 3. & Exodi. cap. 38. siclum interpretentur didrachmum, cùm locus ille palàm tractet de siclo sanctuarij, quem ex authoritate Iosephi, Hieronymi & aliorum constat, quatuor drachmas appendisse. Existimârunt enim septuaginta interpretes, siclũsiclum sanctuarij, & vulgarem pares fuisse pondere, & vtrunq;vtrunque duarum drachmarum pondus tantùm habuisse, vt tandem siclus etiam sanctuarij fuerit pōderisponderis duarum drachmarum. Eandem sententiam sequitur, et probat Epiphanius Salaminis vrbis Cypri Episcopus, cognomento Magnus, alioqui Constantiæ pręsul: nam & Salaminita dicta est, qui omniũomnium tàm ponderũponderum grauitatem, quàm capacitatem mensurarum, quæ sunt apud septuaginta interpretes, & Euangelistas explicat: cuius tamen opinionem tradito vero sicli sanctuarij pondere improbat Georgius Agric. lib. 2. de externis ponderib. Habet etenim siclus sanctuarij pondus drachmarum quatuor Atticarum.
Quartò eadem ratione facillimum erit examinari pondus Armillarum aurearũaurearum, quib. seruus Isaac donauit Rebecham. Pendebant enim duæ illæ armillæ siclos decem. Gen. c. 24. Nam si locus hic de siclo sanctuarij sit accipiendus, pondus duarũduarum armillarum erit censendũcensendum iuxta quadraginta Atticas drachmas, vel quinq;quinque vnciarum, aut deniq;denique quadraginta numorũnumorum aureorum, quos ex constitutione Regum Catholicorum signatos simplices Ducatos appellamus. Quòd si de siclis vulgarib. intellexerimus locũlocum præcitatum, pondus armillarũarmillarum erit 20. drachmarum Atticarum: atq;atque ideò 20. numorum aureorũaureorum, quos diximus Ducatos simplices. Hieronymus tandẽtandem in traditionibus Hebraicis super dict. ca. 24. locum illum de siclo sanctuarij palàm intellexit. Nam & hic frequentissimus est in sacra veteris testamenti Historia.
Quintò ad eiusdem loci congruam interpretationem est idem obseruandum, pondus inaurium, quas idem seruus Isaac Rebechæ donauit, inquit enim tex. sacer. protulit vir inaures aureas appendentes siclos duos. Vnde apparet, vtranq;vtranque in aurẽaurem siclos duos appẽdisseappendisse, id est, octo drachmales aureos, quib. vtimur, & quos simplices ducatos appellamus: deniq;denique vnciāvnciam auri. Et hæc iuxta vulgarem editionẽeditionem, & valorem sicli sanctuarij, cum pondus inaurium secundũsecundum vulgariũvulgarium siclorum rationẽrationem esset 4. drachmarum, atque ita 4. aureorum drachmalium, quibus nos Castellani vtimur. Quòd si æditio illa sit obseruādaobseruanda, quę ex Hebręo sermone traditur in hunc modum: protulit inauream aurem, dimidium sicli pondus eius: quemadmodum D. Hieronymus traduxisse videtur, & probant Eugubinus, ac Georgius Agric. lib. 3. de precio veterum monetarum, admodum differt inaurium pondus: siquidẽsiquidem est censendum ac reducendum ad duas drachmas Atticas habita ratione sicli sanctuarij. Quo fit, vt Aloysius Lippomanus in Catena super Genesim. c. 24. existimet, septuaginta interpretes non discre pare in eius loci translatione ab Hebręis dicentib. inaurem aureāauream fuisse ponderis, semissis, vel dimidij sicli, etiam sanctuarij, si apud interpretes septuaginta exponatur & adsumatur, ἀνὰ δραχμὴν distributiuè, vt sit sensus, quòd quælibet inauris erat ponderis vnius drachmæ. Sic etenim vtraq;vtraque inauris erit ponderis dimidij sicli sanctuarij: nempe duarũduarum drachmarum. Cui rationi accedit, quòd septuaginta interpretes sanctuarij siclum semper & vbiq; didrachmum interpretantur quemadmodum superiùs probauimus, & manifestum fit, Nume. cap. 3. & Exod. c. 38. idcircò existimantes cum Hebręis, vtranq;vtranque inaurem appendisse siclũsiclum sanctuarij, & earum quamlibet dimidium sicli, interpretati fuerunt distributiuè, cuiuslibet inauris pōduspondus esse censendum ad rationẽrationem vnius drachmæ, & ita dimidij sicli sanctuarij. Sic sanè fallitur doctissimus Eugubinus dum in d. c. 24. miratur, quod septuaginta interpretes siclum verterint drachmādrachmam: siquidem ipsi septuaginta interpretes non interpretāturinterpretantur, siclum drachmādrachmam esse, cum vbiq;vbique eum didrachmũdidrachmum esse censuerint, sed existimârunt, Hebræos cuiuslibet inauris pondus tradidisse ad rationẽrationem dimidij sicli, quem interpretes cōstitueruntconstituerunt integrũintegrum ex duab. drachmis, & dimidium ex vna tantùm drachma.
Sed adhuc discrimen cōstatconstat, si Hebræi de siclo sanctuarij, & ponderis quatuor drachmarum intellexerunt locum illum, etiamsi vtriusq;vtriusque inauris pōduspondus fuerit ab eis significatum ex dimidio siclo, quia septuaginta interpretes siclum integrum solent cōstituereconstituere ex duab. drachmis. Hebręi verò ex quatuor. Sic multò maior est differentia, si dixerimus, ab Hebręis pondus cuiuslibet inauris ad dimidium siclum cōstitutumconstitutum: nam vtraq;vtraque inauris erit quatuor drachmarum ex pōderepondere integri sicli sanctuarij. Qua ratione vt Aloysij Lipponiani sententiāsententiam probemus, oportet dimidiũdimidium siclum apud Hebręos accipere pro pondere cuiuslibet inauris, & de siclo duarũduarum drachmarum intelligere. Etenim tunc iuxta interpretes septuaginta quælibet inauris appendebat drachmam vnāvnam, & secundum Hebręos dimidiũdimidium siclum. Quòd si dixeris, Hebræorum codicẽcodicem intelligendum fore de siclo sanctuarij quatuor drachmarum, & vtriusq;vtriusque inauris pondus ab eis significatum ex dimidio siclo: tunc interpretes septuaginta notari possent ex hoc, quod dimidium siclum duabus appenderint drachmis, quo pōderepondere ipsi censere soleant integrum siclũsiclum. Editio verò vulgaris, & quæ ab Ecclesia Catholica cōstitutissimāconstitutissimam habet authoritatem, vt conueniat ęditioni Hebraicæ, quæ pondus significauit sicli dimidij, erit intelligenda de siclo vulgari: vt tandẽtandem quælibet inauris ex Codice Hebræorum appenderit dimidium sicli sanctuarij quatuor | drachmarum. & vtraq;vtraque integrum siclum, sicq́;sicque quatuor drachmas, vel duos siclos vulgares, quorum quilibet didrachmus erat.
Sextò hinc planè deducitur, sibi non constare doctissimum Eugubium, qui Leuit. cap. 27. scribit, siclum apud Hebræos esse quasi sestertium masculini generis apud Latinos. Est enim hîc manifestus error. Nam siclus, etiamsi eis esset vnius drachmę, haberet ferè quatuor sestertios Latinos, & multò plures, si is duas drachmas aut quatuor pendebat.
Septimò apparet inde, an certum sit, quod diuus Hieronymus in d. c. 24. Genes. tradit, scribens, siclum Hebræum esse vnciam, & vnciam vnam pendere. Idem asserit Isidorus lib. 16. Etymolo. cap. 24. Nam hoc incertum fit vel ex eo, quod idem Hieronymus fatetur, siclũsiclum pendere quatuor drachmas, & tamen vncia constat ex octo drachmis. Vnde verius dixissent hi authores, siclum esse semunciam. Quod ex authoritate Isidori tradit Anto. August. lib. 2. emendationum, c. 8. cùm ipse Isidorus asserat, siclum vnciāvnciam esse. Igitur vtcunq;vtcunque sit siclus sanctuarij, quatuor Atticas drachmas appendit, & ideò semuncia est.
Octauò expendi poterit ex his numus ille, cuius mentio fit apud Xenophontem libr. 1. de Cyri ascẽsuascensu ad Babylonem. Is enim dictus est Siglus, & vt ex eodem Xenophonte deducitur, pendit septem obolos Atticos, & dimidium. Sed & Hesychius tradit, siglũsiglum numũnumum esse Persium, aut Sardianicum, & valere octo obolos Atticos: pendit ergò hic numus drachmam vnam, & tertiam alterius partem. Idem probat Agricola libro 2. de pondere monetar.
Nonò hinc erit examinanda gl. in c si quis aliquādoaliquando. §. in Leuit. de pœna. dist. 1. vbi mentio fit sicli Hebraici. Ioannes etenim Theutonicus hęc confinxit carmina.
Tres siclos obolus, obolos tres drachma, sed octo
Vncia fert drachmas, duodena dat vncia libram.
Siclus habet drachmas septem obolo minus vno.
Hæc sanè carmina parùm sibi constant. Nam si obolus habet tres siclos, fieri non potest, quòd siclus habeat septem drachmas obolo minus vno. Idcircò Anton. Augustin. in d. lib. 2. emendatio. c. 8. doctè & diligenter probat, primum carmen aliter legendum esse, ita equidem.
Tres siliquas obolus, obolos sex drachma.
Item admonet, siclum viginti pẽderependere obolos Hebræos, quod nos paulò ante probauimus. Superest tamen adhuc error: etenim si ex Anton. August. legendũlegendum est in primo carmine, obolos sex drachma, qua ratione fieri potest, vt siclus habeat septem drachmas vno dempto ex his drachmis obolo? haberet siquidẽsiquidem siclus quadraginta et vnũvnum obolos, quod satis refragatur eidẽeidem Anton. August. atq;atque ideò nec ipse sibi constat. Nos verò arbitramur, authorem horũhorum carminũcarminum non satis percepisse rationem, & vim huius numismatis, nec item intellexisse drachmæ pondus: tametsi primum carmen, vt & alia conueniant, sit ita legendum.
Tres siliquas obolus, obolos sex drachma.
Ita enim fit, vt siclus habeat septem drachmas obolo minus vno, id est, viginti obolos, quos licet Hebræos verè siclus habet. Hic dubiò procul est huius autoris sensus, etiamsi plurimum ab scopo errauerit, dum drachmam effecerit trium obolorum, & ipsa verè sex obolos appendat. Sic etiāetiam decipitur, dum viginti obolos Gręcos ex his, quos drachma Græca pendit, tribuit siclo, qui viginti quatuor Græcos obolos pẽditpendit: deinde siclum existimat habere septem drachmas: cùm omniũomnium sententia maior siclus, qui dicitur sanctuarij, ponderis sit quatuor drachmarum. Cęterùm, licet ea, quæ de ponde
11
*re denarij, ac sestertij scripsimus, ita recepta fuerint, vt inde possimus horum numismatum valorem ad nostrānostram argenteāargenteam monetam conferre absq;absque insigni æstimationis, & precij errore: de valore tamen, quem hi numi apud veteres habuerint, maxima est controuersia. Nam & si ab initio denarius decem valuerit asses, & quinarius quinq;quinque, sestertius duos & dimidium: sunt planè qui existiment, paulò post valorem istum mutatum fuisse, & denarium æstimatũæstimatum esse decem & sex assibus, quinarium octo, sestertium quatuor. Hoc enim apparet ex Plinio lib. 33. c. 3. qui id cōtigissecontigisse scribit Hannibale vrgente Rem pub. Q. Fabio Maximo dictatore. Eiusdem sententiæ authores sunt Volusius Mætianus in li. de Asse. Et Vitruuius libro 3. de Architectura. quorum authoritatem secutus Antoni. Augustin. lib. 2. emendationum. c. 7. à Budæi & aliorum sententia discedit. Huius opinioni accedit locus insignis apud Cornelium TacitũTacitum li. 1. quo in loco, vbi agitur de seditione PānonicaPannonica, conqueritur Pannonicus miles, quòd decem asses, non denarium acciperet: constat igitur apud TacitũTacitum denariũdenarium pluris quāquam decem assium æstimari. Nam & ex Plinio in d. c. 3. apparet, in stipendio militari semper denarium decem assib. æstimatũæstimatum fuisse, & idcircò decem asses militi dari solitos pro denario, qui erat diurnum stipendium. Sed & Plinius ipse palàm asseuerat, eius ætate denarium æstimari decem & sex assib. & sestertium quatuor. Volusius item Mætianus in d. li. de Asse, qui Iurisconsultus fuit, & floruit sub Antonino Pio, Hadriano & Antonino Philosopho, manifestè, & eo tempore hanc fuisse horum numismatum æstimationem scribit, vt hinc satis probatum esse videatur aduersus Budæum & alios, quę fuerit vera sestertij, ac denarij æstimatio. Sic sanè intelligenda est Iustiniani Cæsaris constitutio in l. vlt. C. de dona. Verba (inquit) superflua, quæ in donationibus poni solebātsolebant: id est, sestertij numi vnius, assium quatuor, penitus esse reijcienda censemus. Etenim ad interpretationem sestertij, ne quis ea verba intelligeret de sestertio neutrius gene|ris, adiectum est assium quatuor, cuius valoris erat sestertius secundum Mætianum. Quæ quidem interpretatio placet Antonio Augustino. Cui libenter addiderim illa verba (sestertij vnius) in donationibus: ideò esse superflua, quòd cùm verè donatio fieret, simulatè vnius numi precium apponebatur, vt videretur venditio, quæ vnius numi precio apposito ficta iudicabatur. l. Si quis antè conduxerit. ff. de acquir. poss. & ex Suetonio in Cæsare, & Valerio Maximo li. 5. adnotauit Budæus lib. 1. de Asse Et in rub. ff. de in diem adiectione. Vtcunq;Vtcunque tamẽtamen sit, etiamsi à Budæo Mætianum sequuti discedamus, iterum admoneo, non esse admodum incertāincertam denarij, & sestertij æstimationẽæstimationem ad nostræ pecuniæ rationem & pondus, ex quo certa poterit constitui & diffiniri æstimatio. Sed & illud planè cōstabitconstabit ad Hannibalis tempus, & Q. Fabij Maximi dictaturādictaturam denariũdenarium decem assibus ęstimatum fuisse, sestertiumq́;sestertiumque duobus, & dimidio: tametsi postea contigerit maior horũhorum numismatum ęstimatio. Quòd si quis adhuc sequi Budæi sententiāsententiam velit, ac existimet, frequentiorem fuisse in Repub. Romana denarij æstimationem ad rationem decem assium, & sestertij ad rationẽrationem duorum & dimidij: deniq;denique Mętiani æstimationem opinetur temporariātemporariam fuisse, habet profectò graues authores Varronem lib. 4. de verbo. origine. Priscianum libr. 6. & Sextum Pompeium, qui censent, denariũdenarium decẽdecem asses valuisse, quinarium quinq;quinque. sestertium duos & dimidium: tametsi admodum vrgeant authores in contrarium citati, ex quib. apparet, hanc æstimationem fuisse receptam ad Q. Fabij dictaturam, & post eam denarium pluribus assibus æstimatum esse. Fortassis, vt & hoc obiter adnotemus, argẽteiargentei, quibus Christus diuenditus est, non erant denarij, sed numi didrachmi: vt censet Budæus li. 5. de Asse. ex numo quodāquodam illorũillorum, qui apud Gallos in sacrario ecclesiæ cuiusdam maxima cum veneratione seruatur. Sic sanè erant illi numi sicli vulgares Hebræorum. Fit deinde
12
*mentio aliquot in locis Sterlingorum quorundam: erat verò Sterlingus numus argenteus Anglicus ex vicesima sexta parte vnciæ: nam viginti sex numi argentei Sterlingi vnciam pendebant authore Virgilio Polydoro in historia Anglica. libro 16. dictus autem est hic numus, vt idem author tradit, sterlingus, quod Sturnus auis, Anglicè Sterling. Vulgò Stornino, in altera parte numi esset impressa. Erit igitur quilibet sterlingus paulò maior sestertio Romanorum: siquidem viginti octo sestertij vnciam apud Romanos efficiebant, quam apud Anglos itidem constituunt viginti sex Sterlingi: atque ideò erit sterlingus tertia nostri numi regalis argentei pars: aut numus paulò minor tertia Castellani argentei parte. Horum sterlingorum mentio fit in capit. constitutis. de procurat. & in cap. 3. De arbitris.

THEMA CAP. III. De veterum aureis numis.

SVMMARIA

SVMMARIA

  • 1 Aureus numus apud Roman. quo tẽporetempore fuerit percusus.
  • 2 De aureis numis, quos signari iusserunt Reges Catholici, Fernandus & Elisabeth, eorum́eorumque nepos Carolus inuictißimus.
  • 3 Solidus aureus, cuius mentio fit à Iustiniano, quod pondus habuerit.
  • 4 Solidus, qua ratione sic dictus fuerit. Et inibi de tremißibus & semißibus.
CAPVT III.
1
*AVREVS numus apud Romanos cœpit, post annum sexagesimum secundum, quàm argenteus, teste Plinio libro 33. capit. 3 Nempe anno ab vrbe condita quingentesimo, quadragesimo sexto, ante Christi natale anno ducentesimo duodecimo. Græci itidem numis aureis vsi fuêre: quemadmodum passim constat ex Historicis, Græcisq́;Græcisque authoribus: tametsi Lycurgus numo aureo & argenteo expuncto, ferreũferreum solùm vtendum imperauerit, sicuti Plutarchus scribit in eiusdem Lycurgi vita. Reges autem Catholici Fernandus & Elysabeth anno millesimo, quatercẽtequatercente simo,
2
*nonagesimo septimo, cudi iusserint monetam auream in his regnis ad hanc rationẽrationem, vt ex quolibet marcho percuterentur sexaginta quinq;quinque numi aurei, & tertia alterius numi pars. Sic etenim ex libra auri 12. vnciarum percusi fuêre numi aurei 98. Hi verò numi ex ipsa regia constitutione appellantur Excellentes, eiusq́;eiusque ponderis dupli fuêre. Item signati alij numi aurei, quos Doblones vulgus appellat, & demũdemum alij, qui quinq;quinque decẽdecem, viginti aut quinquaginta numos excellentes penderent: quos sæpissimè & nos vidimus, atq;atque ita cautum extat pragmatica constit. 118. Hac deniq;denique de prehensa horum numismatũnumismatum ponderis ratione, apparet, quemlibet horum numorũnumorum, quos Ducatos dicimus, & qui Excellentes regia l. nuncupantur, drachmalem esse, & ferè habere Atticę drachmę pondus. Nam drachmę Atticæ 64. Marcum efficiunt: 96 Romanam libram 12. vnciarum. Quam ob rem ex aureis his drachmalib. integri ponderis 64. tot detrahuntur grana, quæ efficiunt numũnumum aliũalium, & alterius tertiam partem: sic ex 96. tot grana subtrahuntur, quę duos numos aureos excellẽtesexcellentes cōstituuntconstituunt. DrachmāDrachmam aũtaunt hac in parte intelligo AtticāAtticam, quæ appendit septuaginta duo grana, quæ quidem Attica drachmaduas continet drachmas vulgares, quib aurifices vtuntur. Valet aũtaunt quilibet numus aureus ex his 11. regales argenteos huius regni numos, quorũquorum pręcedenti cap. meminimus, & vltra vnum marauedinũmarauedinum æreũæreum, atq;atque ideò valet CCCLXXV. æreos mara|uedinos. Expendebatur in his Hispaniarum regnis ab hinc decẽdecem, viginti & triginta annis aureus dictus Castellanus, cuius pōderepondere & nunc aurifices, fabriq́;fabrique argentarij vtuntur. Erat verò is numus probi quidẽquidem auri, & pendebat octo tomines, quorũquorum quilibet pendit 12. grana: duoq́;duoque efficiunt scriptulum: Sic sanè numus aureus Castellanus, appendit Atticam drachmam, & scriptulũscriptulum vnũvnum, habetq;habetque sextāsextam vnciæ partem: qua ratione 48. Castellani efficiunt marchum vnum, pondere quidem iusto, & sex vnciāvnciam: quemadmodum ex ipsius numismatis vero pōderepondere satis apparet. Huius numi aurei Castellani valor est planè quatercentorum octuaginta quinque marauedinorũmarauedinorum, quorum in 1. cap. meminimus. Demum Carolus Cæsar HispaniarũHispaniarum Rex percuti iussit aureos numos, qui Coronati, aut Coronæ dicuntur. Hi modò frequentiores sunt, quorum sexaginta octo faciunt marchum, & octo dimidius vnciam: triginta quatuor pẽduntpendunt vncias quatuor, centum & duo efficiunt librālibram Romanam 12. vnciarum. Valor cuiuslibet numi ex his censetur ad tercentum, quinquaginta marauedinos. Deniq;Denique numus hic aureus decẽdecem regales argenteos numos, & decem æreos marauedinos in æstimatione reddit: sicuti statutum est ab ipso Carolo in Pintiano totius regni conuentu anno M. D. 37. l. 104. Habet autem aureus hic numus pondus sexaginta octo granorum, conficiturq́;conficiturque & signatur ex auro non ita puro & precioso, vt est illud, ex quo excellentes aurei numi signabantur. Olim à Romanis numus percusus fuit, qui ex auro signatus simpliciter aureus dicebatur, cuius numi passim mentio fit à Iurisconsultis & vete
3
*ribus Historicis: sed quia ab eisdem traditur plęrunq;plęrunque numus aureus, qui dictus est solidus, nōdumnondum satis constitutum est, imò adhuc controuertitur, an aureus, & solidus eiusdẽeiusdem ponderis & valoris fuerint. Ipse verò post tot egregios authores rem istam breuiter examinabo, rationes vtriusq;vtriusque opinionis & authoritates adducens: ne videar temerè alteram ex his sententiāsententiam elegisse, & vt palàm sit, posse vtranq;vtranque habita ratione temporum verè & constanter asseuerari. Primùm enim illud sit absq;absque controuersia, solidũsolidum aureũaureum, cuius mentio fit à Iustiniano, & alijs paulò ante Cæsarib. sextam fuisse vnciæ partem: atque idẽidem appendere drachmādrachmam AtticāAtticam, & scrupulũscrupulum vnum, quo fit, vt sex solidi efficiant vnciāvnciam, & 72. libram. Quod constat ex Isidoro lib. 16. Etymolog. cap. 14. Constan. Harmeno. lib. 3. epitomes. tit. 7. tex. ad hoc insignis in l. quoties. C. de suscept. & Arca. lib. 10. cuius literāliteram & contextũcontextum subijciāsubijciam ex ipso codice Theodosiano, vt lector percipere possit facillimè, quantum differat à vulgata lectione, & aliqua AccursiũAccursium adnotasse, quæ planè subticuisset, si integram constitutionem legisset. Extat igitur constitutio hæc lib. 12. Cod. Theo. l. 13. tit. de susceptoribus, præpositis & Arcarijs.
Idem A. A. ad Germanianum Com. S. L.
QVOTIESCVNQVE solidi ad largitionum subsidia perferendisunt, non solidi, pro quibus adulterini sæpè subduntur, sed aut idem in massam redacti, si aliundè qui solui potest habere matertam auri obryza dirigatur, pro ea scilicet parte, quam vnusquisvnusquisque defendit: ne diutius vel allecti, vel prosecutores, vel largitionales adulterinos solidos subrogando in compendium suum fiscalia emolumenta conuertant. Illud etiam cautionis adijcimus, vt quotiescunquotiescunque certa summa solidorum pro tituli qualitate debetur, & auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos, libra feratur accepto. & cætera.
Dat. 6. Idus Ianuuarias, Romæ Lupicino, & Iouino Consulibus.
HÆC in Codice Theodosiano nuper typis tradito Ioannis Tillij Angolismensis diligentia & opera: tametsi in Iustiniani Codice tantùm apposita sit vltima huius constitutionis pars: his equidem verbis. Quotiescunq;Quotiescunque certa summa Solidorum pro tituli qualitate debetur, aut auri massa transmittitur, in septuaginta duos solidos libra feratur accepto. Huius constitutionis authores fuêre Valens & Valentinianus Imperatores ac Cæsares. Vnde manifestũmanifestum fit, solidum aureum, sextam fuisse vnciæ partẽpartem: & ideò sex solidos vnciam, septuaginta duos auri libram duodecim vnciarum efficere. Hanc sententiam etiam probātprobant & admittunt, præter Isidorum & Constantinum, Gulielmus Budæus lib. 5. de asse. Georgius Agricola lib. 2. de pondere & temperatura monetarum. & Alciatus lib. 3. Dispunctionum. cap. 9. Solidus autẽautem ideò dictus est, quod nihil illi deesse videatur. Solidum enim antiqui integrum dicebant, secundum Isidorum, & probatur in l. ergò. §. creditoribus. ff. de fideicommiss. libertat. testis item est & Horatius scribens: aut partem solido demere de die. Idemq́;Idemque Nebrissensis adnotauit in iuris ciuilis lexico. Ea verò dictio, de quamodò agimus, etiam aureis conuenit, & in vsum accessit ad discrimen constituendum inter aureos integros, & semisses, ac tremisses: cùm semisses ex dimidia auri parte, tremisses ex tertia constarent: sicuti apparet ex Aelio Lampridio in Alexandri Seueri vita. & in l. iubemus. C. de erogatione militar. annonæ libr. 12. & titulo de veste militari. l. 3. eodem libro. Quo in loco inquiunt Archadius & Honorius. Fortissimis militibus nostris per Illyricum non binos tremisses pro singulis chlamydibus, sed singulos solidos dari præcipimus. Sic Volusius Mætianus de asse, libram integram solidum appellat. Prima, inquit, diuisio solidi, id est, libræ. Ex quibus deducitur, non ex eo dictum fuisse solidum, quia de solido, & puro auro factus fuerit, à soliditate, vt falsò existimat gloss. in l. vnic. C. de veteris numismat. | potestat. libr. 11. Nam & ex his quæ hoc in capite nos adnotabimus, constabit, aureos veteres, & solidos frequentissimè percusos fuisse ex auro mixto, non ex puro & obryzo. Solidus tamen hic numus aureus. 24. siliquas appendit: & ideò octaua eius pars tres habet siliquas: vt probat Antonius Augustinus ex Nouella Græca costitutione. 130. de vsuris nauticis, nondum typis tradita. Etiamsi falso alij contrarium scripserint, quorum error manifestè deprehenditur ex eo, quòd sexta vnciæ pars, quam appendit solidus, constet ex drachma Attica, & scriptulo: drachma verò ex obolis sex, & sic decem & octo siliquis: scriptulum ex duobus obolis, atque ita ex siliquis sex: quemadmodum in capi. præcedenti probauimus, vnde solidus 24. habet siliquas. Hinc tandem fit, vt solidus hic numus aureus, qui sextam habet vnciæ partem, omninò similis sit numo aureo Castellano. Et hoc quidem obtinet quò ad pondus: nam de valore & precio ipsius solidi paulò post in hoc ipso capite dicemus, tametsi hæc ferè iam olim tradiderimus libro 1. Variarum Resolut. capit. 11. Hæc igitur sunt planè accipienda, & absq;absque vlla controuersia de solido aureo, cuius mentio fit in ipsius Iustiniani Codice, & in eiusdem Cæsaris constitutionibus.
Ex §. sequenti.

Ex §. sequenti.

  • 1 Aureus, quòd sexta fuerit vnciæ pars, multis probatur rationibus.
  • 2 Rursus traditur, aureum à solido differre, & quartam efficere vnciæ partem.
  • 3 Quæ fuerit hactenus auri ad argentum, argentiue ad aurum proportio.
  • 4 Auri bonitas traditur, & qua ratione cognosci ea poßit.
  • 5 Aurum obryzum, quid.
  • 6 Argenti bonitas itidem distinguitur.
  • 7 Argentum postulatum, quid.
§. Primus.
DE aureo sanè quidam opinantur, eum numum pondere similem fuisse solido, atq;atque ideò sextam fuisse vnciæ partem. Hæc sententia placuit aduersus Budæum Aemilio Ferreto institu. de pœna temerè litig. Antonio Augustino libr. 2. emendat. c. 9. Eandem probat, veriorem ac certiorem esse censet Ioan. Arce ab Otalora olim in hoc Granatensi Prætorio regius consiliarius, qui nunc Pintiæ eodẽeodem munere fungitur, vir equidem ob singularem eius eruditionem ab omnibus, sed à me præ cęteris suspiciendus. Is inquam in eleganti opere, quod de nobilitate Hispana publicum fecit, parte 2. c. 4. scribit, solidum & aureum idem esse, nec pondere, nec valore differre. Horum authorum rationes exponam, vt facilius deprehendi possit, quò tendat huius controuersiæ status.
Prima eorum ratio adsumitur ex d. l. quoties. qua constat, numum aureum, qui solidus dictus est, sextam fuisse vnciæ partem. Idem probatur authoritate Isidori & Constantini Harmenopuli, quorum modò meminimus. Igitur satis apparet, aureum numum apud veteres & IuriscōsultosIurisconsultos sextam fuisse vnciæ partem, & sic omninò similem extitisse solido pondere quidem, & item numo aureo Castellano.
Secunda ratio adducitur ex l. vnic. C. de collat. æris. lib. 10. Ea etenim constitutione quilibet aureus solidus æstimatur vicenis libris ęris, id est, interprete Antonio Augustino centum viginti sestertijs. Sed si solidus minoris ponderis esset, quàm aureus, verisimile non fit, eum pluris æstimari, cùm aureus centũcentum tantùm sestertijs fuerit æstimatus. Consequitur ergo, cùm constet de solidi certo pondere, idem pondus & aureum habuisse.
Tertiò idem probatur in l. si verò. §. Prætor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effud. pœna etenim ibi statuta est iure Pandectarum decem solidorũsolidorum, quæ per Iustinianum expressim traditur nomine decem aureorum. in §. item is. vers. cui similis est. instit. de oblig. quæ ex quasi malefic. nascunt. Ex quibus duo libet adnotare. Primum apud Iurisconsultos in Pandectarum libris mẽtionemmentionem fieri solidorum: quæ itidem fit in l. quia vulgò. ff. de ædilit. edict. Secundum, promiscuè à Iurisconsultis, & Iustiniano accipi solidos, & aureos, vt idem omninò sint.
Quartò, hoc ipsum stabilitur ex l. 1. in princip. ff. de his, qui deiec. vel effu. quo in loco pœna constituitur quinquaginta aureorum, quam sub eadem quantitate, & eodem aureorum nomine repetit Iustinianus in dicto §. item is. versic. ob hominem. Vt hinc planè constet, Iustinianum veterem aureorum monetam minimè mutasse, sed manifesto argumento comprobasse, eam solido parem esse, cùm in eadem materia, quæ per veteres leges tradita fuerit sub promiscuo aureorum & solidorum vsu, ipsemet quandoq́;quandoque solidorũsolidorum, quandoq́;quandoque aureorũaureorum mentionẽmentionem fecerit.
Quintò idem probare conantur ex eo, quòd Iustini. in §. vlti. instit. de pœn. temerè liti. pœnam à Iurisconsultis quinquaginta aureorum numero statutam in l. si libertus. ff. de in ius voc. l. 2. l. in eum. & l. vlti. ff. in ius vocat. vt eant. quinquaginta solidorum nomine expressit.
Sextò constat, à solido aureum non differre, nec pondere, nec valore, ex regia l. 7. tit. 18. part. 1. vbi aduersus occidentem Episcopum, presbyterum, aut Diaconum pœna solidorum statuta est sub certo numero: cùm idem numorũnumorum numerus videatur sub aureorum nomine iure cōmunicommuni diffiniri pro eiusdẽeiusdem criminis pœna. c. qui sub diaconum. 17. quæst. 4.
Septimò hoc ipsum probari potest, quia in quibusdam regijs constitutionibus mentio solidorum fit in his casibus, in quibus apud ipsos Iurisconsultos aureorum nomen exponitur. Nam & aurei, quorum meminère Iurisconsulti in l. 1. §. 1. & §. 2. ff. de sepulch. viol. solidi nominantur in l. 1. & 2. lib. 4. fori.
Octauò eadem opinio comprobatur authoritate Accursij. Bart. & doct. in d. l. quoties. & in l. quicunque. C. de seruis fugitiu. Abb. & Felin. in capit. conquerente. de offic. ord. quorum, & aliorum communi consensu decisum extat, aureum Iurisconsultorum, & solidum Iustiniani eiusdem valoris, & ponderis fuisse. Nonò & his rationibus ipse aliam adijcio, certò sciens quantùm ea sit roboris habitura. Etenim cùm regiæ partitarum leges plerunquè, ac frequentissimè aureos, & solidos veterum Iurisconsultorum, & Iustiniani in eandem monetam Hispaniarum transtulerint, satis est probabile, doctissimos illos viros, qui Partitarum operi strenuam dedêre operam, planè existim asse, eiusdem ponderis, & valoris, aureum, & solidum fuisse. Verùm ex contrario alijs visum est, aureum veterem à solido Codicis Iustiniani differre proportione sescupla, ita quidem, vt aureus sit sescuplo maior pondere ipso quidem
2
*solido. atque ideò quatuor aurei vnciam efficiunt: quadraginta octo auri Libram duodecim vnicarum: triginta duo marchum octo vnciarum. Sic etenim censent, & opinantur Gulielmus Budæus libro tertio. & rursus libro quinto de Asse. Leonardus Portius libro primo de monetis, & ponderibus. Alcia. libr. 3. dispunct. capit. 9. Georgius Agricola lib. 2 de pondere, & temporat. monet. quorum sententia multis probari potest. Primò ex ipsismet numis aureis veteribus, quorum viginti quatuor testatur Budæus in d. libr. 3. expendisse, atque ex iusti ponderis examine deprehendisse, ipsos appendere sex auri vncias. Scribit tamen aureis viginti quatuor addidisse duas drachmas, & grana quædam, ex quibus perduxit rem ad æquilibrium. Sic factum est, vt viginti quatuor aureis duæ ad iustum & exactum pondus deficerent drachmæ. Idq́ue mirum non est ob eorum vetustatem, ex qua consumpti, & corrosi aliqua ex parte fuêre. Igitur huius doctissimi viri diligentia probabiliùs est, aureum quartam fuisse vnciæ partem: cum viginti quatuor sex vncias appenderint, duabus propter vetustatem eorum deficientibus drachmis. Secundò ad hoc ipsum & locus Plinij conducit lib. 33. c. 3. Etenim ex emendatione Leonardi Portij, Agricolæ, & aliorum ita is scripsit. Aureus numus post annum sexagesimum secundum percussus est, quam argenteus, ita vt scrupulum valeret sestertijs vicenis, quod efficit in libras ratione sestertiorum, qui tunc erāterant. V. DCCLX. sestertios. Post hæc placuit, quadraginta duo signari ex auri libris, paulatimq́;paulatimque principes imminuere pondus, minutissimè verò ad 48. Hæc Plinius, ex quo apparet, aureos quatuor vnciam fecisse, & ætate ipsius Plinij ex auri libra romana percussos fuisse aureos quadraginta octo. Tertiò his accedit Iulij Pollucis authoritas, is etenim libro 4. de vocabulis ad Commodum Cæsarem inquit, Aureus numus duas drachmas Atticas habebat. Vnde par est vt quemadmodum denarius romanus ferè drachmalis pondere fuerit: ita & aureus romanus duas drachmas habuerit: vnde manifestum fit aureo quartam fuisse vnciæ partem: cum vncia ex octo drachmis constet. Erit igitur hic aureus romanus iuxta pondus istud similis ferè habita ratione ponderis aureo numo duplo, quem vulgus Doblon appellat. Est enim duplus hic numus aureus ponderis ferè duarum drachmarum: siquidem dupli aurei Castellani, quos cudi iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth, triginta duo efficiunt marchum addito alterius dupli aurei Besse, aut duobus adiectis tremissibus: atque ideò quatuor ex his vnciam ferè constituunt. Quartò ad hanc rem diligentiùs expendendāexpendendam oportet prænotare, aureum illum veterem, qui absque vlla controuersia viginti quinque denarios argenteos valuit, si is foret solido similis, ita vt drachmam, & scrupulum appenderet, maximè dissimilem constituere proportionem, & analogiam auri ad argentum, multumq́ue diuersam ab ea, quæ Cæsarum temporibus, & multò antè Romæ habita fuerit. Qua de re illud est constituendum, quod olim cùm
3
*Romæ fuit auri penuria, authore Plinio, ea fuit proportio auri ad argentum, quæ est quindecim ad vnum: drachma etenim auri quindecim argenti drachmis æstimabatur. Erat ergo quindecuplex auri ad argentum analogia, seu æstimationis proportio. quod palam deducitur ex Plinio, qui libro trigesimotertio. capit. 3. scribit, scrupulum auri vicenos sestertios valuisse: sed viginti sestertij quindecim argenti scrupulos continebant: nempè appendebant quinque drachmas, aut denarios, quorum quilibet, si denarius omninò drachmæ similis est, tria scrupula pendit: igitur ex Plinio deducitur, tunc auri ad argentum esse proportionem quindecuplam, atque ita Budęus Plinij locum libro tertio de asse inducit, & interpretatur. Deinde apparet, Romæ vnam auri partem decem argenti partibus aliquando æstimatam fuisse. Cuius rei testis est Liuius lib. 38. agens de conditionibus pacis, ad quas Aetoli conuenerant cum Romanis, inquit enim: de pecuniæ summa, quam penderent, pensionibusq́ue eius nihil ex eo, quod cum consule conuenerat, mutatum, pro argento si aurum dare mallent, dare conuenit, dum pro argenteis decem aureus vnus valeret. Idem & Iulius Pollux libro 9. de | vocabulis ad CōmodũCommodum affirmat ex Mænandri comœdia, quæ depositum apud argentarium dicitur. Huius loci Budæus, & Georgius Agricola meminêre. Et licèt Carolus Molinæus. de contractibus quæst. 100. nume. 779. existim et parùm cautè Liuij locum ad rem istam ad duci, opinor ipse optimè hoc ex eo probari: cum sit vero simile, de aureo, & argenteo eiusdem ponderis actum fuisse. Herodotus autem in Thalia vnum auri talentum taxauit tredecim argenti talentis. Romæ verò Sergij Galbæ temporibus vna auri portio æstimata fuit argenti portionibus duodecim, & dimidia: quod ex Tranquillo, & Cornelio Tacito in hunc modum deducit Georgius Agricola. Scribit enim Suetonius TrāquillusTranquillus in Othone Siluio. Nullo igitur officio, aut ambitionis in quemquāquemquam genere omisso, quoties cœna principem acciperet, aureos excubanti cohorti viritim diuidebat. De eadem quoque largitione ita loquitur Tacitus, eo paulatim progressu, vt per speciem conuiuij, quoties Galba apud Othonem epularetur, cohorti excubias agenti viritim centenos diuideret. Nam cùm centum numi sestertij efficiant quinque & viginti denarios, & aureus duorum denariorum pondus habeat, vna quidem auri pars, argenti partibus duodecim & dimidia æstimata fuisse videtur. Hipparchus apud Platonem apertè asseuerat, vnam auri portionem esse precium duodecim argenti portionum. Sic etenim constat ex Platonis dialogo, cui titulus Hipparchus, vel de lucri cupiditate. Deinde Vespasiani temporibus, vnam auri portionem, argenti portionibus duodecim æstimatam à Romanis fuisse, deducitur ex Plinio, qui libro 19. capitul. 1. Proximus, inquit, Byssino, mulierum maximè delicijs circa Elin in Achaia genito, quaternus denarijs scriptula eius permutata quondam, vt auri. Habent enim quatuor denarij pondus duodecim scrupulorũscrupulorum, seu scriptulorũscriptulorum. Eritq́ue paulò maior auri ad argentum proportio, si denarium maiorem drachma constituamus, nempè si septem denarij efficiant vnciam, quæ constat ex viginti quatuor scrupulis, tunc sanè quatuor denarij pondus habebũthabebunt ferè quatuordecim scrupulorum: atque ideò auri ad argẽtumargentum proportio hæc erit constituẽdaconstituenda, vt vna pars auri ferè quatuordecim argenti partibus sit æstimanda. Sic denique tempore illo, quo Romæ solidus sextularis erat, auri portio vna, quatuordecim argenti portionibus æstimabatur: quem ad modum ex l. 1. C. de argẽtiargenti precio. lib. 10. de ducitur: & adnotârunt Caro lus Molinæ. de contracti. quæstio. 100. nu. 779. Anto. Augustinus lib. 2. emenda. c. 8. Hoc ipsum & multò antè obtinuerat, vt ex Plinio modò probauimus, & ex Suetonio, ac Tacito paulò antè citatis idem obseruandum erit, si ex septẽseptem denarijs vnciāvnciam, & ex duabus drachmis aureum veterem constituamus: siquidem viginti octo drachmæ, & aliꝗdaliquod plus cōstentconstent ex viginti quinque denarijs. Fit igitur satis manifestum, olim Romæ tempore, quo solidus erat in vsu ex sexta vnciæ parte, & item eo, quo aureus publica percudebatur authoritate, auri ad argentũargentum eam fuisse proportionem, quæ est vnius ad quatuor decim. Quod si hæc vera sunt, nec vnquāvnquam pluris fuerit aurũaurum Romæ æstimatũæstimatum, quāquam ad rationẽrationem vnius pro quindecim argenti partibus, fieri non potest: nec est verosimile, aureũaureum pẽdentẽpendentem drachmādrachmam, & scrupulũscrupulum, & sic similẽsimilem pondere Iustiniani solido, valuisse viginti quinq;quinque denarios argenteos: cum esset tũctunc ea proportio auri ad argentũargentum, quæ est vnius pro vndeuiginti, quod nullibi legi, & si diligenter inquisierim. Et hæc quidẽquidem si denarius pōderepondere drachmę similis cōstituaturconstituatur. Quod si denarius Plinio authore, septima est vnciæ pars: multò maior erit auri ad argentũargentum æstimationis analogia, & proportio, quia vna pars auri æstiman da est vna & viginti argenti partibus. Hanc sanè rationẽrationem ipse quandoq́;quandoque probaui pro Budæi, Leonardi portij, & aliorũaliorum sententia, quāquam vlteriùs exponam illud primùm præfatus, minimè controuersum esse, apud veteres aureum viginti quinque denarios valuisse, quod minimè negant Ant. August. & Ferretus: idemque nos inferiùs euidenter ostendemus. Nostra verò ætate vna quidem auri pars vndecim argenti partibus, aliquando duo decim æstimatur, & pluris ob auri inopiāinopiam, vel eius ęstimationẽęstimationem ex eo contingentem, quod aurum sit purum absque vlla argenti, vel æris mistura. Hæc aũtaunt tam varia æstimatio auri, præter rationem illam, quæ ab eius inopia sumitur, poterit contingere ex ipsius auri, vel argẽtiargenti qualitate. Hæc tandẽtandem qualitas inde constat, quòd quantò purius est ipsum aurum, vel argentum: tantò est maioris æstimationis: sic & minoris æstimandum erit,
4
*si mistum sit alterius metalli maiori portioni. Auri etenim bonitas in vigintiquatuor caractis indicaturæ pro ratione marchi consummatur. Nostri siquidem aurifices & argẽtarijargentarij fabri ad legẽlegem, & bonitatẽbonitatem auri indicandam & deprehendendam vtuntur caractis, quam dictionem à Ceratio, verbo Græco deflexêre. Est enim Ceratium minuti ponderis vocabulum à grano siliquæ ductum, qui fructus est arboris prædulcis digitorum hominis longitudine, & pollicis latitudine. nos Hispani Garrouas dicimus: intus sunt grana, quæ ceratra dicuntur nomine cum fructibus communicato. Sic Columela li. 3. Siliquam, inquit, Græcam quidam ceratiũceratium appellant. Hac tamen in parte ceratium non ad pondus veteris ceratij, aut siliquæ referendum est, sed ad auri indicaturam: quod & Budæus admonet libro 3. de asse. Nam aurifices Marchum diuidunt in viginti quatuor caracta, quæ vulgò Quilates vocamus: cuilibet autem vnciæ conueniunt tria caracta: aut tres | quilates, qua ratione cùm dicimus, oro de. 24. quilates, intelligimus aurum purum, & obryzum, quod nullam habet mixturam alterius metalli, nec argẽtiargenti, nec æris. Hinc sanè fit, quòd aurum illud est omninò purum, quod totum legitimum vnciæ, vel marchæ pondus, id est, in marcho. 24. caracta, habet ex vero auro, nullo admixto metallo, nec argento, necære. Quòd si marchæ auri sit admixta vicesima quarta æris, vel argenti pars, dicetur aurum istud viginti trium caractorum: nos dicemus vulgari sermone, oro de. 23. quilates. Sic si in auri marcha sit duodecima portio argenti, vel æris, dicetur aurum hoc viginti duorum caractorum, id est, oro de. 22. quilates. Hanc verò auri bonitatem facilimè deprehendunt aurifices, lydio lapide aurum probantes. Nam & Plinius libro 33. cap. 8. de eodem lapide lydio tractans inquit. His coticulis periti cùm è vena, vt lima rapiunt experimentum, protinus dicunt, quantum auri sit in ea, quantum argenti, vel æris: scrupulati differentia mirabili ratione non fallente. Hæc Plinius, qui scrupulum dixit, quod nos quilate dicimus. Hæc tamen Castellana dictio quo ad pondus quatuor habet grana vulgaria. Hinc ergò planè intelligitur constitutio Regum Catholicorum, cuius in hoc capite meminimus, dum iubet, aureos numos, quos excellentes appellat, ex auro percuti, quod aurum sit de ley. de. 23. quilates, y tres quartos. Est enim hoc aurum non omninò purum, sed quod habet argenti, vel ęris admixtam nonagesimam sextam partem: sic habet aurum istud æris, vel argenti quartāquartam vnius caracti partem in auri marcho vel in octo vncijs. Eadem ratione constat intellectus ad l. 104. Caroli Cæsaris, Hispaniarum Regis anno. 37. Pintiæ latam, qua constitutum est, vt numi aurei percutiantur, & hi Coronæ dicantur, ex auro quidem. 22. caractorum, id est, de. 22. quilates. Habet enim hoc aurum in quolibet marcho duodecimam argenti vel æris ad mistam portionem: & sic vnius vnciæ duas partes è tribus. Dicitur aurum istud apud latinos duo & vicenarium: quia duodecima parte ab auro purissimo deficiat, & habeat viginti duo caracta. Eodem sermè modo aurum dicitur vicenarium quod est viginti caractorum. Et item aurum duodeuicenarium, quod habet. 18. caracta: & id differt à purissimo quarta parte: quemadmodum Budæus diligentissimè explicat libro tertio de asse scribens, vasa rarò ex auro purissimo fieri: ideò, quòd illud aurum vsuram non fert, nec attrectationem sine magno intertrimento, idcircò consultò temperatur. Et idem fit in anulis, catellis, spirisq́ue, & mundo muliebri, ne facilè frangatur, aut torqueatur. testatur & ipse Budæus, apud Gallos numos aureos percuti ex auro, quod vno tantum seratio deficiat in ipsa iudicatura: cùm constet ex viginti tribus caractis. Sed & hinc aperitur sensus Suetonij Tranquilli, qui in Cæsare scribit ca. 54. in Gallia sana, templaq́ue Deum donis referta expilauit, vrbes diruit sæpiùs ob prædam, quàm ob delictum: vnde factum, vt auro abundaret, ternisq́ue milibus numum promercale in Italia, prouincijsq́ue diuideret. Etenim ex hoc Suetonij loco manifestum fit, auri libram æstimatam fuisse ad rationem fere vnius auri partis pro argenti octo partibus: cùm de sestertijs numis sit Suetonius intelligendus: vnde coniectare possumus, aurum illud, nempè vascularium, fuisse duodeuicenarium, & à purissimo auro quarta parte deficere, vt tandem fuerit aurum de. 18. quilates, quod & ipse Budæus admonet. Hæc quidem de auro puro adnotauimus, & de mixto: aurum verò purissimum passim obryzum vocatur: atque inde obryzati so
5
*lidi dicuntur in l. Vniuersos. C. de veter. numismatis potest. & in l. 1. C. de oblatione votorum li. 12. qui ex purissimo auro fuerint signati. Plin. ad hæc li. 33. c. 3. Auri, inquit, experimẽtoexperimento ignis est, vt simili colore rubeat, quo ignis, atq;atque ipsum obryzũobryzum vocant. Sic & ad bonitatẽbonitatem auri, & ad eius pondus examinandũexaminandum iubet lex cōstituiconstitui publicũpublicum iudicem, quem, ZygostatẽZygostatem appellat: nos CōtrasteContraste dicimus. l. 2. C. de ponderatori. & auri illatione lib. 10. Olim Romæ lege lata à Mario Gratidiano statutus est ludus, id est schola, probandi numismatis, vt ægrè fallere possent numi adulteratores, teste Plinio lib. 33. c. 9. Commemorat ad hæc Georgius Angli. l. 1. de precio metallorum. Darium Regem Persarum, cùm cuperet tale monimentum sui relinquere, quale nullus Rex reliquisset, ex auro, quod quàm fieri potuit, purissimum ex coxit, numos percusisse, qui Darici vocati sunt. Daricus autem hic numus pendebat duas drachmas: vnde similis erat duplo aureo numo, quem percuti iusserunt Reges Catholici Fernandus, & Elysabeth: quẽadmodumquemadmodum ex dicto pondere constat: quod proprium huius Darici numismatis fuisse ex Xenophonte, & Aristophanis interprete docet idem Agric. lib. 2. de pondere, & tẽperattemperat. monet. aduersus Budæum, qui existimat, DaricũDaricum octo drachmarum pondus habuisse. Erat ergò Daricus pondere similis aureo romano iuxta posteriorem sententiam: habebatq́;habebatque ex altera parte imaginẽimaginem Darij, ex altera Sagittarium incisum, authore Plutarcho in vita Artaxerxis. Tyberius item Imperator, qui Iustino successit, Chilpericum Regem Francorum aliquot puris aureis ad eum missis donauit: quorum quilibet libram pendebat, & altera cuiusq́;cuiusque pars exprimebat imaginem Imperatoris cum hac inscriptione: Tyberij Constantini perpetui Augusti: altera currum quadrigatũquadrigatum, cui in sidebat auriga cum hac præclara in scriptione: Gloria Romanorum. cuius rei meminit Georgius Agricola lib. 1. de precio metallorum: atq;atque item Sabellicus Aeneade 8. libr. 5. Sed & Paulus Aemylius de | rebus Francorum li. 1. idem scribit adijciens, hos numos fuisse quinquaginta: tametsi non scripserit, eos fuisse ex auro purissimo signatos. AurũAurum verò hoc purissimum obryzũobryzum vocatur, quasi ophirizũophirizum, aut ophirisiũophirisium authore Hieronymo ab Ophir insula Aethiopiæ, vnde purissimum aduehebatur. Latini autem & pro obryzo obrussam dixêre: vt Seneca Epistola 13. hæc, inquit, est eius obrussa: id est summa bonitas: vt interpretatur Andræ. Alciatus li. 5. Parergon. c. 9. Qui etiam censet, hinc deduci prouerbiũprouerbium, ad obrussam: id est ad summum perfectionis: quo Cicero in Bruto vtitur. Expurgandus est, inquit, sermo, & adhibenda ad obrussam ratio, quæ mutari non potest. Aurei item numi obryzati meminit Agathias Historicus. Locus sanè diui Hieronymi, cuius simpliciter Alciatus meminit, est, ni fallor, in Commentarijs in Hieremiam li. 2. c. 10. super illa verba: Argentum inuolutum, siue productum de Tharsis affertur: aurũaurum de ophaz, opus artificis, & manus ærarij. Hieronymus ita inquit: septem nominibus apud Hebræos appellatur aurum, quorũquorum vnum ophaz dicitur: quod nos dicere possumus obryzum. Idem adnotauit doctissimus Beroaldus apud SuetoniũSuetonium in Nerone c. 44. ex Fortunato interprete ecclesiasticarum dictionum. Quæ tamen verba minimè probant, Hieronymum voluisse obryzum aurum inde deducere, quasi ophirisium ab Ophir. Nam & si dixerit, aurum ex Ophir propter eius summam bonitatem posse dici à Latinis obryzum, non tamen significat, obryzum dictum ab Ophir, qua si ophirisium. Potuit sanè obryzum dici quasi ἄβρυζον id est syncerum, delicatumq́ue. Dictio autem, obrussa, agnoscitur ab Erasmo in adnotationibus ad Senecam ex ratione auri obryzi. Apud Ciceronem in Bruto vulgata lectio hæc est. Expurgandus est sermo, & adhibenda quàm obtrusa ratio, quæ mutari non potest. Sed & Petrus Victorius in adnotationibus, obrussam ex veteri codice agnoscit existimans, in vtraque lectione subesse mendum. Fit & auri obryzi mentio Danielis c. 10. vbi Hieronymus ex aquila, aurum Ophaz interpretatur. Suetonius item in Nerone c. 44. eiusdem auri obryzi mentionem fecit.
Argenti lex, & bonitas non ex caractis, sed ex denarijs, & granis à fabris argẽtarijsargentarijs distinguitur. Accipitur enim hic denarius non ad pondus,
6
*sed potiùs ad bonitatem. Idcircò est duo decima pars integræ, seu totius puritatis materiæ cuius libet massæ: vt explicat eleganter Carolus Molin. de contractibus, quæstio 100. num. 182. & 189. Nos tamen ad marchum in praxi denarios hos deducemus: si quidem marcha habet duodecim denarios, quorum quilibet diuiditur in grana 23. Summa igitur bonitas in argento ea est, vt marchus quilibet habeat duodecim denarios argenti: atque ita marchus totus erit argenti puri, quod nullam habet æris, aut stanni mixturam. Quod si marcha habuerit duodecimam partem æris mistam argento, tunc argentum hoc erit vndecim denariorum: quia duo decimus denarius non argẽtiargenti, sed æris est, alteriúsue metalli. Sic sanè constitutio regia in Pragmaticis dum statuit, numos argenteos esse cudendos ex argento, que sea de ley de onze dineros, y quatro granos, est ita intelligenda, vt numi argentei percutiantur ex argento, cui tantùm mixta sit ęris, aut alterius metalli pars duodecima minus sexta parte: atque ita vnius denarij quinque partes ex ipsius denarij sex: denique habet argentum hoc misturam alterius metalli ad rationem decimæ quartæ partis, & paulò pluris. Quilibet igitur marchus huius legis & bonitatis habet alterius metalli quatuor Atticas drachmas, & ferè dimidiam, vel semunciam, & plus: nempè dimidiam fermè Atticam drachmam. Hanc verò rationem bonitatis auri, & argenti præter Budæum, & Carolum Molinæum tradidit optimè Albertus Brunus in tracta. de augmento, & diminutione conclusione vltima. Ex argento purissimo numos percussit Ariandes, quem Cambyses Aegypto præfecerat. quaro Herodo ti etiam temporibus argentum Ariandicum fuit purissimum: meminit huius numismatis Georgius Agricola li. 1. de precio metallorum. Romani verò denarij, etiam qui tempore Consulum percussi fuêre, non sunt ex puro argento confecti. Si quidem æris habent partem octauam, quàm Liuius Drusus Tribu
7
*nus plebis miscuit argento, qui ab Imperatoribus signati sunt, maiorem habent æris portionem: quod eleganter, ac diligentissimè tradit Georg. Agricola lib. 2. de ponderib. & temperatura monet. qui & in d. li. 1. de precio metallorum, & monetis, vtranque rationes adducit, an expediat reipublicæ, numos ex auro, vel argento purissimos percuti: an potiùs vtile sit, auro, & argento misceri æris partem aliquam ad numismata cudenda. Ipse vidi multos Cæsarum denarios argenteos, quorum aliquot signati videbantur ex argento, cui mixta erat decima, vel duodecima æris pars: aliquot autem ex minoris bonitatis materia, nempè ex argento, cui fuerit mixta sexta, vel quinta æris pars. Nec diffiteor apud Romanos, & Græcos, vt & apud Hispanos varias ob causas sæpissimè ex reipublicæ instituto, rem istam numariam mutationem in argenti, & auri materia accepisse. Denique in auro, & argento ratio iudicaturæ communis est, vt quod excoctissimum sit, vel aurum, vel argentum, id sit à mixtura alterius metalli purgatissimum. Argentum purissimum, quod nos Hispani Acendrado dicimus, à Latinis Pustulatum nuncupatur ex authoritate Suetonij in Nerone c. 44. & IuriscōsultiIurisconsulti in l. in naue Saupheli. ff. loca. quo in loco Budæus hoc adnotauit, & Philip. Beroal dus ad Suetonium in d. cap. 44. Catellianus | Cotta in dictione. Argentum. Hoc ipsum Aulus Gellius appellat li. 6. c. 5. argentum purum, putum. Qua de re multa tradidere Alciatus li. 6. Parer. c. 4. Carolus Molin. in tract. de contractibus q. 100. num. 785. & Stephanus Forcatulus in Necyomantia iuris dialogo 6. Quibus non omninò placet dictio Pustulatum apud Suetonium, nec apud Iurisconsultum, apud quem in Pandectis Florentinis legitur, Pusulatum. Sed à multis proditum est, aurum, & argẽtumargentum non posse ita excoqui, quin aliquāaliquam habeat, etiam summa diligentia excoctum, alterius metalli portionem. Secundum hos in auro est summa bonitas ad quartum, & vicesimum ceratium ad quadrantem absolutum: id est, vt quadrans tantùm ceratij in tota massa, aut marcho æreus sit, aut argenteus. Sic equidem aurum illud, cuius meminit præcitata regia constitutio, erit iuxta hanc rationem purissimum, & obryzum. Argentum autem ex hoc illud erit purgatissimum, cui tantùm mistus est alterius metalli denarij quadrans; nempè quadragesima octaua totius massæ pars. Verùm Guliel. Budæus lib. 3. de asse. consentiens huic opinioni veterum, & asseuerans, aurum, & argentum ad præscriptam bonitatem summũsummum censeri: nihilominùs ex iudicio, & testimonio peritorum huius seculi probat, argentum ita decoqui posse, vt nihil penitùs præter merum argẽtumargentum supersit: aurum verò adeò posse igni purgari, vt ad bonitatem absolutam, & summam non sit in eo ęris, aut argenti quicquàm præter decimam sextam vnius caracti portionem. Et sanè huic auro, vt verè sit viginti quatuor caractorum, de 24. quilates solum deficit vnius caracti decima sexta pars: nempè totius massæ portio trecentesima octuagesima quarta. Quæ omnia ideò hoc in loco adduximus, quòd existimemus fore necessaria, aut saltem vtilia esse ad cognitionem eius rei, quam hoc in opusculo tractandam suscepimus. Scribit & præter hæc Plinius libro 33. cap. 4. Omni auro inest argentum vario pondere, alibi dena, alibi nona, alibi octaua parte. In vno tantùm Galliæ metallo, quod vocant Albicratense, tricesima sexta portio inuenitur, ideò cæteris præest. Hactenùs Plinius. His ergò rationibus probari poterit Budæi, & aliorum sententia, quæ asserit, & diffiniuit, aureum veterum Romanorum quartam fuisse vnciæ partem, & à solido, ac numo aureo Iustiniani, & aliorum Cæsarum sescupla proportione distingui.
Ex §. sequenti.

Ex §. sequenti.

  • 1. Aureus apud Romanos non fuit semper eiusdem ponderis, nec eiusdem bonitatis: quamuis multo tempore fuerit quarta vnciæ pars.
  • 2. Aureus, quo tempore fuerit diminutus ad sextam vnciæ partem.
  • 3 Aureus dictus est solidus, etiam eo tempore, quo erat quarta vnciæ pars.
  • 4 Intellectus l. vnic. C. de collat. æris lib. 10.
  • 5 Solidi æstimatio, & valor.
  • 6 Intellectus l. vnic. C. de argenti. precio lib. 10.
  • 7 Intellectus cap. qui subdiaconum. 17. quæstio 1. 2.
  • 8 Argentei Turonenses, qui fuerint? Et intellectus clemen. 2. de magistris.
  • 9 Intellectus cap. Conquerente. de officio ordinarij.
  • 10 Siliquam Accursius falsò solidum interpretatur: & qui nos solidos decem.
  • 11 Solidi aurei in sacris Biblijs & inibi de Siclis aureis.
  • 12 Stater aureus vbique.
§. Secundus.
NON me latet, rem hanc difficilem esse: cùm & in ea viri diligentissimi in varias ierint sentẽtiassententias, quarum modò mentionem fecimus: conabor tamen quibusdam expositis assertionibus huius quæstionis nodum pro viribus explicare: vt hinc constitutissimum sit, habita ratione temporum vtranque sententiāsententiam defendi posse.
1
*Prima conclusio. Aureus apud Romanos non semper eiusdem ponderis fuit, nec eiusdem bonitatis. Prior assertionis pars constat ex authoritate Plinij lib. 33. cap. 3. cuius verba proximo §. retulimus. Nec hoc poterit negari, nisi ab eo, qui Plinium nusquàm legerit. idem tradidêre Leonardus Portius lib. 1. de sestertio. Budæus lib. 3. de asse. & Georgius Agricola lib. 1. de monetis, & precio metallorum. Posterior verò pars itidem ab eisdem probatur: cum ex eis appareat, à Principibus Romanis auro numismatico duodecimam partem argenti, vel æris, quandoq́ue maiorem, quandoq́ue minorem mistam fuisse: quemadmodum & hodiè fit. His accedit Pomponius Iurisconsultus in l. numismatum. ff. de vsufr. ita enim inquit, Numismatum aureorum, vel argenteorum veterum, quibus pro gemmis vti solent, vsusfructus legare potest.
Secunda conclusio. Aureus Romanorum multo quidem tempore fuit quarta vnciæ pars. Hæc deducitur ex Plinio in d. ca. 3. eius etenim tempore, & sic sub Cæsaribus Vespasiano, & Tito aureus hoc ponderis habuit, vt quarta fuerit vnciæ pars. Idem constat ex Numismatis à Budæo appensis ad vsque tempora M. Antonini Philosophi, Aurelij, & Seueri. Iulius item Pollux, qui ad Commodum Cæsarem de rerũrerum vocabulis scripsit, testis est, & aureum quartam fuisse vnciæ partem. Sunt & Aureliani Imperatoris aurei quidam, qui duos denarios appendunt, quorum aliquot hodie extant: vt commemorat Georgius Agricola lib. 2. de pondere, & temperat. monet.
Tertia conclusio. Aureus Romanus sub Constantino Imperatore, aut sub Iuliano ita pon|dere diminutus est, vt sextāsextam effecerit vnciæ partem. Hanc propositionem multis sanè coniecturis, & fortassis certis testimonijs probare quis poterit, si consideret, proximè constitutas conclusiones veras esse. Etenim sub Cæsaribus, qui hos præcesserunt, aureus quarta fuit vnciæ pars, ab his verò Imperatoribus vt sexta vnciæ pars iudicatur, & expenditur: Igitur constat, horum Cæsarum Imperio aureorum pondus diminutum fuisse. Quod & Georgius Agricola itidem asseuerat in d. lib. 2. Idem deducitur ex aureorum precio habita analogia, & proportione aurei ad argenteos numos: sicuti proximo paragrapho quarta ratione colligebamus. quamobrem satis certum fit, olim sub consulibus, & denique sub Cæsaribus ante Constantinum aureum fuisse quartam vnciæ partem.
3
*Quarta conclusio. Aureus etiam eo tempore, quo quartam appendit vnciæ partem, dictus est solidus, tunc primum: cùm Alexander Seuerus Imperator ex aureo tremisses, & semisses percuti iussit. Ad huius assertionis probationem Aelij Lampridij verbis vtar, qui in AlexādroAlexandro Seuero ita scribit. Vectigalia publica in id contraxit, vt qui decem aureos sub Heliogabalo præstiterant, tertiam partem aurei præstarent hoc est tricesimam partem. Tuncq́;Tuncque primũprimum semisses aureorum formati sunt. tunc etiam cum ad tertiam partem aurei vectigal decidisset, tremisses, dicente Alexandro, etiam quartarios futuros, quod minùs non posset: quos quidem iam formatos in moneta detinuit expectans, vt si vectigal contrahere potuisset, & eosdem ederet. Sed cum non potuisset per publicas necessitates, conflari eos iussit, & tremisses tantum solidosq́ue formari, formas binarias, ternarias, & quaternarias, & denarias etiam, atque ampliùs vsque ad bilibres quoque, & centenas, quas Heliogabalus inuenerat, resolui præcepit, nec in vsu cuiusquācuiusquam versari: atq;atque ex eo his materiæ nomẽnomen inditũinditum est, cùm diceret, plus largiendi hanc esse Imperatori causam, si cum multos solidos minores dare possit, dans decem, vel ampliùs vna forma triginta, & quinquaginta, & centum dare cogeretur. Hæc Lampridius, à quo libet deducere, aureos, quorum quilibet appendebat quartam vnciæ partem, solidos ex eo dictos fuisse, quòd integri aurei essent, non semisses, nec tremisses, quod tunc primum percussi fuêre: Semisses quidẽquidem ex dimidia aurei parte, tremisses ex tertia. Sed & sub Alexandro Seuero, aureum etiam habuisse quartam vnciæ partem, constat ex proxima cōclusioneconclusione, & ex his quæ ad eius intellectum adduximus. Item deducitur ex eodem Lampridio, aureos veteres tunc ex ea ratione solidos dici cœptos Nam & hac dictione iuxta significationem istam antè id temporis apud Latinæ linguæ authores rarus fuerat vsus. Aureos verò duarum drachmarum ideò minores solidos appellat Lampridius, quòd distinguerẽturdistinguerentur ab his, quos binarios: id est quatuor drachmarum: ternarios sex drachmarum: quaternarios octo: denarios viginti: Bilibres centum nonaginta duarum: centenarios ducentarum drachmarũdrachmarum Heliogabalus cudi fecerat. Sic Vlpianus, qui sub hoc Cæsare Alexandro floruit, in l. quod vulgò. ff. de Aedili. edict. in l. Si verò. §. Prætor ait. ff. de his, qui deiecer. vel effude. Prætorum, & Aedilium vetera edicta referens, pro aureis solidos apposuit, ex eo forsan, quòd & si eius dictionis non fuerit apud veteres frequens vsus, vsi tamen ea quandoque fuerint veteres Prætores, & Aediles: vel ex ea ratione, quòd Iurisconsultus ipse dictionem tunc in vsum deductam veteri substituerit: cùm frequentior sit mentio aureorum in ipsis veterum Prætorum, & Aedilium edictis. Eadem ratione, & ipso quidem tempore, quo aureus, siue solidus sextāsextam appendebat vnciæ partem, percussi fuêre aurei numi semisses, & tremisses. Tremissis autem numus aureus tertiam pẽdebatpendebat soli di partem, ita, vt solidus ex tribus tremissibus constaret, tremissis verò ex octo siliquis. Fit mentio de tremissibus in l. 3. C. de milit. veste. & in l. iubemus. C. de erog. mil. anno. lib. 12. & in Nouella. 28. & 29. Sed & de solidis aureis Iustiniani, & de tremissibus expressim meminêre Gothorum inclyti Reges, qui apud Hispanos leges olim tulêre ante Roderici Regis calamitatem: vt patet ex Foro Iuzgo maximè lib. 7. l. vltim. & lib. 8. titul. 4. contextus etenim latinus illarum legum solidi aurei passim meminit, item & tremissis numi, eum expendens ad tertiam solidi aurei partem. Extant sanè leges istæ, & nunc eo quidem sermone, atque idiomate, quo fuêre olim scriptæ, nempè latino, & rursus è regione Hispano, quo tunc Gothi vtebantur, quo & nunc paululum antiquatis nouatisq́ue dictionibus, vtimur.
Quinta cōclusioconclusio ex præmissis hunc in modum deducitur, Quamuis aureus à solido, nec re, nec nomine in effectu differat, nec vsquam ei dissimilis fuerit numus: tamen hic sub Consulibus, & Cæsaribus ferè ad Constantinum vsque maior pondere fuit, quàm qui sub Constantino, & successorib. fuerit posteà signatus Hæc ideò probatur, quòd iam dixerimus, aureum, etiam ponderis duarum drachmarum, & qui quartam habet vnciæ partem, dictum esse solidum. Deinde quia numus hic, qui olim appendit quartam vnciæ partem, posteà sub Constantino, & Iustiniano sexta suit vnciæ pars. Qua ratione nos lib. 1. Variarum resolutionum. cap. 11. asseruimus, & nunc constanter asserimus, aureum veterum Iurisconsultorum ab aureo codicis Theodosiani & Iustiniani ex eo differre, quòd aureus ille vetus quarta fuerit vnciæ pars: aureus autem, vel solidus Iustiniani, & aliorum Cæsarum, qui à Constantino imperium obtinuêre, sextam tantùm appenderit | vnciæ partem. Atque ideò rem istam obiter tetigisse videntur, qui discrimen hoc hac in controuersia nondum constituêre. Superest nunc his satisfacere rationibus, quæ pro contraria sententia fuêre adductæ. Non enim obstat textus in d. l. quoties. C. de susceptor. præp. & arcar. ea siquidem constitutio edita fuit à Valentiniano & Valente Cæsaribus, vt constat ex libro 12 Codicis Theodosiani tit. 6. quo tempore aureus vel solidus iam erat pondere diminutus, maximeq́;maximeque à veteri dissimilis, quippe qui sexta esset vnciæ pars. Errant ergo, qui eam cōstitutionemconstitutionem Alexandro Seuero, vel Iustiniano tribuendam esse censent. Non igitur quidquam nostram opinionem diuellit, quod ibidem solidus sexta vnciæ pars censeatur: sicut Isidorus, & alij scripsêre.
Secunda ratio ab Antonio Augustino collecta ex
4
*l. vnic. C. de collat. æris. libro 10. non admodum vrget, quod ostendere conabimur, prius statuentes rationem ipsius inductionis, qua vir ille doctissimus vtitur. Is etenim existimat, ab eadem constitutione libras æris viginti solido vno æstimari, atque ideò solidum valere centum viginti sestertios: cùm quælibet æris libra efficiat viginti quatuor asses semunciales, ex quibus constituitur valor sex sestertiorum ad rationem quatuor assium pro quolibet sestertio: Vnde deducitur, solidum ea lege valuisse centum viginti sestertios, & sic triginta denarios. Hinc sanè Antonius August. existimat, solidum eius fuisse ponderis, cuius fuerit aureus, cùm tanti sit valoris, imò pluris æstimetur. Posset equidem pluris hęc inductio fieri, si vtamur lectione, secundum quam dict. l. vnic. legitur in C. Theodosiano libro 11. titul. 22. l. 2. his equidem verbis.
Arcadius & Honorius, A. A. Hilario.
Aeris precia, quæ à prouincialibus postulantur, ita exigi volumus, vt pro viginti quinque libris æris solidus à possessore reddatur. Dat. V. Calen. Ianuar. Mediolani. Arcad. IIII. & Honorio III. A. A. & Conss.
Hinc vides, Lector candide, iuxta Antonij Augustin. rationem, vnum solidum aureum æstimari centum quinquaginta sestertijs, deniq;denique triginta septem denarijs. Quam æstimationẽæstimationem maximè iniquam esse satis constat, si legitima proportio auri ad argentũargentum obseruetur: Idcircò non possum ipse mihi persuadere, solidum aureum tanti vnquāvnquam æstimatũæstimatum fuisse, vt triginta septem argenti denarios valuerit: id etenim nec memini, me alicubi legisse, nec Budæus, Alciatus, Leonard. Portius, Agricola, ipséue Antonius August. tantæ æstimationis mentionem fecêre. Nam & si solidus, vel aureus quarta fuerit vnciæ pars, ac duas appenderet drachmas, si tanti æstimaretur, esset proportio auri ad argẽtumargentum ad rationem vnius pro decem & octo partibus. Quòd si solidus constituatur ex sexta vnciæ parte, vt ad d. l. vnic. constituendus est: profectò esset hæc proportio ad rationem vnius portionis auri pro viginti & octo argenti portionibus. Quod adeò absurdum est, vt facilimè refelli queat. Sed etsi lectionem communem admittamus, quæ vulgò recepta est, & authoritatem publicam habet, minimè permittāpermittam, nec cōcedamconcedam, ex d. l. vni. adno tari, solidũsolidum vnũvnum valuisse tempore illo centum & viginti sestertios, id est, triginta denarios. Non enim est credendum, aurũaurum eo tempore, quo maiorem habuit æris, aut argenti portionem, quàm olim habuerit, pluris tunc, quāquam olim æstimari, cùm eius esset in Italia penuria. Præsertim hæc æstimatio admittenda non est, vel ex eo, quòd multũmultum dissimilis sit, & iniqua proportio auri ad argentũargentum sic sanè non verebor asserere, solidum aureum sub Arcadio & Honorio Cæsaribus nequaquānequaquam tanti fuisse valoris, quanti ipse Anto. Augustin. inductione diligenti opinatur.
Ipse verò coniecturis quibusdam, & his à iustitiæ rectitudine deriuatis contendam, solidum au
5
*reum tertia parte veteris aurei diminutum, itidem & tertia æstimationis, ac precij parte à veteri deficere: qua ratione cùm vetus ille aureus valuerit viginti quinq;quinque denarios argenteos, solidus Iustiniani, & aliorum Cæsarum à CōstantinoConstantino, erit æstimandus denarijs argenteis ferè decem & septem: hæc enim æstimatio congruit proportioni auri ad argentum, quæ eo tempore iusta censebatur, sicuti nos superiùs tradidimus. Et probatur in l. 1. C. de argenti. pre. lib. 10. vbi libra argenti, quæ constat ex octuaginta quatuor denarijs, quinq;quinque aureis solidis ęstimatur. Eandem opinionem probauimus lib. 1. variar. resolut. cap. 11. quo in loco deduximus Iustiniani solidũsolidum ad hunc, quem modò exponimus, valorem. Cæterùm quod aureus olim habuerit hanc æstimationem centum sestertiorum, aut viginti quinque denariorum, tradidêre Gulielmus Budæus, Alciatus, Georgius Agricola, & alij hanc rem tractantes, nec negat ipse Antonius Augustinus. Sed & hoc manifestum fit ex Tranquillo, in Othone & Cornelio Tacito, quorum superiùs meminimus, ad probandam eius ætatis proporitonem auri ad argentum. Idem & Leonardus Portius palàm & apertè asseuerat. Nam & tot doctissimorum virorum sententia, qua valor aurei constitutus est ad centum sestertios, etiam cùm erat quarta vnciæ pars: omninò euerteretur ex dict. l. vnic. si Antonij Augustini interpretatio foret admittenda, cùm ex ea aureus æstimandus sit centum viginti sestertijs numis: & tamen erat tunc aureus ponderis eius, quod cōstatconstat ex sexta vnciæ parte: Idcircò ipse, ni fallor, existimarem, certiùs esse, Cæsares ipsos Arcadium & Honorium in tributis exigendis à prouincialibus, quamlibet æris libram minoris æstimasse, quàm ea redacta ad nu|mos æreos publica authoritate percusos Romæ æstimaretur. Idq́ue factum est, ac fieri potuit, vt prouinciales minùs grauarentur in exactione tributorum, & inuitarentur ad soluendum aurum pro ære, si de æris exacta æstimatione aliquid ea ratione remitteretur. Item quia vilior erat æstimatio æris in prouincijs, quàm Romæ & in Italia. Ex quibus statutum est, vt in tributorum exactione, ærísque collatione satis esset, pro viginti æris libris aureum solidum conferri. Qui quidem solidus æstimationis erat decem, ac septem denariorum: quia sextam vnciæ partem pendebat: atque ita pro qualibet æris libra soluebantur sestertij tres, & ferè dimidius, secundum ea, quæ paulò ante adnotauimus.
Huic interpretationi, quam ad dict. l. vnic. adduximus, accedit & altera constitutio in l. vnic. C.
6
*de argenti precio. lib. 10. qua statutum est, in publicis pensitationibus posse pro qualibet argẽtiargenti libra quinque solidos aureos solui. Et est hęc constitutio Imperatorum Arcadij & Honorij ad Eutychianum præfectum prætorio, extatq́ue in Codice Theodosiano libro 13. titul. 2. Nam si solidus quilibet æstimaretur sestertijs centum aut centum viginti, & sic viginti quinque denarijs aut triginta: vt censet Antonius August. esset profectò iniqua commutatio, & iniuriosa his, qui tributa soluere tenentur, cùm pro octuaginta quatuor denarijs, ex quibus argenti constat libra, soluerent ipsi centum viginti quinque denarios, quos efficiunt quinque aurei solidi: aut sanè centum quinquaginta denarios iuxta ipsius Antonij Augustini æstimationem. Quòd si solidus quilibet constans ex sexta vnciæ parte, æstimetur, vt æstimari debet, decem & septem denarijs ferè, tũctunc planè constat, quinque solidos efficere octuaginta quatuor denarios, ex quibus libra argenti conficitur. Hæc ergò Cæsarum constitutio ita intellecta plurimum iuuat eam æstimationem, quam nos constituimus ad solidum aureum, cuius mentio fit in Codicibus Theodosiano, & Iustinianæo, ex quo, ni fallor, secunda ratio tollitur.
Tertia ratio non oberit nostræ opinioni, si exactè considerentur conclusiones, quas hoc in §. constituimus. Non enim negamus, solidum aureum cuius à Iustiniano mentio fit, sextam esse vnciæ partem, aureum verò veterem quartam fuisse vnciæ partem constanter asseueramus. Iustinianus autem, vt moris est apud legislatores, cùm vellet veterum Senatusconsultorum, Prætorum & Iurisconsultorum responsa lege noua confirmare aut interpretari, monetam, & numos priorum legum, aureos quidem aut solidos, sui temporis numis aureis exposuit, & significauit, licet pondere fuerint diminuti. Liberum enim est hoc legislatori. Voluit sanè Iustinianus deinceps pœnas legum antiquarum expendendas esse ad rationem numorum, quibus eius principatu Romani vtebantur. Probatur hoc apud eundem Iustinianum in §. sed nostra. Institut. de succes. liber. vbi agens ipse Imperator de libertis Centenarijs Papiam legem referens, quæ de centũcentum mille sestertijs loquebatur, eius quantitatem ad centum aureos deducens, ita scribit, vt pro mille sestertijs vnus aureus computetur. Non enim voluit Iustinianus, mille sestertios vnius aurei tantùm æstimationem efficere, id quidem falsum esset, siue accipiamus aureum veteris ponderis, siue solidum Iustiniani, qui est sexta vnciæ pars: sed veterem summam ad minorem deduxit. Vt tandem centenarius libertus olim ex lege Papia centum sestertia in bonis habens, hodie dicatur is, qui centum solidos habuerit aureos ex Iustiniani constitutionibus. Atque ita locum illum Iustiniani explicârunt Enguinarius Baro ibi Budæus libr. 2. de asse. Alciat. libro 3. dispunct. c. 9. Antonius Augustin. libro 2. emendatio. cap. 7. Sic regia Partitarum lex 10. titul. 22. part. 4. eum esse censet libertum centenarium, qui habeat in bonis cẽtumcentum aureos marauedinos, quos ipse interpretor numos aureos, nostra ferè ætate dictos Castellanos, & similes aureo solido Iustiniani, qui sextam appendit vnciæ partem.
Quarta ratio eodem iure tollitur, siquidem leges veteres, quò ad pœnam aureorum veterum reducuntur ad nouos aureos, seu solidos, qui sub Iustiniano Cæsare expendebantur.
Quinta contrariæ opinionis probatio eandem adsequitur solutionem. Nam Iurisconsultorum responsa intelligenda sunt de veteribus aureis, quorum quilibet quartam habuit vnciæ partem. Decisio verò Iustiniani est accipienda de solidis, & aureis eius temporis, quorum quilibet sextam appendebat vnciæ partem. Hîc tamen ex hoc sequitur, aureum veterem, & eum, qui sub Iustiniano percutiebatur, eiusdem ponderis fuisse: Siquidem pœnāpœnam veterem aureorum, cùm hi non essent tunc in vsu, nec eius ponderis percuterentur, transtulit Iustinian. in aureos, & solidos minoris ponderis, qui tunc percutebantur, & publicè signati expendebantur. Sic sanè nos fatemur tex. in dict. §. vltim. inst. de pœn. teme. litig. esse intelligẽdumintelligendum de solidis, quorum quilibet sexta erat vnciæ pars. Nec in libro primo variar. resoluti. cap. 11. contrarium scripsimus: imò nec vsquam mente cogitauimus, quippe qui palàm & apertissimè aureum veterem distinxerimus à solido Iustiniani, cuius est præcitata decisio, & Iustiniani solidum non semel sextam vnciæ partem fecerimus.
Sexta ratio poterat profectò vrgere aliquantulũaliquantulum, si in d. c. qui subdiaconum, mentio facta fuisset de aureis, cùm in lege regia Partitarum eadem decisio sermone Hispano sub mentione, & no|mine solidorum expressa fuerit. Etenim tunc probaretur, aureum & solidum idem esse, & hos numos eiusdem ponderis fuisse. At cùm in d. c. Qui subdiaconum. de solidis mentio fiat: sicuti & in d. l. regia, nullo quidem modo probatur illîc, aureum, & solidum eiusdem ponderis fuisse. Pręsertim, quia fortassis hæc inductio ad aureos non pertinet, nec ad solidos Iustiniani. Nam solidi, quorũquorum in hac specie mentio fit in d. c. qui subdiaconũsubdiaconum. aurei non erant sed argentei, nec erant tanti valoris & precij, quanti
7
*censentur solidi aurei Iustiniani, & aliorũaliorum Cæsarum, quorum constitutiones referuntur in Codicibus Theodosiano & Iustinianæo. Ad hoc verò probandum summè adnotandũadnotandum est, Gratianum in d. c. qui subdiaconum. 17. q. 4. decretum illud adsumpsisse ex Iuonis Carnotensis decretorum libro, qui & id deduxerat ex libro 5. capitularium. Sicuti constat ex lib. 8. Iuonis. tit. de eo qui clericum interfecit.
Liber autem Capitularium, vt & hoc obiter explicemus, cùm à Gratiano sæpè fiat eius mentio, continebat leges quasdam à Carolo Magno latas de rebus ecclesiasticis, vt inquit Franci. Balduinus in prolegomenis, pag. 120. Huius libri seriem & rationem diligentissimè expendit Carolus Molinæ. in commentarijs ad edictum Regis Gallorum Henrici Secundi, pagina 5. vbi inquit, seipsum librum hunc legisse, & Angesisum Abbatem quatuor libellos quodam certo ordine distinxisse ex capitularibus Caroli Magni, Ludouici Pij, & Lotharij, quorum duobus primis leges de rebus ecclesiasticis refert. Idem scribit Rhenanus in adnotatio. ad Tertullianum libro de Corona militis. Hoc ipsum palàm asseuerat Trithemius de scriptoribus eccles. qui testatur, hos Angesisi libros seipsum legisse & vidisse.
Sed & in hac specie, quam tractamus, Burchardus Vuormatien. episco. libr. 6. decre. ca. 5. refert ex concilio apud Theodonis villam habito. cap. 3. Decretum quoddam, quo misericors admodum & benigna censetur pœna prædicta per Carolum Magnum in capitularibus statuta, & ideò ea ibidem augetur, vt pro homicidio subdiacono episcopo soluantur pro compositione 400. solidi, pro homicidio diaconi. 600. solidi, pro homicidio presbyteri. 900. pro homicidio episcopi duo mille, & 700. Rursus idem Burchar. c. 6. adducit decretum Concilij Prouincialis Triburiens. quo eadem augetur pœna, aut pecunia pro compositione soluenda Episcopo, saltem quò ad homicidium presbyteri & episcopi. Nam pro homicidio presbyteri episcopo soluendi sunt mille & ducenti solidi. pro homicidio autem episcopi triplex redditur hęc compositio, nempe soluuntur termille & sexcenti solidi.
Hinc ipse cōijcioconijcio aliquot rationibus, hos solidos non esse aureos, nec similes his, quorum meminerit Iustinianus. Primùm, quòd annis ferè tercentum post Iustinianum tam varia Imperij Romani mutatione non est admodum veritati consonum, eosdem aureos solidos percuti publicè, & expendi. Deinde quia in concilio præcitato apud villāvillam Theonis misericors admodũadmodum existimatur punitio capitularium Caroli Magni, quæ certè non esset, quò ad pecuniariam cōpositionemcompositionem, si solidi illi aurei, & veteres censerentur, maximè quia præter aliam iudicij secularis punitionem, pecunia in dictis canonib. definita pro compositione soluitur episcopo, vt homicida ad pœnitentiāpœnitentiam, & absolutionẽabsolutionem admittatur. qua ex causa satis grauis est pecunię definitę solutio, etiamsi de solidis argenteis intelligatur. Et prætereà cùm capitularia Caroli Magni de numis Gallicis & Germanicis sint intelligenda, non conuenit ratio aureorũaureorum solidorum Iustiniani apud eas gentes, quæ tũctunc maxima ex parte ab Imperio Cæsarum, qui CōstantinopoliConstantinopoli sedẽsedem habuerant, ad Francorum reges & alios desciuerant. Sed & in legib. Salicis, quæ apud Francos veteres admodum & antiquæ censentur, mentio fit solidorum, quorum valor & precium ex denarijs æstimabatur, authore Rhenano lib. 2. rerum GermanicarũGermanicarum: quo in loco distinguitur solidus duodecim denariorũdenariorum à solido quadraginta denariorũdenariorum. Ex Gallicis aũtaunt numis solidos ipse Turonicos, aut Turonenses memini me expẽdisseexpendisse apud BudæũBudæum lib. 5. de Asse, hac habita ratione, vt quilibet solidus Turonensis, qui ex argento & ære mistis, vt conijcio, percusus est, valeat 12. denarios Turonenses. Septem autem solidi Turonenses à Budęo ęstimantur didrachmo veteri: & sic duobus argẽteisargenteis denarijs RomanorũRomanorum, quia Budęus denariũdenarium & drachmādrachmam idem esse semper censuit. Hic igitur solidus Turonensis ęstimari poterit apud nos tertia vnius argentei numi Regalis parte, deniq;denique paulò minus, nempe ex eo, quod iuxta Budęi sententiāsententiam septem hi solidi efficiant apud Gallos æstimationem duarum drachmarum, quæ apud nos cōstantconstant ex duob. iustissimi ponderis argenteis, quib. aurifices & fabri argentarij vtuntur ad pondus, quorũquorum quilibet aliqua ex parte maior est numo argenteo regali, quẽquem in commutationib. expendimus. Vnde perpendere licebit, quemlibet ex ijs solidis Turonensib. valere nostros æreos vulgares marauedinos decem. Denarius verò Turonensis minoris valoris est, quāquam noster hic numus æreus, marauedinus vulgò dictus. Quamobrem poterit non temerè ad hos solidos Turonenses deduci decisio à Gratiano ex capitularib. tradita in d. c. qui subdiaconũsubdiaconum. Forsan & ad eosdẽeosdem referenda est cōpositiocompositio, quæ solutis certis solidis iniũgituriniungitur in cap. cùm deuotissimam. 12. q. 2. Ex epistola Gregorij Papæ. 33. libro 4. ad Constantiam Reginam Gallię. Cuius item meminit Burchardus lib. 11. c. 2. Percusi etiāetiam olim fuêre Turo|nis numi argentei, dicti Turonenses argentei, quorum mentio fit in Cle. 2. de magiste. ad cōstituendumconstituendum modum expensarum & sumptuũsumptuum, qui fieri solebant in dignitate doctorali suscipienda. Hi numi variè quidem ab interpretibus æstimantur: sed in extrauag. prima de sensibus inter communes §. porrò, ita examinantur, vt duodecim argentei Turonenses efficiant Florenum Florentinum aureum. Hic tamen Florenus Florentinus aureus maior videtur octaua ex parte Floreno Aragonio ex l. 62. Henrici re
8
*gis 2. Tauri statuta æra 1407. At Florenus Aragonius octo ferè valet argenteos numos regales Castellanos. Ex quo, & ex his, quæ simul tradidêre Bart. in l. Paul. ff. de solut. col. 1. & Alciat. lib. 3. dispunct. ca. 9. poterit Florenus prædictus Florentinus nouem argenteis numis Regalib. Castellanis æstimari. Sic sanè argenteus Turonensis, cuius mentio fit in d. clem. 2. erit minor ferè quarta ex parte numo argenteo regali Castellano, qui drachmam argenti appendit: Qua ratione vndecim ferme argentei Turonenses efficiunt vnam argẽtiargenti integram vnciam: & ideò quilibet Turonensis argenteus æstimabitur viginti quinq;quinque nostris æreis marauedinis. Idcircò Panor. in d. cle. 2. tria millia TuronensiũTuronensium argenteorum, de quib. illîc traditur, ad ducentos & quinquaginta Florenos de camera deducit, existimans, hanc esse veram illorum æstimationem. QuāQuam ob rem iuxta illam constitutionem nemo poterit in doctorali gradu & honore adipiscendo expendere vltra ducentos simplices aureos, & ducatos Castellę, quorũquorum quilibet vndecim numis argenteis regalibus æstimatur.
Quòd si quis solidos capitularium Caroli Magni, de quibus in dict. cap. qui subdiaconum. interpretari velit argenteos Turonenses, non admodum refragabor. Nam & tũctunc satis sufficiens erit compositio.
Solidi autem quorum mentio fit in c. vlt. de rerũrerum permut. non sunt ad solidos Iustiniani, nec ad aureos veterum Romanorum referendi, sed ad solidos Vngaricos argenteos, Vt opinor, qui percusi fuêre regis Vngarię authoritate: & ideò in d. cap. vlt. solidi regales dicuntur, vt inde non temerè opinemur, eos numos non esse veteres Romanorum, nec Imperatorum authoritate, imò regia fuisse percusos.
De his solidis, qui referuntur in c. cōquerenteconquerente. de offic. ordin. maior est dubitatio. Siquidem glo. in c. placuit. 10. q. 3. scribit, solidos illos pares esse, & similes aureis, & solidis Iustiniani. Quod mihi multis ex causis placet.
Primò, quia Bracharense consilium secundum, in quo statuitur, Episcopos nomine cathedratici non posse exigere vltra duos solidos à qualibet ecclesia. c. placuit modò citatum. celebratum fuit sub rege Sueuorum Theodemiro, & rege GothorũGothorum Athanagildo, anno Domini. D. LXIIII. vt constat ex diuo Isidoro in Historia Sueuorum & Gothorum: vt interim & obiter admoneam lectorem in libro CōciliorumConciliorum, qui vulgò circumfertur, tempus celebrati huius concilij Bracharensis vitio erratum esse. Est enim inibi ita scriptum. Anno secundo Regis Ariamiri Aera. DCX. sub Honorio Papa 1. Est equidem ita legendũlegendum: Anno Secundi Regis Theodomiri Æra. DC II. sub Ioanne Papa Tertio. Cuius rei testis est diuus Isidorus, isq́;isque maximæ authoritatis author illis tẽporibustemporibus proximus, qui in historia Sueuorum scribit, TheodomirũTheodomirum cœpisse regnare anno Domini DLXIII. Et cum eius Regis secundo anno congregatum fuerit hoc Bracharense Concilium secundum, apparet, eius certum tempus tribuendum esse anno Domini. DLXIIII. Æræ. DCII. quo tempore summum Pontificatum obtinebat Ioannes 3. Nam Honorius electus est multò post anno quidem Domini. DCXXII. Hoc aũtaunt Bracharense concilium iuxta hanc rationem planè contigit Iustiniani Cæsaris ætate: & ideò mirum non est, quòd ad eius numos, id est, ad solidos aureos referatur.
Secundò, quia hæc eadem decisio de duobus solidis ab Episcopo exigendis pro iure cathedratici traditur à Gratiano in cap. inter cætera. 10. q. 3. Ex concilio Toletano quarto, seu potius ex concilio Toletano septimo, capitu. 4. vt admonuit Antonius Demochares, quod concilium celebratum est anno Domini. DC. 46. quo tempore, ac postea Reges Gothorum vtebantur proprijs in legib. & constitutionibus solido aureo Romanorum, quemadmodũquemadmodum iam semel admonuimus, & modò iterũiterum admonemus ex Foro Iuzgo lib. 7. cap. vlt. & lib. 8. tit. 4.
Tertiò ex eo in hanc accessimus sententiāsententiam, quòd sub Iustiniano Pelagius Papa primus paulò ante hoc Bracharense concilium statuerat, duos tantùm solidos exigendos esse ab Episcopo iure cathedratici: vt apparet ex cap. illud. & capit. vlti. 10. q. 3. De quo est sane constituendum, eum intellexisse de solidis aureis, quibus eo tempore Romani, apud quos summum agebat pontificem, vtebantur, & de quibus leges tunc latæ, ab Imperatorib. erant intelligendę. Quod non latuit virum illum doctissimum Martinum Bracharensem Episcopum, qui huic præfuit secundo Bracharensi concilio, quiq;quique à Pelagij Papæ decreto canonem concilij deduxit.
Septima ratio ad leges Fori Castellani pertinet, quarum authoritas pendet ab vsu & praxi, iuxta quam varia semper fuit in hoc regno solidorũsolidorum æstimatio. Sed & apud leges istas hac in specie nihil aliud legimus, quàm quòd pœna legibus Romanorum statuta sub aureorum mentione, sit item repetita sub eadem solidorũsolidorum quantitate: quod & Iustinianus fecit, & fecêre viri illi doctissimi, qui Partitarum leges Alfonsi decimi iussu & authoritate concinnârunt. Nec tamẽtamen id opinioni Budæi refragatur, quemadmo|dum superiùs adnotauimus, & statim repetemus. Præsertim, quia regia lex Partitarum. 12. tit. 9. part. 7. dum leges illas de sepulchro violato refert, non appellauit aureos Iurisconsultorum solidos, sed marauedinos aureos, lex autem 14. tit. 13. par. 1. statuit, non minoris æstimādamæstimandam iniuriam sepulchri violati, quàm centum marchis, cum de centum aureis hoc ipsum dixerit lex 3. ff. de sepulchro violato. & d. l. 12. titu. 9. part. 7. quod discutere conabimur inferiùs.
Octauæ rationi responsurus illud profectò præfabor, me multum in qualibet dubia concertatione Accurs. Bart. Bald. & huiusce classis authoribus tribuere, quoties de perscrutando vero Iurisconsultorum sensu, aut de cognitione earum dictionum, quę huius nostræ professionis propriæ & peculiares censentur, agendum sit. At vbi de veterũveterum latinarum dictionũdictionum interpretatione tractetur, existimo non ita certam esse eorum authoritatem. Temporis siquidem vitium fuit, non ita propriè ab his authoribus aliquot Latinæ linguæ dictiones acceptas fuisse. Idcircò cum hac in parte tractemus de veterum numismatũnumismatum pondere & ęstimatione, potius credendum erit Gręcæ & Latinę linguę eius temporis vetustissimis scriptoribus, & nostræ ætatis hominib. qui magno cum labore collatis veterib. numis rem istam diligentissimè explicârunt. Quòd si quis de verborum significatione credendũcredendum omninò Accursio, Bart. & alijs censuerit, planè percipiet ex Budæo, Alciato, Nebricensi, Antonio Augusti. & his similibus, quòd passim errores illi necesse sit probet, & admittat. Quis enim, vt interim alia omittamus, credet Accursio? qui in l. vnic. C. de argenti precio lib. 10. quinos solidos aureos in collatione pro
10
*singulis argenti libris soluendos decem interpretatur, maximo & ferè puerili errore ad intellectum ipsius constitutionis plurimũplurimum conducẽteconducente, cum illîc quinq;quinque potius solidi fuerint intelligẽdiintelligendi. In eundem errorem labuntur ipse Accursius in l. nam & si fur. §. vlti. ff. si cert. petat. in l. si ita stipulatus fuero, si Titius. in princ. ff. de verbo. oblig. in l. vt agendi. C. de cursu publico. in l. qui textrini. C. de murilegulis. li. 11. in l. sciendum. ff. de l. Idem Accurs. in Proœmio Digest. verb. denarum. & in l. stipulatio ista. §. Eum qui ita. ff. de verb. obligat. Alberic. & Iaso. in l. vltim. ff. de in ius voc. Bart. in d. §. Eum qui ita. quo in loco scribit, etiam in legibus pœnalibus dena viginti significare: quod adeò manifestum esse censet, vt nulla indigeat benigniori interpretatione. Sic sanè Bar. lege lata, vt bini digiti amputentur falsi crimen committenti, facilimè iudicaret, quatuor digitos illi fore amputandos. Qua ratione ob errorem grauissimũgrauissimum in re ferè elementaria, quis contra legem duos amitteret digitos? Quis item obsecro ferat? hac in re præiudicium facere opinionẽopinionem Accur. in l. vnic. C. de imponen. lucra. descript. quem illîc perperāperperam Pyrrhus sequitur, dum siliquam solidum interpretatur: cum siliqua sit solidi vicesima quarta pars: sicuti ex adnotatis superiùs deducitur, atq;atque in specie probant Budæus lib. 5. de Asse. Idem in l. qua vulgò. ff. de ædili. edict. Alciatus in l. frumenta. ff. de verb. signi. Ant. August. lib. 2. emenda. c. 8. & c. 9. Georgius Agricola lib. 5. de ponderibus. Etenim cùm solidus habeat drachmam vnam, & scrupulum, planè constat, siliquāsiliquam, quæ est sexta scrupuli pars, esse vicesimam quartam solidi partem. Nam & drachma decem & octo siliquas appendit, & sic tria scrupula. Idem explicat eleganter Carolus Mol. de contractibus. q. 1. nu. 64. & 68. hoc ipsum & Isidorus scripsit, cuius mentionem fecit idẽidem Accur. in auth. nullum credito. agrico. colla. 5. verb. SolidũSolidum. vt hinc magis miremur viso eo authore, Accursium toties hallucinatum fuisse. Ex quibus itidem intelliges, quanti sit æstimādaæstimanda siliqua aurea in authent. Sed hodie. C. de epis. & cler. & in authen. de sanctissimis episcopis. §. Sportularum. erit equidem vicesima quarta pars aurei numi Castellani, cuius speciali hoc nomine superiùs meminimus: atque ideò siliqua numus aureus æstimabitur nostris viginti æreis marauedinis. Hæc longiùs adduximus, quam ab initio constitueramus, vt admoneremus, numismatum, & veterum LatinarũLatinarum dictionum interpretationem non ab Accursio, & eius adseclis, sed ab alijs probatissimis authoribus petendāpetendam esse. Cui rei & negocio egregiam dedêre operāoperam, quò ad iuris ciuilis libros, Guliel. Budæus, Alciatus, Zasius, & noster Nebrissensis, & Antonius Augustinus, atq;atque alij plæriq;plærique.
Nona ratio facilimè tollitur: siquidem viri illi doctissimi, qui Partitarum leges edidêre, sequuti Iustinianum, eiusq́;eiusque constitutiones, quibus solidus sexta vnciæ pars censetur, omnes veteres aureos absq;absque vllo discrimine pares fuisse solidis Iustiniani existimârunt. Atq;Atque ideò veteres leges, & Iurisconsultorum responsa, quibus mentio aureorum facta est, ad monetam deduxere eandem, nempe ad aureos marauedinos. Vnde non magis obstant PartitarũPartitarum leges, quàm Iustiniani responsa. Nam etiamsi conditores legũlegum regiarum notānotam habuissent distinctionẽdistinctionem veterũveterum aureorum ab his, quorũquorum meminit Iustinianus: attamẽattamen videntur veteres aureos in huius regni numos itidẽitidem aureos tunc vsui publico percusos cōmutassecommutasse: quemadmodũquemadmodum fecit ipse Iusti. Quòd si viri illi eruditissimi opinati sunt, eiusdẽeiusdem ponderis fuisse veteres aureos & Iustiniani solidos, seruabimus in hoc regno eorum sentẽtiamsententiam regia authoritate diffinitam in iudicijs, & alijs actionib. non tamen inde certum erit, aureũaureum veterem sextam, vt Iustiniani solidum, fuisse vnciæ partem. Cùm harum legum authoritas extra Castellæ Regnum minimè sit admittenda, nec ex ea iure possimus Budæum, Portium, Alciatum & Agricolam conuincere.
Non tamen prætermittam in hoc ipso libello aliam regiarum legum interpretationem quantum ad numismatum æstimationem distinctius tradere, quippe qui videam, operę precium me facturum, si huic negocio operam qualemcunque præstiterim: vel in hoc, vt doctiores ansam hinc capiant, rem istam non admodum vulgò cognitam in publicam vtilitatem diligẽtiusdiligentius tradendi & examinandi. Igitur oportet Iurisconsultorum veterum responsa, & Iustiniani constitutiones, aliorumq́;aliorumque Cęsarum, constituta ratione temporũtemporum omninò distinguere ad propriam, ac verāveram aureorum & solidorum æstimationẽæstimationem. Sic Budæus lib. 5. de Asse. hanc aureorum & solidorum differentiam testatur, se deprehendisse appensis aureis numismatis Cæsarum ab Augusto Octauiano ad CōmodumCommodum, & Mamæam Alexandri Seueri matrem, quæ quartam appendebant vncię partẽpartem: rursus aureis numis Constantini Magni, Iuliani Magnentij, & Iustiniani, quorum pondus sextam efficiebat vnciæ partem. De aureis item solidis mentio fit
11
*in sacra scriptura. primo Paralipomenon c. 29. Polliciti sunt itaq;itaque principes familiarum, & pro ceres tribuum Israël, Tribuni quoq;quoque & Centuriones, dederuntq́;dederuntque in opera domus Domini auri talenta quinque millia, & solidos decem millia de eadem re tractans Iosephus libro 7. antiq. c. 15. inquit, Oblata sunt auri quidem talenta quinque millia, & stateres decem millia. Etenim qui solidi in sacris Biblijs dicuntur, à Iosepho stateres appellantur, vt planè intelligamus, solidos istos aureos fuisse quatuor drachmarum, nempe siclos Hebræos sanctuarij, de quibus superiùs in c. 2. latiorem mentionem fecimus. Nam licet Atticus stater didrachmus fuerit: frequentius tamen stater non tàm numus est, quàm pondus quatuor drachmarũdrachmarum, quod ex Cleopatra, Epiphanio, Hieronymo, & Hesychio adnotauit Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderibus. Idem probat Budæus lib. 4. & 5. de Asse.
Solidus igitur hic sacrorum Bibliorum erit quatuor drachmarum, & idem qui ab Hebræis siclus dicitur: Atq;Atque ideò stater hic seu solidus aureus appendit nostros quatuor aureos drachmales ferè, quos Ducados senzillos dicimus. Stater verò & argenteus & aureus fuit: cùm certũcertum pondus, & sæpè eius ponderis numum significet. Erat & olim aureus numus stater Cræsius dictus, cuius pondus par erat numo aureo,
12
*& stateri Darico, quem duas drachmas habuisse, superiùs ostendimus. Cræsius igitur aureus duarum drachmarum Atticarum pondus habuit: sicuti ex Aristophanis interprete probat Georgius Agricola libr. 2. de pondere monet. Qua ratione Cræsius hic par erit aureo veerit Romanorum, & aureo nostro duplo: quem vulgus Doblon appellat. Stater item Cyricenus aureus numus erat, qui valebat viginti octo drachmas Atticas argenteas, vt apparet ex Demosthenis oratione ad Phormionem: idcircò habita proportione auri ad argentum probari videtur, aureum istum appendisse duas drachmas, & dimidiādimidiam, ac fortassè plus ad rationem vnius drachmæ auri pro decem argenti, quod ferè Budæus, & Agricola fatentur. Eiusdem ferè ponderis erant aurei, seu stateres Macedonici, & Regum, qui Alexandro Magno successerunt: vt idem Agricola censet libr. 2. de pondere monetar. Budæus tamen lib. 5. de Asse testatur, se vidisse numum aureum Lysimachi Regis, quem non potuit appendere, & tamen suspicatur, eum quatuor drachmarũdrachmarum pondus habuisse. Illud sanè prætermittendum non est, quandoq́;quandoque aureum staterem quò ad pondus quatuor drachmarum, dictum esse eiusdẽeiusdem ponderis numisma. Quin & Minæ, hoc est libræ pondus, dictum fuisse staterem, scribit Iulius Pollux de rerum vocabulis, vt quidam interpretantur. Ipse verò censeo, minam & libræ, & numi nomen fuisse, atq;atque ideò apud Pollucem, mina, vt numus, stater dicitur: quod Ludouic. Cælius adnotauit libro 6. lection. antiq. cap. 2. Qua ratione stater aureus minam æquabat, & vterq; numus erat. Sic & Iosephus lib. 2. antiq. cap. 3. argenteos numos, quorum mentio fit Genesis cap. 37. minas appellat intelligens, vt opinor, stateres argenteos quatuor drachmarum, & sic sanctuarij siclos Hebræos.

THEMA CAP. IIII.

Quánam ratione sit examinanda libra in iure.

SVMMARIA.

  • 1 Argenti libra qualiter intelligatur.
  • 2 Auri libra, quónam modo æstimetur in iure.
  • 3 Libra quando́quandoque non pondus, sed numus est.
  • 4 Sestertium generis neutrius expenditur, aliquotaliquotque loquendi modi traduntur.
  • 5 Talenta varia examinantur ad rationem valoris & ponderis.
CAPVT IIII.
QVandoq́;Quando legibus auri, vel argenti libra iure multæ indicitur, aut ratione pœnæ ob crimen aliquod exponitur, quod passim constat, & ideò oportet inquirere, qualiter sit in hisce legibus libra æstimanda & expendenda. Etenim vbi libra, vt pondus auri, vel argenti indicitur, erit referenda in tot ar
1
*genteos denarios, vel aureos numos, quot Romana lege, regia, vel prouinciali ex duodecim | vncijs auri, vel argenti percutiuntur. Quæ quidẽquidem ratio facilimè haberi poterit ex his, quæ hoc in tractatu tradidimus: sic sanè est interpretanda decisio l. 2. C. de episcop. audi. l. ab executione. C. quorum appellat. non recip. quibus equidem legibus temerè appellanti pœna imponitur quinquaginta librarum argenti, & quandoq́ue centum indicta est. l. ciuitas. C. de officio rector. prouinciæ. Argenti etenim libra quælibet duodecim vnciarum æstimatur nonaginta sex numis argenteis regalibus iustissimi ponderis nempè drachmalibus: aut centum ex his, qui publica, & regia percussi autoritate in commutationibus expenduntur. quemadmodum ex capit. 2. deduci facilimè poterit. Eodem pacto est accipienda pœna triginta librarum argenti, quæ sacrilegis infertur in cap. quisquis 17. q. 4. Ex Ioanne Papa VIII. & Iuone Carnutensi lib. 2. titul. de sacrilegio. Quamuis in hac specie, quia hæc pœna indicitur ex argento purissimo, quod vulgò Plata acendrada dicimus, maior erit æstimatio facienda cuius libet argentei numi: cùm hi numi, quibus vtimur in commutationibus, etiam si argentei sint, habent tamen aliquam æris partem admistam. Ex his, etiam constat interpretatio l. properandum. §. sin autem vtraque. C. de iudi. & l. vnic. C. de ratio. oper. publico. quibus constitutionibus pœna infligitur librarum auri certo quodam distincto numero. Est enim
2
*quælibet libra ex his referenda in septuaginta duos solidos, seu aureos numos Iustiniani, vel quadraginta octo aureos veteres Romanorum: aut duplos aureos in his regnis signatos authoritate Regum Catholicorum Fernandi, & Elysabeth. Hoc ipsum notandum est ad l. Si quis sepulchrum. C. de sepulchro violat. Quandoq́;Quandoque libra non pondus, sed numus est, qui hoc nomine censetur: aut sane hoc libræ nomine paucorum numismatum numerus significatur. Quod Budæus explicat libro quarto de asse. Ex quo refert Carolus Molinæ. de contractibus q. 100. nume. 781. Circa tempora Iustiniani libram staterem fuisse aureum non magni ponderis: atque indè deducit, etiam olim libram fuisse numeralem longè minorem iusta & ponderali duodecim vnciarum. Quod inde forsan procedit, quia Iulio Polluce authore, cuius in c. præcedenti meminimus, stater aureus, mina dictus sit: minam autem Græcam dictionem pleriq;plerique libram latinè interpretantur: tametsi ad exactam libræ, & minę rationẽrationem discrimen sit inter hæc duo pondera constituendũconstituendum: sicut probat Georgius Agricola. libr. de ponderibus, & mensuris. Quamobrem stater pondus quatuor drachmarum libra dici potuit, & ea ratione numerus quatuor drachmarum auri, & numus item aureus quatuor drachmarum dici potuit tunc libra numeralis. Quod mihi admodum arridet ad plerasque Iustinianæi Codicis leges intelligendas: præsertim vbi pœna grauissima videri potest, si auri libra ad rationem duodecim vnciarum iudicetur Hinc deniq́ue existimat Carolus l. vltim. C. de cupressis libr. 11. non de libra auri ponderali, & sic duodecim vnciarum, sed de libra auri numerali, aut numaria fore intelligendam. StatutũStatutum enim est in d. l. vltim. Quod plantanti singulas nouellas cupressi luco Daphnensi, vel littori Antiocheno, dentur singulæ auri libræ, qui verò vel vnam cupressum è sylua tulerit, in pœnam quinquaginta libras auri soluat. Nam si auri libra illa ponderalis intelligatur quæ septuaginta duos solidos aureos appendit, nulla esset nec precij, nec pœnæ proportio: qua ratione videtur, non esse hanc constitutionem intelligendam de libra ponderali, sed de numerali, vel numaria: quamuis incertum nobis sit, quanti hæc fuerit precij, vel æstimationis: siquidem quod de libra auri quatuor drachmarum diximus, non est ita certum, nisi eam sententiam ad libram quis retulerit, quāquam explicuimus in vltimis præcedentis capitis verbis. Id equidem admonemus obseruandum esse ad plures leges iuris ciuilis, quarum aliquot in initio huius capitis tradidimus: itẽitem & ad l. addictos. C. de episcop. audient. Sunt tamen qui in d. l. vltimo. C. de cupressis. non quinquaginta libras, sed quinque libras auri legant: idque magis conuenit. l. 1. C. eo. titu. atque ita in Codice Gregorij Haloandri legitur. Apud Gallos in vsu est, & à quingentis annis in vsu fuisse legitur libra numaria, quæ valet viginti solidos Turonenses, quorum quilibet valet duodecim denarios Turonenses: vt scribit Carolus Molinæ. in d. quæstio 100. num. 781. SeptẽSeptem autẽautem solidi Turonenses didrachmum efficiunt, vt ex Budæo explicuimus in c. præcedenti. §. vlt. nu. 7. atque ideò hæc libra numaria, quæ valet viginti solidos Turonenses, valebit sex Regales numos argenteos, quos Drachmales esse apud nos probauimus in c. 2. aut paulò plus propter ponderis diminutionem. Andræas item Alciatus lib. 3. dispunctio. cap. 9. alterius Italicæ libræ numeralis meminit, quæ nostris conuenit centum æreis marauedinis: scribit etenim, sestertium neutrius generis valere centum libras monetæ
4
*Bononiensis, aut Italicæ. Hoc autem sestertium valet, & iuxta propriam eius æstimationem cōtinetcontinet mille numos sestertios: vel ducentos, ac quinquaginta denarios. Vndè prædicta libra valet duos denarios & dimidium, sic sanè decem numos sestertios. Habent & Valentini in Hispania Tarraconensi suam numariam, & numeralem libram, qua passim vtuntur. Quæquidem libra valet viginti solidos itidem valentinos, quorum quilibet valet decem & octo æreos nostros marauedinos. Idcircò valet hæc libra decem Regales numos argenteos, quibus modò vtimur & viginti æreos mara|uedinos. Poteritque libra ista æstimari decem argenteis drachmis, & dimidia. Cæterùm quòd modò diximus sestertium neutro genere valere mille sestertios numos, probatur à Gulielmo Budæo ali quot authoritatibus libro 1. de asse: eiusdem sententiæ sunt Leonardus Portius li. 1. de Sestertio. & Alciatus lib. 3. Dispunct. cap. 9. & libr. 5. Parerg. c. 27. Quamobrem sestertiũsestertium neutrius generis valet, ac appendit ducentos quinquaginta denarios argenteos romanos: atque ideò apud nos æstimabit decem millibus æreorum marauedinorum, seu quadrantum, quibus vtimur. Erit autem ponderis marcharum quatuor, & dimidiæ, atque insuper vnciæ dimidiæ. Sed Georgius Agricola libr. 2. de pondere, & temperat. moneta. existimat, sestertium neutrius generis non differre à sestertio masculini generis, atque ideò sestertia eiusdem valoris esse censet, cuius sunt & sestertij: vt plane secundum hanc opinionem sestertium fuerit quarta vnius denarij pars. Et profectò is autor iure videtur dissentire à Budæo, dum is censet, sestertium ita dictum esse genere neutro, quod duas efficiat argenti libras, & dimidiam: nempè ducentos, ac quinquaginta argenteos denarios. Nam libra non constat ex centum denarijs, nec adhuc ex centum drachmis: quemadmodum ipse Agricola diligentissimè omnium ostendit libro 4. de ponderibus romanis, nisi quis velit deductionem Budæi probare ab ea opinione, quæ denarium ferè drachmæ æqualem facit, ac deinde libram centum drachmis constare: quæ quidem sententia defendi nequit, si rem exactè ad propriam rationem, & verum pondus deducamus. Quod si res ista sit ad pondera non ita exactè æqualia referenda, poterit ipsa Budæi deductio admitti, aut tandem asseuerabimus, sestertiũsestertium ita dictum fuisse, quòd constet ex ducentis denarijs, & dimidia alterius centenarij parte: quasi habeat duos centenarios numeros, & dimidium. Sed & his omissis nos potiùs admittimus discrimẽdiscrimen à Budæo traditum inter sestertia, & sestertios, vt tandem sestertium generis neutrius mille sestertios, aut mille numos complectatur argenteos, quorum quemlibet ad valorem decem marauedinorum superiùs constituimus. Hæc verò æstimatio constat ex multis veterum authorum locis, quorum aliquot hoc in loco subijciam. Nam apud Ciceronem actione 3. in Verrem, ducenta quinquaginta sestertia dicuntur semel, quæ paulò antè significata fuerant ducentis quinquaginta millibus sestertiorum. Repentè, inquit, recitatur vno nomine sestertiûm ducenta quinquaginta millia iussu prætoris data. de eadem pecunia reddita à Verre paulò post loquutus inquit: numerantur illa ducenta quinquaginta sestertia Syracusanis. Ad hoc ipsum & Tranquillus in Othone inquit, Ante paucos dies pro impetrata dispensatione seruo Cæsaris decies sestertiûm excusserat. Hoc subsidium tanti cepti fuit, ac primò quinque speculatoribus commissa res est, deinde decem alijs, quos singuli binos produxerant: omnibus dena sestertia repræsentata, & quinquaginta promissa: per hos sollicitati reliqui. Hæc Tranquillus. Idem manifestum fit ex Plinio, & Macrobio. Nam Asinium Celerem Mullum piscem sestertijs octo emisse, scribunt quidam, cùm Plinius lib. 9. c. 17. memoriæ tradiderit, Asinium Mullum emisse octo millibus numûm, & de eodem Macrobius libr. 3. Saturnaliorum. c. 16. testatur, Mullum emisse septem milibus numûm, audi tandem de Crispino Iuuenalem. Satyra. 4.
Mullum sex millibus emit,
Aequantem sanè paribus sestertia libris.
Etenim Mullus sex millibus emptus numis, & sic sestertijs masculini generis, pendebat libras sex pro numero sestertiorum generis neutrius, quibus emptus fuerat. Et apud eundem Iuuenalem Satyra prima satis apparet, sestertium generis neutrius multo pluris esse æstimādumæstimandum, quàm sestertius numus æstimetur. Alioqui ridiculus esset tantus Poetæ conatus, qui aleam maximoperè vituperat, ac reprehendit ex eo, quòd pecuniæ maxima quantitas in ea perdatur, ita enim inquit.
Et quando vberior vitiorum copia? Quando
Mator auaritiæ patuit sinus? Alea quando
Hos animos? Neque enim loculis comitantibus tur
Ad casum tabulæ, posita sed luditur arca.
Prælia quanta illic dispensatore videbis
Armigero: simplex nè furor sestertia centum
Perdere, & horrenti tunicam non reddere seruo?
Quòd si vt opinatur Agricola, sestertium generis neutrius quarta esset, vt sestertius, denarij pars, furor hic ludentis posita arca, nec tunicam seruo reddentis ad viginti quinque referendus est denarios argenteos, quos vel quilibet loculus caperet, quorumq́ue summa est adeò modica, vt solus hic Iuuenalis locus conuincat Agricolæ sententiam. Præsertim quia ipse multa authorum loca mendum habere censeat, quæ nostram hanc rationem potissimùm adiuuant: cùm & notam sestertij cum nomine numerali distributiuo aliter interpretur, quàm sit consonum congruæ interpretationi. Sic enim H--S. deni: ab eo decẽdecem sestertij intelliguntur: at sestertium dena millia ex hisce notis H--S. dena: intellexit, multaq́ue adducit testimonia ex Cicerone, Plinio, & Suetonio, apud quos nos sestertia interpretamur: non sestertiûm in genitiuo casu pluralis numeri, Sic Tranquillus in Caligula. Compererat Prouincialem locupletem ducenta H--S. numerasse vocatoribus. Ducenta enim sestertia interpretamur. Item apud Plinium libr. 29. cap. 1. Dum is scribit, multos prætereo medicos, celeberrimosq́;celeberrimosque ex his Cassios, | Carpianos, Aruntios, Albutios, Rubrios. ccl. H--S. annua mercede is fuêre apud principes: intelligimus ducenta quinquaginta sestertia. Sic denique apud Tacit. Annalium lib. 2. qui ita scribit: daturum liberis eius ducena H--S. singulis, qui sexus virilis essent. Ducena sestertia, non ducena sestertiûm accipimus, etiam refragante Agricola, qui in æstimatione constituenda omnibus his summis non dissentit à nobis, cum & si intellexerit ducena sestertiũsestertium: nihilominùs interpretatur bis centum mille sestertios, qui efficiunt ducenta generis neutrius sestertia: quam summam & nos admittimus. Fit igitur vt sestertium generis neutrius valeat mille sestertios generis masculini, quod & Antonius Sabellicus in Suetonium adnotauit. Quin & Andræas Alcia. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 11. legit inibi dena sestertia: & asserit, ea æstimari decem millibus sestertiorum generis masculini. Illud verò non prætermittam, quod Budæus, & Agricola scripsere, nempè maximum esse discrimen inter hæc duo: decem millia sestertiûm, vel numûm, sestertiorum inquam, vel numorum: & decies sestertiûm, vel sestertiorum. Nam decẽdecem millia sestertiûm, significant decem neutrius generis sestertia: at decies sestertiûm idem est, quod decies centena millia sestertiorum, id est mille sestertia. Hoc ipsum tot probatur authoritatibus, vt possimus easdem hîc omittere. Nam quemadmodum cùm à numis sestertijs ad sestertia genere neutro fit transitus numerus millies multiplicatur, ita cum ad eam locutionem ventum est, quæ per aduerbia numeralia enunciatur, sestertia singula conduplicata crescunt, si genitiuo in casu sestertiorum mentio fiat. Etenim si centum sestertia dicam, centum millia sestertiorum intelligere debeo, quod si centies sestertiûm dicam, non iam centum sestertia, sed centies centena sestertia subintelligenda sunt. Est apud Martialem locus satis hac de re insignis lib. primo.
Si dederint superi decies mihi millia centum.
Dicebas nondum Scæuola factus eques.
Qualiter O viuam, quàm largè quam́quamque beatè.
Riserunt faciles, & tribuere Dei.
In ius ô fallax, atque inficiator eamus.
Aut viue, aut decies Scæuola redde deis.
Plutarchus hoc idem testatur in Antonio ita scribens. Romani quinque & viginti myriades drachmarum, decies nominant. Constat etenim sestertiorum decies, centena millia efficere denariorum: Drachmarum verò ducenta quinquaginta millia: aut viginti quinque denariorum myriadas. Nam Græci myriada dicunt decem millia. Sed & hanc locutionẽlocutionem præter Budæum, & AgricolāAgricolam ita explicarũtexplicarunt. Andr. Alci. in adnotationibus ad Cornelium Tacitum lib. 13. & Baptista Egnatius ad Tranquillum in Augusto, & in Caio Cæsare. Eandem significationem ipse Budæus libr. 1. de Asse. per casum ablatiuum singularis numeri pronunciat, & insinuat in hunc modum: decies sestertio, à quo dissentit Agricola vbiq́ue legens. decies sestertiûm: non decies sestertio. Decies igitur sestertiûm significat decies centum mille sestertios, aut mille sestertios, aut mille sestertia, quæ summa efficit apud nos decem cōputoscomputos: vulgò dicemus: diez cuentos. Extat & de sestertio neutrius generis pulcher locus apud Aelium Lampridium in Heliogabalo. ita enim inquit, fertur, & meretricem notissimānotissimam, & pulcherrimam redemisse. C. H.--S. eamq́ue intactam velut virginem coluisse. Huic eidẽeidem priuato cùm quidam diceret: non times pauper fieri? dixisse dicitur: quid meliùs, quam vt ipse hæres mihi sim, & vxori meæ. Hæc Lampridius, ea cōmemoranscommemorans inter immodicas Heliogabali largitiones. & ideò centũcentum sestertia apud eum intelligo in genere neutro: vt hæc summa sit apud nos vnius computi, vt vulgari dictiōedictione vtar: quod si apud LampridiũLampridium de sestertijs masculini generis intelligeremus, non esset profectò vel pilifacienda in homine ditissimo ea liberalitas: nec vero simile censeri potest, tam vile preciũprecium meretricis pulcherrimæ, & notissimæ. Computum autem Hispani dicimus, quẽquem vulgò Itali, & Galli millionem appellant: qua dictione & nos vtimur quò ad summāsummam aureorũaureorum, & millionem aureorũaureorum dicimus million, id est decies centum millia ducatorum seu aureorũaureorum vulgarium: cōputicomputi verò vocabulo vtimur quò ad quadrantes, & marauedinos. sic Budæ. libr. 2. de Asse scribit. Lingua nostra millionem vocat decies centena milia, Latinè dicere possumus mille millenarios, vel millies mille. Hæc ille, ex quo & idẽidem significabimus dicentes Chiliada ChiliadũChiliadum, aut centũcentum Myriadas. Extat & apud eundem LampridiũLampridium in eiusdẽeiusdem Helio gabali vita locus satis euidens pro Budæo aduersus Agricolam, sic sanè. Idem nunquam minus cẽtũcentum H--S. cœnauit: hoc est argenti libris triginta. Hæc Lampridius. Qui subdit. AliquādoAliquando aũtautem tribus millibus H--S. cœnauit, omnibus supputatis, quæ impendit. Etenim si locus hic de sestertijs masculini generis foret intelligendus, minimè conueniret tàm vilis impensa immodicis Heliogabali sumptibus, quos Historici passim improbant, & execrantur. Hæc itẽitem sestertiorum summa par esset triginta libris argenti, quarum meminit Lampridius: si consideremus, quot sestertij argenti librālibram efficiant. Sed & si de sestertijs neutrius generis locus hic intelligatur, vt est verè intelligẽdusintelligendus, adhuc apparet, centum sestertia non tantũtantum constituere triginta libras argenti, sed & multò plures, atque ideò Baptista Egnatius censet illîc legendum. Hoc est. auri libris triginta: vt minor sit lapsus, ipse vero legerẽlegerem, hoc est, auri libris viginti. | Nam ex centum sestertijs neutrius generis cōstantconstant viginti auri libræ, & paulò plus, si exactè obseruauerimus, quot aurei librālibram efficiant, & deinde, quot argenteos denarios contineat aureus, & quot sestertium neutrius generis. Quæ quidem omnia superiùs examinauimus. Hac etenim in re vetera illa tempora, & eorum æstimatio auri ad argentum sunt examinanda: vt constet, centum sestertia nondum efficere vnam, & viginti libras auri, habita illorum temporum auri ad argentum ratione. Mille siquidem constabant numi aurei ex centum neutrius generis sestertijs: & sic viginti quinq;quinque mille argentei denarij. Ex his verò aureis numis veteribus quadraginta octo efficiebant auri libram. Idcircò ex centum sestertijs constant viginti auri libræ, saltem non constant vna & viginti, desunt enim octo aurei. Sæpe veteres scriptores solo aduerbio numerali vsi sunt, vt significarent totidem cẽtenacentena millia, sestertiorum masculini generis: quemadmodũquemadmodum ex eisdem authoribus constat. Sed vbi nomine numerali vtuntur in neutro genere adiectiui, tot sestertia significârunt, aut tot millia minorum sestertiorum. Sic Iuuenalis Satyra prima.
Sed quinque tabernæ
Quadraginta parant.
Id est quadringenta sestertia: aut quadringenta millia sestertiorum minorum: vt & illîc adnotauit Cœlius Curio in scholijs. Est autem hæc summa ex nostris quadrantibus, aut marauedinis quatuor computorum. His subscribit omnibus vnico ferè verbo Antonius Augustinus libr. 2. emendatio. capit. 6. ea deducens ad aliquot Iurisconsultorum responsa latinè & verè interpretanda. Primùm, inquāinquam, hinc constat intellectus ad l. propemodùm. ff. de verb. sign. & in l. Offidius. in fi. ff. de lega. 3. quibus in locis: centies aureorum, scriptum extat in hac significatione, vt centies centena millia aureorum intelligamus. Hanc itidem interpretationem in specie probat Haloander in Epistola nuncupatoria Codicis Iustinianæi, ex his, quæ proximè adnotauimus ex Budæo, cui consentit Andr. Alciat. lib. 3. dispunct. capit. 1. & 2. idem & Portius lib. 1. & si concisè nimis scripserat. Vulgò tamen non centies aureorum in dictis responsis, sed centum aureos legitur: in Pandectis Florentinis centies aureorum. Deinde l. cum de in rem verso. ff. de vsuris, scribitur, Imperator quoque noster Seuerus filiæ Flauij Atenagoræ, cuius bona fuerant publicata, de fisco ideò numerari decies centena dotis nomine iussit, quòd ea patrem præstitisse dotis vsuras allegasset. Decies centena millia sestertiorum numorum, hîc interpretamur, aut mille sestertia, quæ nostræ monetę efficiunt decẽdecem cōputoscomputos. Ad hoc item conducit l. Auia. §. pater. ff. de cond. & demon. Cum vxori, inquit Iurisconsultus, mandatum esset, vt moriens filiæ cōmunicommuni decies restitueret. Ita enim legitur in pandectis: & significatur his verbis numerus is, qui computus, aut millio quadrantum, aut marauedinorum dicitur, vulgò aliter legitur apud Iurisconsultum. Hinc deducitur vera interpretatio ad textum in l. Cùm hæres. §. 1. ff. de statu liber. Non est, inquit Paulus, statuliber, cùm libertas in tam lōgumlongum tempus collata est, vt eo tempore is, qui manumissus est, viuere non possit, aut si tam difficilem, imò impossibilem conditionem adiecerit, vt aliunde ea libertas obtingere non possit: veluti, si hæredi millies dedisset: ita sanè legit Ant. August. asseuerans, hanc quantitatem esse ditissimi liberi hominis patrimoniũpatrimonium: nempe millies centum millia sestertiorum numorum. Quæ quidem quantitas efficit mille computos, aut mille milliones nostrorum marauedinorum numorum, ac fermè duos milliones, & dimidium aureorum numorum, quibus modò nos Hispani vtimur. Igitur conditio dandi hanc summāsummam impossibilis censetur à Iurisconsulto: tametsi frequens lectio, ac vulgò recepta non millies, sed mille habeat, quæ facilem inducit conditionem: secundum Ant. August. Mihi tamen non ita facilis videtur. Nam mille significātursignificantur sestertia neutrius generis, quæ efficiunt nostræ monetæ decẽdecem computos: ac ferè 27. millia ducatorum aureorũaureorum. Et quamuis nomen hoc, mille, possit referri ad sestertios, & ad sestertia: ratio tamen subiectę materię, & loci ab scriptore tractati nos docebit, vtram significationẽsignificationem admittat, qua ratione vtitur Georgius Agricola lib. 2. de pondere moneta. Facilis profectò esset conditio, ac vanus esset IuriscōsultiIurisconsulti sensus, si hoc in loco sestertios mille intelligerimus: vnde cùm mille sestertia intelligi possint congruo sensu, lectio vulgaris defendi poterit. Eadem fermè ratione cōstatconstat interpretatio l. lecta. ff. si cert. pet. vbi Lucius Titius accepit à P. Męuio quindecim mutua numerata: quorũquorum vsuræ inibi à Iurisconsulto examinantur. Est etenim intelligenda hæc summa de quindecim sestertijs neutrius generis: quæ nostræ monetæ efficiũtefficiunt centũcentum quinquaginta mille quadrātesquadrantes, aut æreos marauedinos: ex Romanis aũtaunt argẽteisargenteis denarijs continet ter mille, septingentos, quinquaginta denarios: atque ita prædictāprædictam summāsummam constituit Andræ. Alciatus li. 3. dispunctio. ca. 2. & in d. l. lecta. qui aduersus Paulum Castrensem, & alios rationem vsurarum ibi traditātraditam expendit. Hoc ipsum fecêre Gulielmus Zagarus Selandus in relectione dictæ l. lecta. diligẽtiùsdiligentius Antoni. August. lib. 2. emendat. capitul. 10. eos legito: nec enim omninò inter eos conuenit, quæ sit genuina lectio apud Iurisconsultum in alio eiusdem responsi loco. Ex his etiam patet propria interpretatio Iurisconsulti in l. Si quis stipulatus. ff. de solutiōsolution. Si quis, inꝗtinquit, stipulatus | fuerit decem in mille. Decem enim sestertia intelligemus: tametsi hoc in loco, vt & in plerisque alijs summæ istæ, & numeralia nomina, itidem & aduerbia exempli causa potiùs, quāquam ex rei gestæ veritate exponantur à Iurisconsultis, & legumlatoribus. Quam verò quātitatẽquantitatem, & numorum numerum diximus hoc aduerbio simplici decies significari, eādemeandem inducit, & significat hic locutionis modus: decies centena, idest, decies centũcentum millia sestertiorũsestertiorum masculini generis: atq;atque ita decem Hispanos computos, seu marauedinorũmarauedinorum milliones: quod Budæus doctè tradit lib. 2. de asse. vt hinc planè cōstetconstet, Horatianos interpretes, etiam viso Budęi opere hallucinatos fuisse lib. 1. sermonum Satyra. 3. Super illud.
Decies centena dedisses
Huic parco paucis contento, quinque diebus
Nil erat in loculis.
Nec tantum Acron, & Badius in hoc fuêre decepti: sed & ipsi lyncei adnotatores, verùm post hæc quæ de sestertio diximus, oportet & de talento agere. Græci enim vsi fuêre hoc vocabulo ad pondus, & ad numismatum numerũnumerum significandum, variaq́ue fuêre talenta: sed omnia propemodũpropemodum ad vnāvnam formulam. siquidem
5
*talentum sexaginta minas appẽditappendit cuiusq́;cuiusque gẽtisgentis: atq́;atque ideò sicuti minæ pōduspondus alibi maius est: ita & talentum ipsum, quod ex Iulio Polluce lib. 9. de rerum vocabulis explicant Budæus li. 4. de Asse. & Georgius Agricola libro 5. de pōderibusponderibus Græcis. QuorũQuorum sententias summatim hîc referam, ad æstimationem talenti constituendam ex numis, aut ponderibus Castellani principatus. Talentum igitur Atticum minus sexaginta minas Atticas appendebat: quarum quælibet centum Atticas drachmas continebat: & ideò talentum Atticum minus valet sex millia drachmarum Atticarum ex ArgẽtoArgento. Hoc constat ex Polluce, Festo, Fannio, & alijs, quos hac in re diligentissimè adducit Agricola, nec dissentit Budæus. Appendit ergò hoc talentũtalentum sex mille numos regales argenteos iustissimi ponderis, quibus aurifices. & fabri argentarij vtuntur: & quorum octo iustam efficiunt vnciam apud nos, sic & hac ratione idem talentũtalentum appendit nonaginta tres nostros marchos, & sex vncias. Est & talentum Atticum maius, quod est octogenarium, & habet proportionem ad talentum minus tertiariātertiariam. Sic etenim appendit, & valet octuaginta libras centum drachmarum, aut octo drachmarum millia, secundum Budæum & Agricolam, qui in hoc cōueniuntconueniunt. qua ratione talentum AtticũAtticum maius appẽditappendit idem quod minus, & tertiam alterius minoris partem, denique continet octo millia regalium argenteorum iustissimi pōderisponderis, quibus passim hac in republica vtuntur argenti ponderatores. Talentum Euboicum Festus scribit appendere quatuor millia denariorum latinorum. Cuius loci meminêre Budæus lib. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de pōderepondere monet. ideò æstimabitur hoc talentum æreis nostris marauedinis cẽtumcentum sexaginta millibus. Quòd si Budæi opinio de similitudine drachmarum & denariorum admittenda sit, hoc talentum appendet quatuor mille argenteos regales numos iustissimi ponderis ex numis Castellanis: attamẽattamen si denarius septima ex parte maior est ipsa drachma, tunc erit septima pars quatuor mille argenteorum adijcienda. Qua in re sunt illa repetenda, quæ de denario, & drachma superiùs scripsimus. Sed idẽidem Agricola, & Budæus lib. 4. de Asse. ex Herodoto censent, talentum Euboicum esse minus Attico talento minori tribus minis, & quadrante, minus autem hîc intelligo libras centenarias. Sic sanè talentum istud Euboicum appendit quinquaginta sex libras centenarias & septuaginta quinq;quinque Atticas drachmas: qua ratione iuxta computationem istam continet talentum istud quinq;quinque mille, sexcentas, & septuaginta quinq;quinque drachmas Atticas, & sic nostros totidẽtotidem argenteos numos regales iustissimi ponderis, quorum octo efficiunt vnciam integram: vnde proximè accedit hoc talentum Euboicum ad talentum AtticũAtticum minus: atque ideò maxima subest suspicio, non satis certam esse Festi hac de re sententiāsententiam: aut eius codices vulgò in denariorum numero vitiatos circumferri. Talentum Aeginæum decem millia drachmarum appendebat, authore Polluce in dicto libro decimonono, quẽquem Budæus, & Agricola ad huius rei cognitionem testem adducunt: ideò appendit hoc talentum centum libras centenarias: ex nostris numis, & ponderibus habet decem millia regalium argenteorum iustissimi ponderis, quorum octo integram vnciam appendunt. Babylonium talentum eisdem authoribus valuit septem millia drachmarum: totidemq́ue apud nos valebit regales argenteos numos iustissimi ponderis. Quam ob rem poterit lector hîc repetere, quæ de his regalibus argenteis numis superiùs capitul. 2. tractauimus. vt facilimè talenta omnia possit nostris numis æstimare. Syrium Talentum appendit, & valet mille quingentas drachmas Atticas: atque ideò totidẽtotidem numos argenteos regales iustissimi ponderis, quibus in Hispania vtũturvtuntur aurifices, & fabri argentarij: quorumq́ue nos sæpissimè mentionem fecimus. Aegyptium autem Talentum appendit octuaginta libras Romanas, teste Plinio libro 33. capitul. 3. Drachmas verò Atticas ad rationem nonaginta sex drachmarum pro qualibet libra, habet hoc talentum drachmas septem mille, sex centas, octuaginta, totidemq́ue numos argenteos iustissimi ponderis, quibus in his regnis vtimur, quorumq́ue octo vnciam integram efficiunt. Denique appendit hoc talentum centum & vi|ginti marchos argenti. Rhodium Talentum, authore Festo lib. 5. valuit quatuor mille, & quingentos denarios, iuxta quam rationem poterit à nobis æstimari centum octuaginta milibus quadrantum, seu marauedinorum, quibus ex ære vtimur, & de quibus in huius operis capitulo primo tractauimus. Ego verò, quod & Agricola sensit, hos Festi denarios drachmas esse interpretor Atticas: & ideò hoc Talentum æstimabitur apud nos quatuor mille, & quingentis argenteis numis regalibus iustissimi ponderis: eorumq́ue ratione constabit facilimè huius talenti æstimatio. Siculum Talentum vetus quatuor, & viginti minas: id est libras centenarias valuit. nouum verò duodecim, authore Suida, cuius & Agricola meminit lib. 2. de pondere monet. Vetus ergò appẽditappendit bis mille, & quadringẽtasquadringentas Atticas drachmas: totidemq́ue nostros argẽteosargenteos numos regales iustissimi ponderis: libras romanas viginti quinq;quinque, marchos verò, quibus vtimur, triginta septem, & dimidiũdimidium. Idcircò poterit facilimè constitui pondus, & valor talenti Siculi noui: cùm id dimidia ex parte sit minus talento Siculo veteri. Hæc sanè ita cōstituendaconstituenda sunt, si apud SuidāSuidam legamus minas, aut minas. Budæus etenim lib. 4. de Asse. non minas sed numos legendum esse apud Suidam censet ex Iulio Polluce li. 9. de rerum vocabulis, cuius authoritate opinatur, Talentum Siculum maius, & vetus senas drachmas valuisse: nouum ternas: & quia Budæus in ea est sentẽtiasententia, vt denariũdenarium parẽparem faciat drachmæ Atticæ, & Pollucem de numis sestertiolis intelligit, planè significat, istud talentum vetus æstimari sex denarijs latinis, nouum verò tribus, atque ideò erit satis facilis, & diuersa huius talenti æstimatio. Talentum Byzantium apud Vitruuium li. 10. cap. 31. centum viginti romanas libras habet. Huius meminêre Budæus li. 2. de Asse. & Agricola lib. 2. de externis ponderibus, qua ratione huius talenti pondus constat ex vndecim mille, quingentis, ac viginti drachmis: aut sanè ex centum octuaginta marchis, quorum quilibet appẽditappendit octo vncias: vt non semel admonuimus. Apud Hebręos talenti pōduspondus duplex fuit. TalentũTalentum equidẽequidem sanctuarij, quod pendebat centum minas Hebræas: & talentũtalentum congregationis, quod quinquaginta: vtrunq;vtrunque autem dictum est eorum lingua Cicar. de talento sanctuarij est ad hoc examen testimonium Ioseph. lib. 3. antiquit. ca. 7. qui hoc ipsum expressim explicat. idẽidem probat Georgius Agricola lib. 2. de externis ponderi. quo in loco. quod diximus de talento Hebręo minori deducit ex cap. 38. Exo. & ex magistro Salomone: quælibet autem mina Hebræa pendebat sexaginta siclos, quorũquorum quilibet quatuor efficit. & habet Atticas drachmas: atque ideò quælibet libra Hebręa, siue mina appẽditappendit duas libras romanas, ac dimidiam: quod Iosephus asserit libr. 14. antiquit. capitul. 12. qua quidem perpensa ratione talẽtumtalentum Hebręum maius cōplectiturcomplectitur viginti quatuor millia drachmarum Atticarum, totidemq;totidemque nostros ex argento regles iusti ponderis numos. Minus autẽautem talentũtalentum Hebræum appẽditappendit duodecim millia drachmarum, totidemq;totidemque numos argenteos. Atq́ue hæc de talento Hebræo ex Agricola diximus: tametsi Budæus libro 4. de Asse. diuersam rationem hac in re sequatur. Sed & hæc obtinent quò ad Hebræum talentum, pondus significans. Erat etenim & talentum non pōduspondus, sed numus aureus apud Hebræos, qui siclum appẽdebatappendebat: ita quidem talentum vbi non pro pondere, sed pro numo aureo apponitur, siclũsiclum significat: idest, staterem aureum quatuor drachmarum: quod Budæus lib. 4. de Asse. probat Authoritate Eupolemi, cuius mentio fit ab Eusebio lib. 9. de præparat. Euangeli. c. 4. Deinde adducit PollucẽPollucem, qui lib. 9. scribit: valebat autem talentum auri tres aureos Atticos: argenti verò sexaginta minas Atticas. Aureus autem Atticus valuit duas drachmas auri, quas appẽdebatappendebat, quod idem Pollux scripsit. Sed & Homerus libro 23. Iliados. talentum auri pro summa non magna posuit. His accedit quod de Siculo talento paulò ante dicebamus: vt hinc constet, talentum non tantùm pondus significasse: sed & numum non multi valoris, nec summæ. Hoc & præter Pollucem Festus adnotauit scribens, Alexandrinum talentum valuisse duodecim denarios, seu drachmas. Neapolitanum sex: Syracusanum tres: Rheginum victoriatum, & sic quinarium vnum. Idem & Agricola obseruat libro secundo, de pondere & temperat. monet. Atque hæc de Talentorum ratione, ex qua expendi potest Plutarchi locus in vita Pauli Aemilij, dum is inquit. Tuberoni genero argenteam phialam quinque talentorum pondo largitus est.
5

Summa del Capitulo siguiente.

  • 1 Marauedi Castellano nueuo, y vieio como se han de estimar y apreciar segun vna opinion.>
  • 2 Reduzense a concordia algunas leyes Reales cerca de esta materia.
  • 3 Notanse en particular algunas cosas conforme a esta opinion.
  • 4 Marauedi bueno y Marauedi de oro como se han de estimar.
  • 5 Pepiones, que moneda aya sido.
  • 6 Tomase otra manera de apreciar el Marauedi bueno y el de oro y el Comun.
  • 7 Sueldos que moneda ayan sido y como corresponden a las monedas, que agora vsamos.
  • 8 Resolucion de lo dicho y examinado conforme a las dos opiniones.
Enel qual se declaran algunas monedas antiguas, y modernas de estos Reynos.
CAPVT V.
ENLOS quatros capitulos passados he trabajado reduzir las monedas antiguas de los Romanos, Griegos y otras gentes, a las que al presente en estos Reynos se vian y corren, y han corrido cincuenta annos atras, no haziendo mencion de muchas monedas, que en estos Reynos de Espanna se labraron y corrieron en tiempo de los Godos y despues aca: de las quales se haze memoria en las leyes y Coronicas antiguas de estos Rey nos con harta obscuridad, por no declararse todas vezes el peso, ni valor de ellas. Por tanto vsando del vulgar Castellano, quise con breuedad examinar el peso y valor de las dichas monedas, reduziendolas a las que al presente tratamos, y vsamos. Bien veo que es materia dificultosa: pero dire lo que alcācarealcancare, y si en esto no correspondiere la obra al desseo, que es de acertar, por ventur a resultara de aqui vn prouecho publico, y sera dar ocasion a que otros mas curiosos y diligentes acierten a emendar lo que yo vuiere errado y se sepa la verdad.
Esta palabra Marauedi es muy antigua en Espanna, y muy comun, ansi en las leyes, como en las
1
*Coronicas antiguas: pues de ella se haze mencion enel foro Iuzgo, donde estan recopiladas muchas leyes, que ordenaron los Reyes Godos antes del Rey don rodrigo. significa y ha significado muchas vezes vna cierta moneda, y otros ciertos numeros de monedas o dineros, ansi mesmo se ha aplicado a dineros, y monedas de oro, otras vezes y las mas, a monedas de cobre, y de vellōvellon, como parescera por lo que se dira adelante.
Primeramente es necessario entender la moneda que al presente, corre conforme a su valor muy por menudo: y aumque esto se ha apuntado en los capitulos passados, sera conueniente boluerlo a repetir en suma, quanto ala moneda cobrenna, o de vellon pusimos en el capitulo primero el marauedi presente diuidido en dos blancas y en seys cornados, y en diez dineros, y en sesenta meajas loqual paresce ser ansi: y que el marauedi de que agora vsamos, valga diez dineros, prueuase porlas ordenancas, que se hizieron para esta real audiencia de Granada el anno de M. D. 23. donde veynte y quatro dineros se reduzen a cinco blancas. Este mesmo valor de diez dineros, y seys cornados ha tenido, y valido muchos annos ha enestos reynos el marauedi, como se prueua clara mente en las ordenancas, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. 411. y el Rey don Iuan el primero en Viruiesca anno de M. 387. esto paresce ser ansi por otras ordenancas, que hizo el mesmo Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. 408. por la prefacion de ellas esta bien claro, y aueriguado, que dos cornados valieron tres dineros, y dos meajas, de donde ansi mesmo se saca, que seys cornados valieron y valen diez dineros: pues valieron nueue dineros y seys meajas: por manera que se prueua de las dichas leyes, el marauedi en nuestros tiempos y mucho antes auer valido diez dineros: o seys cornados: o sesenta meajas, y que cada dinero valia seys meajas, y cada cornado diez.
En el ordenamiento real, que mandaron recopilar los Reyes Catholicos don Fernando y donna Isabel de gloriosa memoria, se haze mencion algunas vezes de moneda vieja, y de marauedi viejo. Este marauedi viejo en las varias resoluciones en el lib. 1. c. 11. declaréque venia a valer y auia valido tanto como al presente valen tres blancas algo mas: porque seys marauedis de los viejos se reduzen a diez de los que agora tratamos y vsamos. Esta opinion segui estonces por las razones siguientes, delas quales resultara quan bastantes authoridades tuue para seguir la dicha cuenta: pues la saque de las mesmas ordenancas reales como al presente por authoridad publica y real andāandan impressas, para que por ellas juzguemos y determinemos los pleytos en estos reynos.
Lo Primero que a mi parescer se deue considerar, es, que dodizen las ordenancas reales moneda vieja, tienen respecto ala que corria en tiempo del Rey don Alonso el onzeno, o antes del, o poco despues. Esto se pue de colegir de algunos lugares, que enlas leyes reales yo he notado, mayormente en la l. 3. y 4. titu. 12. lib. 8. ordi. donde poniendo se pena de seys cientos marauedis en vn caso, y de dos mil en otro, y de seys mil marauedis en otro, se annade que sean estos marauedis de moneda vieja: y siendo estas leyes del Rey don Alonso onzeno fechas en Alcala de Henares era de M. 386. tit. 20. l. 12. y. 13. poniendo se la mesma pena, no dize de moneda vieja: sino, peche cada vno seys cientos marauedis de esta nuestra moneda. Luego bien se prueua, que enlas ordenancas reales se llaman moneda vieja y marauedis viejos. Los marauedis que corrian al tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno: que fue el que hizo las dichas leyes, y por cuyas se ponen en las ordenancas reales nueuas, lo qual paresce por el libro de las leyes y cortes, que el dicho Rey hizo: el qual yo tengo de mano, y otros muchos en el reyno. Esto mesmo marauedi se llamaua viejo en tiempo del Rey don Iuan el primero, como consta por la. l. 5. del segundo ordenamento, | que hizo el dicho Rey en Guadalajara anno del sennor de M. 390. donde castigando a los que perseueran en excommunion dize. El que estuuiere por espacio de treynta dias descomulgado, pague cient marauedis de los buenos, que son de moneda vieja seys cientos marauedis. Esta mesma ley esta referida en las ordenancas reales. l. 1. tit. 5. li. 8. Aunque algo differente de lo que esta de mano en las ordenācasordenancas antiguas, porque en las ordenancas nueuas conforme ala letra comun de todas las impressiones, la pena se pone en esta manera: Que el descomulgado que estuuiere en su rebeldia y excomunion por treynta dias, pague ciẽtcient marauedis: el que por espacio de seys meses mil marauedis: y passados los dichos seys meses, cadadia sesenta marauedis: pero en la dicha l. 5. del Rey don Iuan el primero, y en la peticion. 61. de las cortes que tuuo en Madrid el Rey don Alonso onzeno, era de M. 367. se pone esta pena en esta manera. Que el descomulgado por 30. dias pague cient marauedis, y si perseuerare por vn anno mil: y passado el anno cada dia sesenta marauedis. En esta mesma forma se resumen estas leyes en el repertorio que hizo en Latin alas ordenancas reales el mesmo doctor Montaluo, que fue el recopilador. Auisamos de esto porque en la l. 9. titu. vltim. libr. 8. ordinat. se pone otra ley tambien muy se mejante, y conforme a la dicha. l. 1. titul. 5. y es del Rey don Henrique tercero fecha en Madrid anno de M. 400. y esta en las ordenancas viejas de mano algo differente de las impressas.
Boluiendo al marauedi viejo de que se haze mencion en la dicha. l. 1. ti. 5. y en las ordenancas del Rey don Iuan el primero, digo que enestas ordenancas se confirma la ley del Rey, que sobre esto se hizo, en la qualhaze mẽcion Alonso onzeno, de seyscientos marauedis por pena al que estuuiere. 30 dias descomulgado, sin dezir, que sean viejos. Estos mesmos llama el Rey don Iuan el primero marauedis viejos: y reduzelos a cient marauedis de los buenos: como tambien los reduxo el mesmo Rey don Alonso: porque quanto a esto no reuocosu ley que tenia hecha antes con la pena delos seys ciẽtoscientos marauedis: pues sola mente reuoco la primera ley a este effecto, que no lleuassen al descomulgado passados los 30. dias sesenta marauedis por cada dia.
Que el marauedi viejo correspō da y se estime en marauedi y medio de losque al presente corrẽcorren, prueuase por authoridad de los que recopilaron por mandado delos sennores Reyes catholicos las ordenancas reales en esta manera. El marauedi bueno valio diez marauedis de los de agora, como esta expressado in l. 1. titu 9. libr. 8. ordinat. y. cient marauedis de los buenos valen seys cientos delos viejos segun lo declara la l. 1. titu. 5. libr. 8. ordinat. y. las leyes del Rey don Iuan el primero poco antes alegadas. Luego siguese, que el marauedi viejo vale tanto como marauedi y medio de los que agora corren: pues seys marauedis viejos se estiman por vno de los buenos, y el marauedi bueno esta en las dichas ordenancas estimado en diez de los presentes y ansi esta muy prouado, que seys marauedis viejos valen diez marauedis de estos que al presente gastamos.
Allende de esto el marauedi llamado viejo en las ordenancas reales, y en las leyes del rey don
2
*Iuan el primero, en muchas partes, valio quinze dineros y algo mas: el que al presente corre y ha dias que se vsa, vale diez dineros y no mas, luego muy bien se collige, que el marauedi viejo valio quinze dineros. A esta opinion pudo dar grande occasion la. l. 22. tit. 32. de las ordenācasordenancas, que hizo el Rey don Alonso onzeno en Alcala era de M. 386. do dize: Por cada en que vno tomare alguna cosa de mantenimiẽtosmantenimientos por fuerca, pague trecientos sueldos, que montan de esta moneda docientos y quarenta marauedis, si fuere lo que tomare de labrapores. Y si fuere de hijo dalgo, qui nientos sueldos, que montan de esta moneda quatrocientos marauedis. Esta mesma ley se puso en las ordenancas que oy dia tenemos. l. 11. titu. 11. libr. 4. ordinat. de lo qual paresce, que estos marauedis viejos, porque tales se han de entender por correr en tiempo del Rey don Alonso onzeno: son la quinta parte mayores, que los sueldos. El sueldo bueno vale doze dineros como lo prouaremos adelante, luego el marauedi viejo valia quinze dineros, y ansi tanto valian dos marauedis viejos como tres de los que agora vsamos: pues estos valen a diez dineros, y los otros a quinze. otra ley esta enlas mesmas cortes, del Rey don Alonso onzeno en el mesmo titulo y es la l. 30. la qual tenemos en las ordenancas reales, aunque no tan cũplidacumplida como esta en las cortes del dicho Rey, que andande mano. Esta ley dize, que el hijo dalgo, que tomare en la behetria mas conducho del que se le deue, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. Dize mas. en CāposCampos, que son los carneros mayores, el carnero cinco sueldos, que son quatro marauedis de esta moneda. en Castilla quatro sueldos, que son tres marauedis, y dos dineros de esta moneda. En la montanna, y en las Asturias, y en Galicia, el carnero a dos sueldos y medio, que son dos marauedis. En Campos de la gallina seys dineros, de esta moneda: por el ansar sie te dineros, por el capon ocho dineros. en Castilla por la gallina cinco dineros, por el ansar seys dineros: porel capon siete dineros. enlas Asturias, en la montanna, en Galicia por la gallina quatro dineros, por el ansar cinco dineros. | De estas ley es, porlas quales se siguieron los que entendieron en ordenar las ordenancas reales en tiẽpotiempo delos Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, para que se publicassen y im primiessen como alpresente andāandan impressas. yo saco algunas illa ciones en esta materia.
Lo primero y principal, que estas leyes hablāhablan del marauedi viejo, pues tratan del marauedi cobrenno, que corria commun mente en tiempo del Rey don Alonso onzeno, el qual marauedi
3
*auer se llamado viejo, esta prouado al principio de este capitulo.
Lo segundo, que este marauedi viejo es maior que el sueldo bueno la quinta parte: loqual paresce ansi por el tenor de las dichas leyes.
Lo tercero, que el marauedi viejo valio mas que el que agora correla tercia parte. Esto claramente esta prouado por las mesmas leyes de las ordenancas reales: y ansi mesmo se colige, si el marauedi viejo valio 15. dineros y mas que el sueldo, y el de agora vale solamẽtesolamente x. dineros.
Lo quarto es, que el marauedi viejo valio algo mas, que quinze dineros. Esto paresce, porque dize la ley, Quatro sueldos, son lo que tres marauedis y dos dineros, y si quatro sueldos son a doze dineros cada vno quarenta y ocho, que dan tres marauedis en quarenta y seys dineros.
Lo quinto, que teniendo esta cuenta con razon se reduzen seys marauedis viejos a diez de los presentes, aunque aya alguna differentia. porque seys marauedis viejos hazen nouenta y dos dineros. y diez marauedis delos que agora vsamos, hazen cient dineros. Pero es costũbrecostumbre antigua en reduction de monedas viejas a las nueuas, no mirar en alguna pequenna differencia. Ansi Plutarcho, Tito Liuio, Plinio y otros llamaron denario a la drachma Attica: siendo el denario mayor vna setena parte, que la dicha drachma Attica.
Lo sexto, que delo suso dicho se puede sacar es aduertir: que no ay contrariedad alguna en la declaracion de los marauedis viejos y nueuos, que puse en el lib. 1. de las varias resoluciones. c. 11. porque el marauedi viejo valia quinze dineros y el nueuo diez, y ansi el sueldo de doze dineros es mayor que el marauedi nueuo, y menor que el marauedi viejo.
Lo vltimo es que segun esta opinion sacada de las mesmas ordenancas reales no se puede dezir que el marauedi viejo ayo sido de mayor valor que marauedi y medio delos presentes, ni se puede prouar, que aya sido de oro, cobrenno, o de vellon. pues por las ordenancas reales se differencia el marauedi bueno del viejo, y de los que agora gastamos, estimandose el bueno en seys delos viejos y en diez marauedis de los presentes.
Esta estimacion y comparacion del marauedi viejo con el que agora corre, como tengo dicho, tuuierōtuuieron por muy aueriguada y cierta el doctor Montaluo y los demas que entendieron en recojer las ordenancas Reales en tiempo de los Reyes catholicos don Fernando y donna Isabel, por cuya aut horidad, examinando se primero en su muy alto consejo se publicaron las dichas ordenancas reales, y teniendo esta opinion pormuy acertada la seguien las varias resolutiones. Aunque adelante porne otra manera de estimar el marauedi viejo sin prejuyzio dela authoridad de losque ordenarō el dicho libro de leyes y ordenancas. Ansi mesmo se haze menciōmencion en las leyes de estos reynos del marauedi bueno, como de moneda differente del marauedi viejo, y ansi es que no puede dudarse, que el marauedi bueno y el viejo ayan sido muy differentes: porque el Rey don Iuan el primero en Guadalajara los pone por tales, en la ley, que hizo delos descomulgados: como paresce de las cortes, que el dicho rey hizo y de la l. 1. tit. 5. lib. 8. ordinat.
El valor de este marauedi bueno viene á ser diez marauedis de los que al presente corren, y se vsan. Lo qual prueua la l. 1. tit. 9. lib. 8. ordin. do dize, que el hijo, o hija que denostare a supadre, o madre en publico, o en escondido, este en la carcel publica por veynte dias, o pague al padre, o a lamadre seyscientos marauedis de los buenos, que son seys mil marauedis de esta moneda. Esta ley hizo el Rey don Iuan primero de este nombre en Birbiesca anno de M. 387. y en los libros de mano, que yo he visto: do estan muy cumplidas las leyes y cortes del dicho Rey, no estan aquellas palabras: que son seys mil marauedis de esta moneda. Demas de esto el doctor Montaluo en el repertorio de las ordenancas, verbo filius, refiriendo esta ley del Rey don Iuan. solamente haze mencion de los seys cientos marauedis. De manera que la dicha clausula fue declaracion hecha por los que entendieron en ordenar las dichas ordenancas: y ansi su authoridad sera de mucho credito e importancia para prouar que el marauedi bueno viene aser de estimacion de diez marauedis de los que agora gastamos.
Este mesmo valor y precio corresponde al valor que pusieron los doctores Vicente Arias y MōtaluoMontaluo in l. 1. titu. 5. libr. 2. Fori almarauedi del Rey don Alonso decimo, que hizo recopilar el fuero. porque escriuen, que aquel marauedi valia ocho sueldos y tres dineros, cada sueldo de estos doze dineros comunes, que hazen diez vn marauedi de los de agora. Estas son las palabras, que estan en la dicha glossa. Segun esto ocho sueldos hazen nouenta y seys dineros: mas tres, son nouenta y nueue dineros, que vienen a ser diez marauedis de los que agora vsamos: pues vale cada marauedi diez dineros. Por esta causa en el dicho c. 11. de las varias resoluciones tuue, que este maraue|di bueno vale diez de los de agora: y que era elque se vsaua en tiempo del Rey don Alonso decimo, que llamo alli el Legislador: y entiendo, que se vsaua estonces por marauedi bueno, y mayor, o de oro.
Eporque los dichos doctores que tenian mas noticia de monedas antiguas, que no tenemos al presente dizen, que este marauedi en tiempo del Rey don Alonso decimo era de oro, tam bien escreui en el dicho cap. 11. quel marauedi de oro en tiempo del Rey don Alonso decimo, valia diez marauedis de los de agora y este se dezia marauedi bueno. Bien sospecho, que en aquel mesmo tiempo se dezia marauedi, cierta summa de dineros menudos, que venian aigualar con diez marauedis de los que agora corren. loqual paresce, porque en la historia del mesmo Rey don Alonso decimo cap. primero, escriue el author de las monedas que estonces corriācorrian, y dize, que vn marauedi tenia tantos dineros, que alcancaua al marauedi de oro. Este capitulo de esta historia porne adelāteadelante, porque me paresce es conueniente ala materia que tratamos.
Este marauedi de oro es el menor de los marauedis de oro, que yo he hallado en las leyes, y coronicas de estos reynos: y ansi cōsiderandoconsiderando la ley del esti lo. 114. trabaje de la explicar y entẽderentender en el dicho ca. 11. Las palabras de la ley son estas.
Es a saber, que en las leyes dodize pena de marauedi de oro, que se juzgo ansi por el Rey don Alonso, que fallaua el, que al tiempo que aca esco fue ansi esta blescido: que la moneda que corria estonces, que era de oro. E fizo ante si traer los marauedis de oro que andauan al tiempo antiguo: e fizo los pesar con su moneda: e por peso fallaron, que los seys marauedis de la su moneda del Rey, que pesauan vn marauedi de oro: y ansi el marauedi de oro ha se de juzgar por seys marauedis de esta moneda. De estas palabras se saca: que el marauedi del Rey don Alonso decimo era de oro, porque de otra manera no cōueniaconuenia pesar le con el antiguo, que tābientambien era de oro: pues siendo differentes metales en ninguna manera quadraua, ni puede quadrar, que por el peso de ambos en vnas mesmas balācasbalancas se sa casse el valor que tenia vno mas que otro. mayormente que esta ley dize, auer se pesado seys marauedis de los del Rey don Alonso: e tanto ellos seys como vn marauedi de oro de los antiguos.
Esi el marauedi bueno, que corrio en tiempo del Rey don Alonso decimo, era differente del marauedi, que llaman las leyes de estos reynos viejo, y valia tanto vno como seys de los viejos, segũsegun paresce por las leyes del Rey don Iuan primero, y por otras que hemos arriba allegado: y el vejo corresponde a vno y medio delos de agora: y el marauedi bueno monta diez delos presentes, elmarauedi de oro mas antiguo que peso seys de los buenos, viene a valer sesenta marauedis de los que al presente vsamos.
El Rey don Alonso onzeno en las cortes, que tuuo en LeōeraLeonera de M. 387. en la peticion segũsegun da, tambien estima el marauedi bueno en seys de moneda vieja diziendo: Peche cient marauedis dela buena moneda, que son seyes cientos de esta moneda. Demanera que esta ley pudo ansi mesmo dar causa ala estimacion, que hizieron los que ordenaron las ordenancas reales, poniendo el marauedi bueno en diez delos presentes, y el viejo en vno y medio, laqual estimacion se ha seguido siẽpresiempre por los juezes en la execucion de las dichas leyes. Para todo lo suso dicho se ha de aduertir que las leyes del estilose hizieron en tiẽpotiempo del Rey don Alonso decimo, padre del Rey don SāchoSancho el quarto. segũsegun consta del principio de ellas: donde se da a entẽderentender, que aquella recopilacion por la mayor parte cōtienecontiene leyes del tiempo del Rey don Alonso decimo.
En la coronica del Rey don Alonso decimo cap. primero tratando el author del Rey don Hernando el tercero, y del dicho Rey don AlōsoAlonso su hijo, pone las palabras siguientes.
Ca en aquel tiempo del Rey don Fernando, daua el Rey de Granada la mitad de todas sus rentas, que eram appreciadas en se tecientas vezes mil marauedis de la moneda de Castilla: e
5
*esta moneda era tan gruessa, y de tantos dineros el marauedi, que alcancaua a valer el marauedi tātotanto como vn marauedi de oro. Y porque en aquel tiempo del Rey don Fernando corria en Castilla la moneda delos pepiones, y en el Reyno de Leon la moneda de los leones: y de aquellos pepiones valia ciẽtociento y ochenta el marauedi. e las cōprascompras pequennas haziāhazian las metales, que fazian deziocho pepiones el metal: diez metales el marauedi: y de estos marauedis eram apreciadas las rentas del reyno de Granada en setecientas vezes mil marauedis: y dauan al Reydon FernādoFernando la mitad de aquellas, y el Rey don Alonso su hijo en el comienco de su reynado mando deshazer la moneda delos pepiones: y fizo labrar la moneda delos burgaleses, que valia nouenta dineros el marauedi: y las compras pequennas se hazian a sueldos, yseys dineros de aquellos valian vn sueldo: y quinze fueldos el marauedi. Esto se escriue en el cap. primero. y en el cap. 7. dize el coronista como el mesmo Rey don Alonso anno de M. 258. mando deshazer la moneda de los burgaleses: e hizo labrar la moneda de los dineros prietos. y de estos dineros hazian quinze el marauedi, de manera que quinze dineros hazian el dicho marauedi.
De esta coronica se podria muy bien sacar el valor del marauedi de oro, que corria en tiempo del Rey don Alonso decimo: si pudiessemos | bien aueriguar como corresponda el pepion ala moneda que corre al presente.
En vn libro de mano antiguo halle vna breue relacion de monedas viejas y alli lei, que el pepion valia dos meajas, y el burgales dos pepiones, o quatro meajas. Segun esto el marauedi del tiẽpotiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer sesenta dineros que hazẽhazen cada vno a seys meajas seys marauedis de los que agora corren. Si esto es ansi no se puede dudar tomando las palabras de la dicha coronica, y haziendo por ellas la cuẽtacuenta, sino que este marauedi del Rey don Alonso decimo es el que se llama bueno, y igual al marauedi de oro, que en aquel tiẽpotiempo corria: del qual hazen mencion las leyes del fuero y otras. TāpocoTampoco ay duda sino que el marauedi cobrenno o de vellon andando el tiẽpotiempo vino a baxar mucho, y no valio tantos dineros: como lo hemos prouado al principio de este capitulo.
De aqui se sigue la duda que tiene la estimacion de los marauedis bueno y viejo puesta en las ordenancas reales de los Reyes catholicos, y en las demas, que hemos arriba citado, estimādoestimando el marauedi bueno en diez marauedis de los que agora corren: porque reduzidos diez marauedis de los presentes a dineros hazẽhazen cient dineros: y ansi tienen mas dineros que el marauedi bueno: o de oro, que corria al tiẽpotiempo del Rey don Alonso decimo, pues aquel atẽtaatenta esta vltima cuenta valia sesenta dineros. pero esta tan determinada la primera estimaciōestimacion del marauedi bueno y del viejo en las dichas ordenācasordenancas reales como al presente andan impressas y examinadas y passadas con publica authoridad de leyes, que paresce temeridad apuntar lo cōtrariocontrario. Aunque sin prejuyzio de la authoridad que tuuieron los que las recopilarōrecopilaron, pues no toca la estimacion de las monedas tanto enla substancia de la ley, que se mādamanda guardar cōformeconforme a su decisiōdecision antigua y se haze incidenter. no dexare de tratar otra manera de estimar el marauedi bueno. y el viejo poniẽdoponiendo adelante muy en particular la differencia, que puede auer entre las dos opiniones, o maneras y modos de apreciar esta moneda. Paresce de las leyes antiguas de estos reynos, que esta distincion de moneda vieja y nueua procedio por razōrazon y causa, que las monedas para remediar las necessidades publicas se alcauan, y subian del
6
*valor ordinario, y a las vezes se labrauālabrauan demas baxa ley quedāquedan do el valor antiguo en su fuerca. Todo esto se prueua por el principio de las ordenancas que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. 411. Y el mesmo en Alcala, era de M. 408. y por la ley del Rey don Iuan primero en Burgos anno de M. 388. donde dize, que el marauedi viejoy nueuo se an de vn valor eiguales, aunque los dineros nueuos sean de mas baxa ley. Por manera que el marauedi viejo, y de moneda vieja valio siempre diez dineros, y seys cornados, enten diendo, como entiẽdoentiendp del marauedi con un, que corria en tiẽpotiempo del Rey don Alonso onzeno: porque este tal llamāllaman las leyes viejo, y de mōedamoneda vieja: pues estōcesestonces no auia auido mudanca, ni nouedad, en baxar de ley la mōedamoneda, ni subir la de valor, loqual acaescio en tiẽpotiempo del Rey don Henrique segundo, hijo del dicho Rey don Alonso onzeno. Ansi mesmo se confirma lo suso dicho por las leyes, que tengo alegadas enel principio de este capitulo, por las quales yo entiendo se prueua: que el marauedi comum que corria en tiempo del Rey don Alonso onzeno, ell qual llaman las leyes marauedi viejo, valia diez dineros no mas: o seys cornados: y que se llama viejo teniendo respecto a la nouedad que despues vuo en las monedas por remediar las necessidades publicas: como se da bien a entender en las dichas leyes y ordenancas. A esta cuenta podria quadrar mucho la estimacion de los sueldos teniendo porla historia del Rey don Alonso decimo, que el sueldo comun valia seys burgaleses de a quatro meajas cada vno, y poniendo el sueldo bueno en doze burgaleses de estos, de manera que hiziessen doze burgaleses ocho dineros como adelante diremos, y ansi que daria el sueldo bueno, de quien hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno en ocho dineros. de lo qual resulta que cinco sueldos buenos hazian quatro marauedis comunes en tiempo del dicho Rey don Alonso onzeno, segun consta por las leyes, que del mesmo Rey tengo alegadas, por las quales el marauedi es laquinta parte mayor, que el sueldo bueno. por manera, que que dara el marauedi del tiempo del Rey don AlōzoAlonzo onzeno en diez dineros como el de agora: puesto que se aya llamado en muchas leyes marauedi viejo. Esta distinction del sueldo bueno y de otro menor, con esta mesma estimacion del marauedi comun en tiempo del Rey don Alonso onzeno, vi nota da en la memoria que tengo allegada de monedas antiguas, que vi de letra muy antigua, De lo qual paresce quedar assentado, que el marauedi viejo y comun, differenciado del que las leyes, y coronicas llamaron bueno, valio diex dineros: o seys cornados. como vale el que al presẽtepresente vsamos. Aunque el marauedi del tiempo del Rey don Alonso decimo, que se llama bueno y era de oro, o de tantos dineros que igualauan al marauedi de oro, como lo testifica su historia valia mucho mas: pues viene a valer seys marauedis de los que agora corren. En la mesma historia del Rey don Alonso decimo y en otras se haze mencion de cierta moneda llamada Tornes: la qual dize la coronica que era de plata, y esta creo yo era moneda Francesa, que corria en Castilla por auerla traydo los Franceses, que vinierōvinieron estōcesestonces a estos reynos, y mirā| p. 288domirando los tienpos paresce ser esta moneda el argenteo Turonense, dè quien trata la clem. 2. de magistris, y tratamos en el cap. 3. §. 2. numer. 8. en esta presente obra. donde le estimamos en veynte y cinco marauedis, conforme ala estimacion que agora tiene el real de plata Castellano. por que el tornes pesaua tres partes de quatro de vn real: o tres quartillos: y en aquel tiempo valdria tanto como dos marauedis comunes. podria dezir alguno que este tornes fuesse el sueldo Turonense, de quien tractamos en el mesmo. §. 2. nu. 7. y le pusimos en peso dela tercera parte de vn real: que al presente sale en onze marauedis: y estonces valdria vn marauedi comun: porlo que adelāteadelante diremos cerca de las monedas de plata, que solian correr en estos reynos. AũqueAunque yo sospecho que el sueldo tornes tenia mucha mezcla de cobre, y no tenta plata.
Ansi mesmo en las leyes reales muchas vezes se haze mencion de sueldos: los quales ham si do differentes, como delas mesmas leyes, y de las coronicas paresce. No tratare aqui del sueldo
7
*contenido en el foro juzgo, y leyes Gothicas, porque adelante seofrescera mejor conunctura y lugar.
Otros sueldos ay, de los quales hazen mencion las leyes del Rey don Alonso onzeno: y porellas paresce, que cada sueldo de estos era menor la quinta parte que el marauedi comũcomun, que estōcesestonces corria, ansi lo prueua la. l. 11. y la. l. 19. tit. 11. li. 4. ordinat. l. 22. y. l. 30. tit. 32. de las ordenancas, que hizo el dicho Rey don Alonso onzeno en Alcala, era de. M. 386. esto mesmo prouamos poco antes: pues por aquellas leyes valen tanto quatro marauedis como cinco sueldos: y conforme a vna opinion pusimos este tal marauedi en valor de quinze dineros, diziendo serel que llamāllaman las leyes de moneda vieja: por tanto este sueldo valia doze dineros, y era mayor la sexta parte, que el marauedi, que agora vsamos, pues este vales solamẽtesolamente diez dineros, por lo qual paresce, que cinco sueldos de estos vienen a valer seys marauedis de los de agora. En esta mesma estimacion en las varias resoluciones li. 1. c. 11. declaramos los sueldos cōtenidoscontenidos enlas leyes del Rey don Alonso onze no. Antes muchos tuuieron esta opinion el doctor VicẽteVicente Arias, y el doctor Montaluo in l. 1. tit. 3. & l. 1. tit. 5. lib. 2. fori. El mesmo Montaluo en el repertorio que hizo alas ordenancas reales verbo. solidus. dōdedonde annade vna cosa, y es. que el sueldo bueno valio ocho marauedis de mōedamoneda vieja, que segũsegun su cenuta vernia a ser de valor dedoze marauedis delos presẽtespresentes, que agora gastamos: Alega para esto vna ordenanca del Rey don Alonso onzeno en Alcala. que comíenca: si el hijo dalgo tomo mas & ca. l. 11. titul. 11. libro quarto ordinat. Esta ley enlas ordenancas reales nueuas dize ansi. y es la. l. 19. El que tomare mas, pague por cada cosa cinco sueldos de sus bienes al Rey, que son de esta moneda quatro marauedis. siendo esta ley la mesma que alega Montaluo, claro esta, que no prueua lo que el quiere. Ansi mesmo en las ordenancas antiguas del Rey don Alonso onzeno dize, pague por cada cosa cinco sueldos de los buenos al Rey, que son quatro marauedis de esta moneda. de lo qual resulta auer tenido el doctor Montaluo el libro errado. y esto es cosa muy clara: pues la mesma ley, y las o tras del mesmo titulo por vnos mesmos sueldos, marauedis, y dineros van tassando las viandas, y en todos los demas passos haze el sueldo tal, que cinco valgan quatro marauedis. de manera, que no prueua auer valido el sueldo en aquel tiempo ocho marauedis delos viejos. Llama, y pudo llamar el Reydon Alonso estos sueldos de a doze dineros, sueldos buenos, a differencia de otros, que a mi parascer er an menores, delos quales haze mencion el Rey don Henrique segundo hijo del mesmo Rey don Alonso, en las ordenancas, que hizo en Toro era de M. 411. donde en el pro emio dize, que valgāvalgan tres sueldos quatro dineros: cōoconco soliāsolian valer, de lo qual se sigue, que este sueldo tal valia poco mas que vndinero: en fin vn dinero y la tercera parte de otro. de manera que este sueldo menor llega a valer ocho meajas, o tres sueldos que corrierōcorrieron en tiẽpotiempo del. Rey don AlōsoAlonso decimo: como paresce de su historia cap. primero, valia cada vno de estos seys dineros Burgaleses, que a mi parescer tenia cada vno y valia quatro meajas segũsegun que del dicho capitulo primero sepuede en alguna manera colegir, porque valia cada vno dos pepiones, segũsegun esta cuẽtacuenta este vltimo sueldo valia veynte y quatro meajas, que son quatro dineros de los que corrietōcorrieron despues en el Reyno, de los quales el marauedi valio, y vale diez, como tẽgotengo ya tratado.
En la ley. 2. titu. 9. lib. 8. ordinat. esta dispuesto, que el que dixere a otro por injuria, alguna delas palabras en la dicha ley contenidas, peche trecientos sueldos. Estos sueldos, como note en las varias resoluciones, algunos juezes, mayormente los inferiores estiman cada vno en dos marauedis: otros como son los alcaldes de corte, aquatro marauedis de los que al presente corren. Esta ley se saco del fuero libro quarto titulo tertio l. 2. y en aquel titulo en la ley primera, se pone tambien esta pena delos treciẽtostrecientos sueldos en otro caso. Ansi mesmo en la. l. tertia, titulo quinto, libro quarto fori, haze mencion de sueldos. y alli el doctor Montaluo entiende sueldos burgaleses conforme ala. l. 1. titu. 8. libro primo fori. y declara en la. l. 1. titu. 5. libr. secundo que este sueldo burgales valia doze dineros. de manera que excede dos dineros al marauedi presente, que agora gastamos. Por lo qual estos sueldos tienen tanto valor. que cinco de ellos hazẽhazen seys marauedis de los presentes, por tanto segun esta euẽtaeuenta los tre|cientos sueldos auiāauian de estimarse en trecientos y sesenta marauedis de estamoneda que al presente gastamos.
E si estos doze dineros no sonde a seys meajas, sino Burgaleses de a quatro meajas, como tẽgotengo apuntado, seria cada sueldo de a quarenta y ocho meajas: y menor la quinta parte, que elmarauedi comũcomun, de manera que cinco sueldos valdriāvaldrian quatro marauedis de los que al presente gastamos: y ansi los trecientos sueldos seriāserian docientos y quarenta marauedis de esta moneda. Puesto que en esta cuenta siempre tenemos por contrario al doctor Montaluo, y a los que siguieron su opinion.
En esta materia de sueldos, y de injurias es razon notar dos leyes del estilo bien antiguas, pues aquella obra se hizo del tiempo del Rey don Alonso decimo, y de las leyes, que estonces se vsauāvsauan por la mayor parte, la vna es l. 85. la otra es. l. 131. porlas quales paresce, que el que injuriare de palabra al hōbrehombre hijo dalgo ha de pagar quiniẽtosquinientos sueldos, aunque las iniurias dichas a otros hōbreshombres, que no son hijos dalgo, no tienẽtienen tātatanta pena. De estas leyes noto el muy magnifico, y en letras y rectitud de justicia sennalado varōvaron el licẽciadolicenciado Arce de Otalora del cōsejoconsejo de su Magestad, en su real audiẽciaaudiencia de Valladolid, en el libro de las hidalguias. 2. parte. c. 4. nu. 11. la causa y razon porque dizẽdizen en Castilla que el hidalgo a de vengan su iniuria por quinientos sueldos, segun fuero de España, y que sea esta: porq̃porque alos hidalgos por su nobleza les cōpetecompete este derecho especial de estimar y pedir sus iniurias por quinientos sueldos. Haze ansimesmo para lo susodicho vna ley que esta entre los fueros de España l. 3. ti. de las predas. y dize ansi
Si el cauallero deue algo al franco, o a otro hōbrehombre de rua, por aquella deuda, ni por otra cosa del mũdomundo no traue alabestia que caualgare, ni de las riẽdasriendas: y si lo fiziere peite. D. sueldos de calumnia. ccl. sueldos sean por el Rey: e los otros ccl. sean para el cauallero, por la deshonra que auia recebido. Esto mesmo que esta ley dize se prueua por otros fueros antiguos de estos reynos. Eaunque se suelen dar muchas y diuersas razones para entender el principio, y origen que tuuo la dicha manera de hablar, en cōprobacionconprobacion de la razon suso dicha yo considero la ley 11. tit. 11. li. 4. de las ordinancas reales, don de se refiere vna ley del Rey don Alonso onzeno fecha en Alcala era de M. ccclxxxvj. diziendo. Por cada solar en que vno tomare alguna cosa de mantenimientos porfuerca, pague trecientos sueldos, si fuere lo que tomare de labradores: e si fuere de hijos dalgo quinientos sueldos. Ansi mesmo se puede aplicar otra ley del foro juzgo libr. 8. titu. 4. comienca la ley. Si algun hombre ha buey brauo. Donde estimādoestimando se los daños hechos por animales, y las muertes de hōbreshombres en ciertas quātidadesquantidades, en la del hōbrehombre de hōrrahonrra, dize que peche el Señor del animal quiniẽtosquinientos sueldos, por el omezillo. TābiẽTambien se puede en alguna manera aplicar lo que escriue Rhenano en el lib. 2. delas cosas de Alemania. diziendo, que entre otras ley es Salicas, que teniātenian los Francos, auia vna donde se estimaua las injurias para la pena de ellas en esta manera. Que si el Salico frances injuriasse a otro pagasse el sueldo estimado en doze dineros: pero si el Frigio, o SaxōSaxon injuriasse al Salico Frances, auia de pagar el sueldo por quarenta dineros estimado, de arte que el sueldo para satisfazer la injuria echa al Salico, se auia de contar y tomar de mayor valor, y auia de ser de quarẽtaquarenta dineros. los de mas de doze. Lo qual se hazia por ser Salicos Franceses gẽtegente nobilissima y de tanta suerte y qualidad, que de ella eran elegidos los reyes francos, sus cōsejerosconsejeros, legisladores, y los de mas, por cuya prudencia y voto se gouernaua la republica. de lo quali y de las leyes Salicas trate en el cap. primero numero. 8. de las questiones practicas.
CōformeConforme a lo suso dicho es necessario distinguir las dos opiniōesopiniones, y segun cada qual de ellas resoluer la estimacion de las monedas, en que esta o puede estar la differencia. es ansique attenta la opinion del doctor Montaluo, y la declaracion de las ordenācasordenancas reales de los reyes catholicos don FerdinādoFerdinando y donna Isabel, hase de tener lo siguiente.
El marauedi bueno, que y gualaua al de oro del tiempo del Rey don Alonso decimo, viene a valer diez marauedis de los de agora.
El marauedi viejo, que era commun en tiẽpotiempo del Rey don Alonso onzeno, corresponde a tres blancas poco mas, de manera, que seys viejos hazen de los que agora corrẽcorren diez marauedis.
El sueldo burgales valio doze dineros, y porque el marauedi presente vale diez dineros, valio este sueldo la sexta parte mas que el marauedi que agora corre: y la quinta parte menos, que el marauedi viejo, este sueldo se llamo sueldo bueno.
Pero teniendo, e siguẽdosiguiendo otra cuenta, se deue notar otra manera de estimacion en la forma siguiente.
El sueldo menor valio vn dinero y dos meajas: por manera que vale ocho meajas y ansi se llamo ocho sen: como lo hemos prouado.
El sueldo bueno valio doze burgaleses, llamo se este sueldo sueldo burgales: lo qual se prueua por la l. j. titu. de los escriuanos li. j. fori. do paresce, y quiere la ley sentir, que este sueldo burgales se diuida y estime por dineros burgaleses, y quasi da a entender, que seys dineros burgaleses hazen medio sueldo.
El dinero burgales valia quatro meajas: como esta notado en aquella memoria antigua, que tengo allegada.
De lo qual se collige, que el sueldo burgales no | vale doze dineros de los nueuos, que tienen a seys meajas: de los quales hazen diez el marauedi de agora: como quiso Montaluo. sino doze burgaleses de a quatro meajas: que son ocho dineros de los nueuos, y de a seys meajas.
Ansi mesmo se saca delo suso dicho, que este sueldo bueno llamado burgales, es el de que tratan y hazen mencion las leyes del Rey don AlōsoAlonso onzeno, que tenemos arriba allegadas: y dizen: que este sueldo es menorla quinta parte, que el marauedi pequenno y comun: pues el marauedi valia y vale diez dineros de a seys meajas: y ansi cinco sueldos de estos, que son quarenta dineros, hazẽhazen quatro marauedis, que ansi mesmo valen, y valieron quarẽtaquarenta dineros. Esta mesma estimacion quadra ala l. 30. del Rey don Alonso onzeno en Alcala: sin auer que quitar, ni que anna dir: do dize quatro sueldos, que son tres marauedis y dos dineros. siendo este sueldo de a ocho dineros, hazen quatro de ellos treynta y dos dineros: y siendo el marauedi de a diez dineros, hazen tres marauedis treynta dineros: ansi que quatro sueldos hazen tres marauedis, y dos dineros. SegũSegun la otra cuenta auiamos puesto el sueldo en doze dineros: y el marauedi no le podimos poner en quinze dineros, porque no quadraua: y por tanto le poniamos en mas, que en quinze dineros, lo qual no es verisimil: pues siempre el marauedi tuuo dineros ciertos y enteros.
El otro sueldo de quiẽquien se haze mencion en la Coronica del Rey don Alonso decimo, valia seys burgaleses, y era la mitad que el sueldo bueno burgales: de manera que este sueldo valia veynte y quatro meajas, o quatro dineros de los de a seys meajas. Este sueldo se puede llamar mediano. Loqual se collige de la dicha coronica, y de lo que por ella se da a entender, y de lo que luego diremos.
El marauedi bueno que igua laua al de oro en su valor, se gun en la mesma coronica se escriue, valio ciento y ochenta pepiones, cada pepionera dos meajas: ansi mesmo valia este marauedi diez metales, cada metal diez y ocho pepiones: cōformeconforme a esto este ral marauedi tenia y valia sesenta dineros de a seys meajas, que correspōdencorresponden a seys marauedis de los que agora corren.
Dize la mesma historia del Rey don Alonso decimo, que el marauedi de aquel tiempo, que alcancaua al de oro, valia nouenta burgaleses, cada burgales tenia dos pepiones: los quales se deshi zieron y fueron reduzidos los cientos y ochenta a nouenta. Valia ansi mesmo este marauedi bueno quinze sueldos. cada sueldo de estos tenia y valia seys burgaleses: por manera, que este marauedi correspōdecorresponde a seys delos que al presente vsamos.
Ansi mesmo los quinze prietos, que la mesma historia del Rey don Alonso decimo escriue haziāhazian el marauedi, vienen aser de tantos dineros que igualāigualan conforme ala dicha cuenta a seys marauedis de los presentes: por manera, que este dinero prieto valia quatro dineros comunes.
A esta cuenta correspōden las leyes del Rey don Iuan el primero, donde tasan el marauedi bueno por seys de los viejos, los quales hemos puesto en el mesmo valor que los presentes, aunq̃aunque en diuersas partes los marauedis viejos han sido, y son interpretados, y estimados por particulares fueros algunas vezes a dos: otras a tres, otras a quatro marauedis de los que agora corren.
De aqui se saca, que el marauedi de oro antiguo, que por la ley del estilo valia y pesaua tanto como seys marauedis de oro del Rey don Alonso decimo, se estimaua y apreciaua en treynta y seys marauedis de los que al presente gastamos.
La ley ij. titu. 33. part. vij. pone marauedis prietos, y marauedis blancos, dando a entender claramente, que el marauedi prieto valia mas que el marauedi blanco. Por ventura llamo marauedi prieto el marauedi bueno que montaua quinze prietos: y blanco al marauedi mas baxo y comũcomun, que montaua diez dineros, como mōtamonta el que agora vsamos: lo qual puede ansi mesmo prouarse por lo que diremos luego del blanco.
Estas monedas antiguas aunque eran de vellon, creo y sospecho tenian mas mezcla de plata que no tienẽtienen las blācasblancas, quartos, y ochauillos que agora corren. Esto se puede sacar en alguna manera de la coronica del Rey don Alonso onzeno. capit. 98. en cuyo tiempo y antes en tiempo del Rey don Fernando quarto su padre, y de otros Reyes el marauedi comun vino a estimarse por nouenes, y cornados: como paresce de la mesma historia, y valio lo que al presente vale, loqual se puede creer por lo siguiente.
Lo primero, porque de las leyes del Rey don Alonso onzeno, que cerca de los sueldos hemos allegada y examinado, paresce, que aquel marauedi valia diez dineros, como al presente vale, y no mas.
Lo otro: porque valia diez nouenes el marauedi, y cada nouen de estos valia y era tanto como vn dinero de a seys meajas: lo qual esta claro por el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccxj. donde dize, que el marauedi valga diez dineros, o diez nouenes, o seys cornados: y que doce cinquenes valgāvalgan vn marauedi: dos cinquenes vn cornado: de lo qual paresce, que aquel marauedi valia seys cornados, y diez dineros. como vale el que al presente vsamos: y que doce cinquenes hazian tanto, y monta|uan como diez nouenes: por manera, que el nouen valio seys meajas, pues el cinquẽeracinquenera de cinco, todo loqual quadra con el marauedi que agora gastamos.
De aqui ansi mesmo se prueua, que el dinero nouen no valio estonces mas que seys meaias: y no nueue. aunque es possibile que en algun tiempo las aya valido.
El cruzado moneda menuda en Castillo solia valer ordinariamente dos cornados, no le subiẽdosubiendo por alguna necessidad como lo prueua el ordenamiento, que hizo el Rey don Henrique segundo en Alcala era de M. ccccviij.
Blanco fue tambien moneda, y aunque pudo ser auerse labra do antes, como lo da a entender la ley dela partida. 2. tit. 33. partic. 7. tambiẽtambien la mando labrar el Rey don Iuan el primero, y le puso en valor de vn marauedi de a diez dineros: despues abaxo cada blanco a seys dineros, que viene quasi a lo que es oy vna blanca, y vn dinero mas, loqual paresce por el ordenamiẽtoordenamiento que hizo el mesmo Rey don Iuāiuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. este blanco baxo a valor de vn cornado el Rey don Henrique tercero en Madrid anno de M. cccxcj.
En tiẽpotiempo de este mesmo Rey don Henriq̃Henrique el tercero corria en estos reynos la moneda de los Agnus dei, y valio primero vn marauedi: despues vino a labrarse de tan baxa ley, que valio vn cornado: ansi lo cuenta y trata la coronica del dicho Rey don Henrique tercero.
Ansi mesmo se vsaron y labraron antes de agora y antiguamente en estos reynos medias blancas: como consta por las leyes, que hizo el Rey don Iuan el ptimero en Segouia anno de M. cclxxxx.
Hase de aduertir, que las monedas antiguas de oro y plata, aunque vayāvayan en esta obra estimadas algunas vezes al precio antiguo, pero saluo el peso que tenian, se han de reduzir alas que al presente corrẽcorren porla semejanca en quantidad del peso: y estimarse el tal peso como agora se estima: pues se han de considerar por el dicho peso, y quantidad de oro o plata.
6

Summario del capitulo siguiente.

  • 1 Considera se el precio, y valor delas cosas en tiempos antiguos quanto a estos reynos: en especial del marco de plata.
  • 2 Trata se del peso y valor del real Castellano en tiempo del Rey don Henrique segundo, y despues y antes.
  • 3 Dobla Castellana, de que peso y valor aya sido.
  • 4 El marauedi de oro que peso, y valer aya tenido en los tiempos passados.
  • 5 Examinanse muchas leyes de las partidas, y del fuero, que hablan de marauedis, y otras monedas.
  • 6 Francos, que moneda aya sido, y de que peso y valor.
  • En el qual se trata y cōsideraconsidera el peso de las monedas de oro y plata antiguas de estos reynos, para meior entendimento de las leyes.
CAPVT VI.
QVanto al entendimiento de muchas leyes de las partidas y fuero real, conuiene examinar el valor y peso mas departicular de las monedas de oro y plata, que enestos reynos soliam correr, pues aunque ayamos dicho y declarado el precio del marauedi de oro vie jo y nueuo por estimacion de marauedis cōmunescommunes y dineros menudos, sera bien, por lo que adelante tocaremos, aueriguat el peso y quantidad que estas mo nedas teniātenian: si quiera para entender la grauedad de las penas conforme a lo que oy en dia se vsa: y porque veamos, si vn marauedi de oro era liuiana pena: y ansi mesmo la pena de otros marauedis cōmunescommunes. Para lo qual sehan de considerar algunas antiguedades.
QuiẽQuien vuiere leydo las coronicas de Castilla. y las ley es antiguas del reyno, hallara que las viandas, mantenimiẽtosmantenimientos, y las de mas cosas neces
1
*sarias para la vida humana, valian tan barato y en tan baxos precios, que con vn real del peso mesmo, que los de agora tienẽtienen, se compraua y podia cōprarcomprar lo que en este tiẽpotiempo no se podra cōprarcomprar con diez, ni con quinze reales, ni por vẽturaventura con veinte. Lo mesmo se puede dezir del marauedi comun, pues estonces era de mas vtilidad para comprar vn marauedi, que agora quinze ni veynte. Esto paresce ser ansi no tratando de tiempos mas antiguos por las ordenancas que hizo el Rey don Alonso onzeno. en Alcala era de M. ccclxxxvj. y largamẽtelargamente por las leyes, que hizo el Rey don Henrique segundo en Toro era de M. ccccvij. desde la ley. xxix. hasta la ley. lxiij.
Item se deue notar: que en tiempo del Rey don AlōsoAlonso onzeno, y de don Henrique segundo y hasta oy, el marauedi por don de se apreciaron y aprecian en las dichas leyes todas las cosas, era y ha sido de seys cornados: o diez dineros: como por las mesmas leyes parasce, y por lo que tenemos alegado en el capitulo antes de este: pues este marauedi no era el bueno, ni el de oro, sino el comum.
Paresce ansi mesmo, que en tiempo del Rey don Alonso onzeno, valia el marco de la plata ciento y veynte y cinco marauedis: como se prueua por su historia c. 98. y despues en tiempo del Rey don Iuan el primero valia docientos y cincuenta marauedis. lo qual consta, y esta cierto por las cortes que el mesmo Rey don Iuan hizo en burgos año de M. ccclxxxviij. y ansi en | esto como en las de mas cosas necessarias en la republica sehallara por las coronicas del reyno, que quātoquanto mas nos acer caremos a este tiempo, tanto mas han subido y encarescido se en los precios todas las cosas que comunmente gastamos en comer, en vestir, y en otros tratos, y actos necessarios. loqual sin coronicas por experiencia hemos visto de treynta, o quarenta annos a esta parte: por tanto no nos marauillaremos de lo que leyeremos cerca de los precios que tuuieron los man tenimientos y otras cosas docientos annos atras.
Segun esto no va descamina do el precio de los reales Castellanos, en aquel tiempo estos reales eran de tanto peso, que ocho de ellos ha
2
*zian vna onca, como lo hazen agora. ansi lo prueua la ley, que hizo el mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxxvij. do dize que por ocho reales deuidos, se pague vna onca de plata, y que este es su justo precio.
Por el valor del marco de plata podemos sacar la diuersidad del valor del real de plata del dicho peso, el qual valio en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis: y porque esta moneda se labro debaxa ley a causa delas necessidades publicas, el mesmo Rey baxo este real a marauedi: como paresce por su coronica en el c. 8. del anno sexto y por las ordenan cas, que hizo en Alcala era de M. ccccviij. Despues esta moneda se boluio a labrar de buena ley como la vieia, quiero dezir como la que corria antes que se labrasse de baxa ley, y ansi el real viejo, como el nueuo valieron en tiempo del Rey don Henrique segundo tres marauedis cada vno. Esto se prueua por las leyes del mesmo Rey en Toro era de M. ccccxj. de las quales paresce, que poco antes con las muchas necessidades se auia alcado el real de plata da buena ley a doze marauedis: y luego se boluio a baxar a tres. Andando el tiempo reynando el Rey don IuāIuan el primero valio el real del dicho peso quatro marauedis. Yo entiendo el peso del real de esta manera, que ocho reales hazian y pesauan vn onca algo menos.
Por razon que en las monedas siempre falta el peso justo para la costa de labrarlas, y que entiempo del Rey don IuāIuan el primero aya valido el real quatro marauedis, prueualo la ley que el mesmo Rey hizo en Burgos anno de M. ccclxxxviij. despues con subirse la plata ha venido a valer el real vnas vezes doze marauedis, y estōcesestonces se llamarōllamaron quartos las mōedasmonedas que valieron tres marauedis: porque erāeran quartos del real, el qual valio ansi mesmo dies y seys marauedis: y de aqui se llamaron quartos las monedas de a quatro marauedis. En fin como al presente, ansi en los tiempos passados la moneda de plata se respecto al valor de la mesma plata poco mas: como es notorio.
Item se haze mencion enlas coronicas y leyes del Reyno de monedas de oro. en especial se vsaron en Castilla las doblas y por las leyes del Rey don Henrique segundo en Toro, era de M. ccccvij. en la ley. lxij. paresce que en aquel tiẽpotiempo la dobla Castellana valia treynta y seys
3
*marauedis de los comunes, que cada vno valia diez dineros, como el de agora. Despues alco la moneda el mesmo Rey don Henrique, y valio la dobla Castellana ciẽtociento y veynte marauedis, y luego boluio esta moneda a reduzirse a su justo valor, y valio treynta y cinco marauedis ansi lo prueuāpruean las leyes del mesmo Rey don Henrique fechas en Toro era de M. ccccxj. En tiẽpotiempo del Rey don Iuan el primero valia la dobla Castellana cincuenta marauedis: lo qual paresce por las leyes del mesmo Rey don Iuan en Biruiesca anno de M. ccclxxvij. y en Burgos anno de M. ccclxxxviij. Estas doblas en tiempo del Rey don Iuan el segundo corriācorrian de muy baxa ley algunas de ellas: y las buenas y las malas auian subido ensu valor: como han subido los precios del oro, y plata: y de todas las otras cosas, segũsegun paresce por las peticiones, que se dieron en Madrid en las cortes del anno de M. ccccxxxv. en vn contracto de venta que se celebro en tiempo del Rey don Iuan el segundo en el año de M. cccc. y xxxv. De cierto heredamiento en tierra de Seuilla vi echa mencion de las doblas Moriscas, que eran yguala das por las leyes reales a las Castellanas, en setenta marauedis cada vna. lo qual se sufre por razon que las Moriscas corrian abaxad as de su ley, como las Castellanas. En aquel tiempo. hizose el dicho contracto en v. de DeziẽbreDeziembre, por el qual donna Leonor Gutierrez Tello Abadesia, y las monjas de la orden de Sancta Clara vendieron el heredamiento de villa nueua de Balbuena a Francisco de Villa franca por precio de dosmil y docientos y cincuenta doblas Moriscas contada cada vna dobla a setenta y vn marauedi. Esta dobla Castellana en nuestros tiẽpostiempos ha corrido o solia correr, pero no de tan buena ley, ni de tanto peso como las que tengo dicho: que corrian en tiempo del Rey don Henrique segundo, y del Rey don Iuan el primero: y valian las vltimas de agora treynta annos, y quarenta, cada vna trecientos y sesenta y cinco marauedis.
Las doblas antiguas en tiẽpotiempo del Rey don IuāIuan el primero valiāvalian doze reales en plata amonedada: y en plata quebrada onca y media y vna ochaua de plata: segun paresce por las dichas leyes.
Demas de lo suso dicho conuiene para lo que adelante diremos examinar esta dobla Castellana de que peso era, para ver el oro que tenia, y creo a todo lo que puedo alcancar, que esta dobla tenia peso de vn castellano, lo qual hasta agora entiendo ansi por lo siquiente.
Lo primero porque el Rey don Iuan el primero en Segouia anno de M. cccxc. hizo la ley de la segunda suplication con la pena de las mil y quinientas doblas, no sennalando mas que do blas sin dezir el precio de ellas. por tātotanto se han de entender estas doblas Castellanas, de aquellas, que se contienẽcontienen en las otras leyes del mesmo Rey, lo qual ami parescer esta claro en nuestros tiẽpostiempos, y antes de agora, despues que la dicha ley se hizo, estas doblas se han juzgado por peso y precio de Castellanos luego bien se prueua, que la dobla Castellana de aquel tiẽpotiempo era de peso de vn Castellano. Ansi mesmo creo, que estas doblas son las que dizen decabeca: porlo que dize la ley primera del Rey don IuāIuan el primero fecha en Biruiesca, donde haze mẽcionmencion de cierto seruitio de doblas, que el Reyno le prometio por cabecas mayor y menor en cierta forma. Llaman se estas, doblas de cabeca en las prouisiones dadas por su magestad anno de M. D. xxxix. sobrelas suplicaciones con las mil y quinientas doblas.
Lo otro porque en las constitutiones de la vniuersidad de Salamanca, que se hizieron anno de M. ccccxxij. poco antes, se han de dar dos doblas a cada doctor en los licenciamientos, y doctoramientos, las quales no ay duda sino que se han de entẽderentender de las Castellanas, que corriācorrian a la sazon en estos reynos. y estos siẽpresiempre se han estimado a peso y valor de Castellanos, como es notorio y no se puede negar ni dezir otra cosa.
A todo lo suso dicho corresponde el precio y estimacion de las doblas por reales de plata del peso de los de agora: pues esta cierto, que al presente vale vna parte de oro onze partes de plata. y por la estimacion del oro y plata la qual ha y do siẽpresiempre cresciendo, alomenos nunca en Castilla valio tanto como al presente vale: se puede collegir, que la dobla estimada en doze reales, que hazia onca y media de plata tenia mas oro, que no el ducado de nuestro tiempo. Ansi que verna a ser el peso de las dichas doblas a vn Castellano, mayormente se prueua esto por que en las dychas leyes van ygualadas las doblas Castellanas con las doblas Moriscas que parescen ser las doblas Zahenes o Azenes, las quales pesan a Castellano y antes mas, que menos.
Considerando el tiempo del Rey don Henrique el segundo quando la dobla Castellana valia treynta y seys marauedis comunes: y que estōcesestonces no valia menos el oro y plata, que en tiempo del Rey don Alonso decimo, podemos dezir, que el marauedi de oro del tiempo del
4
*Rey don Alonso decimo, el qual valia seys marauedis delos comunes segun vna cuenta, era depeso por lo menos de la sexta parte de vn Castellano, y segun esto, esta moneda de oro si se labrasse oy valdria conforme al precio presente quasi dos reales y medio poco menos: y por menudo ochẽtaochenta marauedis. De este marauedi de oro se han de entender las leyes del Rey don Alonso decimo, que el hizo. Aunque segun la cuenta del doctor Montaluo passa da por las ordenancas Reales, que agora tenemos este marauedi valia diez de los comunes, que eran de diez dineros como los de agora.
El otro marauedi de oro mas antiguo, al qual se han de referir las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don Alonso decimo: y las que de ellas se sacaron, pesaua segun la ley del estilo seys de los passados, por lo qual viene à ser de peso de vn Castellano: aunque estonces valia treynta y seys marauedis comunes: los qualles vienẽvienen a ser el dia de oy mas de quatro cientos y ochenta marauedis: y por reales quatorze.
De todo lo suso dicho se saca en limpio, qué el marauedi de oro contenido en las leyes de las Partidas, se ha de entender y juzgar de peso de vn Castellano: pues los que hizieron aquellas leyes tuuieron respecto ala moneda antigua de oro, trasladando como trasladaron leyes tan antiguas, y haziendo recopilacion de ellas. Para esto ay vna razon a mi juyzio de mucha fuerca, que los que hizieron las dichas leyes de las partidas y las recopilarōrecopilaron, entendierōentendieron muy bien el peso del sueldo aureo de Iustiniano, y como pesaua lo que pesa vn Castellano. Tuuieron ansi mesmo entendido que el sueldo, y el aureo erāeran de vn mesmo peso: y con esto esta llano que los dichos authores no quisieron alterar cosa alguna en las leyes que trasladauātrasladauan, y si alguna vez alteraron algo, fue pensando, que no haziāhazian mudācamudanca alguna, y no entendiẽdoentendiendo las leyes, como se han entẽdidoentendido por otros, y an si en todos los lugares do el derecho comun haze mẽciōmencion de sueldo, o aureo, trasladarōtrasladaron marauedi de oro o marauedi simplemẽtesimplemente, entẽdiendoentendiendo de oro, de lo qual paresce, que los dichos authores dieron a entender, que el marauedi de oro contenido en las leyes antiguas de estos Reynos fechas antes del Rey don AlōsoAlonso decimo, y del Rey don Hernando tercero, su padre, y otros reyes proximos a estos, era del pe so que es agora vn Castellano, quiero dezir la sexta parte de vna onca de oro: y tal que setẽtasetenta y dos haziāhazian vna libra Romana de xij. oncas.
A esta declaracion y parescer se allegan las leyes de los reyes Godos, que en Espanna reynarōreynaron antes del Rey don Rodrigo, de las quales en el dia de oy se tiene noticia por el libro que dizen y intitulam Foro juzgo, fecho en Latin, y ansi mesmo en aquel Romance antiguo, que estonces se vsaua poco differente del que al presente vsamos. En estas leyes Gothicas se haze muy a menudo mencion de sueldos de oro, en el texto Latino: y estos mesmos en el texto | Espannol se llamán marauedis, o moruis de oro, y otras vezes simplemente marauedis, o moruis. Estos sueldos de oro, entiendo yo auer sido del peso de vn Castellano como el sueldo Romano, de quiẽquien haze mencion Iustiniano en su Codigo: para lo qual se puede presumir, que en tiẽpotiempo de los Reyes Godos corrian en Espanna en la cōtractaciōcontractacion y comercio los sueldos de los Romanos y de Iustiniano: pues en tiempo, que los Godos reynarōreynaron en España los Romanos no del todo est auan exclusos de ella, antes gouernaron parte de Espanna, hasta que el Rey Suintilla vicesimo sex to Rey de los Godos, que comen co a reynar anno de Dcxxj. acabo de echara los Romanos de toda España y de la Francia Gothica, quedando se con la monarchia destas prouincias, como lo escriue sant Isidro, el Arcobispo don Rodrigo, y el obispo de Burgos don Alonso de Cartagena, aun que Paulo Emilio en la coronica France sa attribuye esta monarchia al Rey Sisebutho, que fue el 24. Rey de los Godos, y comenco a reynar anno de Dcxij. Como ꝗeraquera que sea, pues Iustiniano auia te nido el imperio Romano y muerto. 60. años antes poco mas omenos: verisimil es que quedarian sus monedas y sueldos de oro: y otras semejātessemejantes mandadas labrar por los emperadores que le succedieron, quanto a la contratacion y comercio en Espanna, por causa de la parte que los emperadores en ella tenian, y despues de ellos echados de ella, por lo que suelen durar y tratarse semejantes monedas de tan excelente metal, y tan estimado.
Lo mismo se puede sacar de las mesmas leyes Gothicas, en las quales estos sueldos de oro se diuiden por tremisses, como parece de la l. vlti. tit. vlti. lib. 8. & lib. 8. titul. 4. en la ley. Si algun hombre, talcomo a cauallo, y en la ley, que comienca Si algũalgun hōbrehombre encierra ganado. donde en el texto Latino se haze mencion de los tremisses de oro, como parte de los sueldos y segun prouamos arriba en el cap. 3. num. 4. el sueldo de Iustiniano tambien se diuidio en tremisses de oro. Por manera que ansi por el nōbrenpombre, como por la mesma diuision, y por la contratacion con los Romanos podemos entender con mucha razon, que los sueldos de oro contenidos en las leyes Gothicas eran del mesmo peso, o los mesmos que los de Iustinia no. y por tanto vienen a ser de peso de vn Castellano. Desta manera se pueden entender muchas leyes del foro juzgo mayormente en el li. 7. y 8. y en otros muchos lugares donde el texto Latino vsa de sueldos, y el Espannol de marauedis de oro: o de marauedis simplemẽtesimplemente.
E si quisieremos dezir, que los Reyes Godos no ayan tenido cuenta con la moneda Romana, diremos que ellos mesmos mandaron labrar sueldos de oro a imitaciō de los sueldos de los emperadores y del mesmo peso, y con esto cōcurreconcurre que Pedro de Alcoceren la historia, que con mucha diligencia, y curiosi dad hizo y recopilo de la insigne y Imperial ciudad de Toledo lib. 1. cap. 32. affirma y testifica auer visto medio marauedi de oro del tamānotamanno de medio castellano, labrado en Toledo en tiẽpotiempo de los Reyes Godos: de la vna parte tenia la figura de vn Rey con esta letra. Vuitigis Rex: y de la otra tenia por letras. Toleto pius. Verdad es que Alcocer llama a esta moneda Meaja de oro: y las leyes del Foro juzgo llamāllaman el tremisse meaja de oro: como paresce de la l. vlt. tit. vlt. lib. 7. donde el texto latino puso tremissem y el vulgar tras lado meaja de oro. Y siendo esto ansi, la meaja de oro no podia ser la mitad del marauedi de oro: sino la tercia parte: como lo prueua la ley, que comienca: Si algun hōbrehombre tal como a cauallo. titul. 4. lib. 8. y es cosa cierta pues el tremisse de oro era la tercera parte del sueldo en tiẽpotiempo de Iustiniano segũsegun lo tenemos prouado en el ca. 3. y esta es su propria signification, a la qua l no obsta la ley que comienca. Si algũakgun hombre encierra ganado. en el mesmo titul. 4. donde el texto latin puso. tremissem vnum pro duobus capitibus: y el texto vulgar traslado las dos partes de vn marauedi: porque esta claro el error: pues tremissis no quiere significar, ni significa las dos partes de vn marauedi: sino la tercia parte del marauedi, o sueldo. pero pensando que la ley Latina ponia por cada cabeca de las dos vn tremisse, en el texto vulgar pusieron por dos cabecas dos partes de vn marauedi, entendiendo dos tremisses, por manera que la moneda de que haze mencion Alcocer era medio marauedi, o medio sueldo de oro: el qual se llama en las leyes de Iustiniano semissis: y no tremissis: por tanto no era meaja de oro, que es el verdadero tremissis segun paresce de las mesmas leyes Gothicas.
De toto lo susodicho paresce que los marauedis de oro que vsaron los Godos partidos por semisses y tremisses, eran del peso que el sueldo aureo de los emperadores, y que el Castellano de oro que en Castilla solia en nuestros dias correr. De este sueldo hazen mencion las leyes del dicho foro juzgo, que tengo allegadas, y otras muchas: mayormente la ley 17. & 18. libro 2. titul. 1. Anunque el doctor Montaluo en la glossa del fuero in l. 1. ti. 5. lib. 2. Fori. dizeque este sueldo aureo del foro juzgo valia ciento y tres aureos. Hasta el presente no he visto authoridad por donde se pueda prouar esta opinion. antes por la ley que comienca, Porque veya muchos juezes, y muchos merinos en el dicho tit. 1. lib. 2. del foro juzgo, esta claro a mi parescer, que este sueldo era menor que vna onca de oro: y por esto no puede ser que aya valido tantas monedas de oro: como el doctor Montaluo escriuio.
Antes del Rey don Alonso decimo corria en estos Reynos vna moneda de oro llamada moruies Alfonsies, que eran marauedis de oro Alfonsinos. De estos se haze mencion en vna carta, o instrumento que tiene la ciudad de Toledo, donde se contiene la venta que el Rey don Hernando tercero haze a la dicha ciudad, de Alcocer, Herrera, y otros lugares por quarenta y cinco mil Moruies Alfonsies, de lo qual haze mencion el doctissimo licenciado Arce de Otalora, en el insigne tractado de les hidalguias 2. parte. capit. 4. Pedro de Alcocer en el libro que tengo alegado poco antes lib. 1. capit. 84. y estiman cada Morui Alfonsi, quasi en vn Castellano, que es la sexta parte de vna onca de oro. Esta escriptura esta presentada enel pleyto que trata en esta corte y cancellaria de Granada la ciudad de Toledo con el Marques de Gibraleon y CōdeConde de Belalcacar, en el qual pleyto ay testigos que deponen auer fido el dicho Morui Alfonsi del peso y valor de vn Castellano. Aunque cerca deste valor no he visto testimonio ni authoridad alguna de Historias o leyes antiguas: y la parte del marques pretende auer sido el Morui Alfonsi de menos valor y peso, verdad es que si este Morui es el marauedi de oro antiguo, que pesaua seys de los buenos conforme ala ley del estilo, clara y manifiesta es su estimacion y peso por lo que tenemos ya tratado: por loqual ansi mesmo paresce, que si este Morui Alfonsi era delos marauedis de oro que corrian quando comenco a reynar don Alonso decimo, y antes algun tiempo, que seis de estos pesan vn Castellano. No digo mi parescer por ser articulo, que toca à pleyto pendiente. Despues de auer tractado la estimacion y peso de algunas monedas antiguas de estos reynos, conuiene sacar delo dicho algunas declaraciones, y entendimientos a muchas leyes delas partidas, por que de esto podria resultar ciaridad alguna, para entender otras leyes reales.
La primera ilacion sera cerca del entendimiento de la. l. 7. tit. 13. par. 6. donde trasladando el authen. Prętereà. C. vnde vir & vxor dize, Pero esta
5
*quarta parte no deue montar mas de cient libras de oro. Esta mesma suma de libras de oro puso la nouella de Iustiniano en este caso in authen. vt liceat matri & auiæ. §. quia vero, y si hemos de seguir la estimacion de la libra de oro que haze Iustiniano in l. quoties. C. de susceptorib. & arcar. que es cada libra en setenta y dos sueldos de oro, o Castellanos: montāmontan estas cient libras de oro siete mil y doziẽtosdozientos Castellanos de oro: porque la ley delas partidas se ha de entẽderentender cōformeconforme ala ley que traslado: la qual se entiende de las libras Romanas de a doze oncas y setẽdasetenda y dos Castellanos cada vna, de manera que la dicha ley esta conforme à esta cuenta, clara quanto a la quantidad, que quiso limitar.
La segunda ilacion toca ala. l. 4. tit. 13. par. 1. donde tractando de la injuria hecha alos sepulchros y enterramientos como se ha de estimar, dize que el juez no la estime menos de cient marcos. Esta ley esta saceda dela l. 3. §. si nemo erit. & §. qui de sepulchri. ff. de sepulchro violat. y alli se pone esta pena en cient aureos, y no en cient marcos, en lo qual va mucho: pues esta claro: que ciẽtcient marcos, ora sean de oro, o de plata, son mucho mas que cient aureos. Por tanto se ha de aduertir à esta variedad dela ley de la partida, y ha que la. l. 12. ti. 9. par. 7. poniendo al mesmo delicto pena, y trasladādotrasladando la mesma ley de los Romanos en los mesmos terminos pone ciẽtcient marauedis de oro, y no cient marcos ansi mesmo la. l. 2. 3. tit. 18. li. 4. fori tratādotratando delas mesmas penes las pone en cient sueldos de oro, teniendo entendido los que hizierōhizieron aquellas leyes, que el aureo y solido de Iustiniano eran vna mesma cosa y vna moneda, de vn mesmo valor y peso, de loqual trate largo atras en el c 3. En esta mesma materia delas injurias hechas en las sepulturas de los muertos, dize la mesma. l. 12. tit. 9. par. 7. el que quaitare piedras, o ladrillos de las sepulturas, o las abriere para despojar los muertos delos pānos, peche al Rey dos libras de oro: laqual ley esta errada y ha dedezir diez libras de oro, por la l. qui sepulchra. C. de sepultur. violat. en loqual seha de notar, que esta pena se puso primero de veynte libras de oro: por la. l. 2. tit. 17. l. 9. Codicis Theodosiani. la qual hizo el emperador Constantino, poniendo la mesma pena al juez, que no castigasse el dicho delicto de don de salio la l. si quis sepulchrũsepulchrum. C. de sepulchro violat. Despues el mesmo emperador en el mesmo caso puso la pena de diez libras de oro, en la l. 4. eodem titul. 17. li. 9. del codigo Theodosiano. Y de alli se saco la dicha. l. qui sepulchra. Hanse de entender estas libras de oro cada vna por setenta y dos Castella nos: y ansi se ha de interpretar la ley delas partidas, de manera que dos libras de oro serāseran ciẽtociento y quarenta y quatro Castellanos: y si son diez libras de oro seran seticientos y veynte Castellanos. si por costũbrecostumbre o fuero no estuuiere otra cosa dispuesta y rescebida. Lo que tengo dicho cerca delas dichas leyes reales, se hade entender conforme ala intencion que lleuarōlleuaron los que recopilaron las dichas leyes en el peso y valor del sueldo: por que conforme al valor delos aureos antiguos, de quien tratan los IuriscōsultosIurisconsultos como tenemos tratado en el. ca. 3. cada aureo pesaua tanto como pesa oy dia vn doblon, y valia por monedas de plata veynte y cinco denarios, que son quasi treynta Reales de los presentes que gastamos.
La tercera illacion se o fresce quanto ala l. 9. titul. 18. part. 1. que pone nouecientos sueldos de pena al sacrilego. Esta ley se saco del cap. si quis cōtumaxcontumax. 17. q. 4. y del concilio Triburiense cele|brado en el anno de D. 395. Estos sueldos no se han de entẽderentender de oro, ni delos sueldos de Iustiniano: sino otros sueldos de menos estimacion delos quales tratamos en el c. 3. § 2. explicando el entendimiento del cap. qui subdiaconum. 17. q. 4.
La quarta ilacion se ha de examinar quanto al al. 7. tit. 18. part. 1. donde transladando los sueldos del dicho capitul. qui subdiaconum 17. quæstione 4. dize la ley, que estos sueldos se han de entender marauedis. y enla verdad si se entienden marauedis de oro del peso de los sueldos de Iustiniano, como lo tienen por costumbre las leyes delas partidas, la estimacion es bien crescida y la pena en gran quātidadquantidad: por lo qual y por otras consideraciones enel dicho. §. 2. tuuimos, que estos sueldos no eran de oro, sino sueldos Franceses de plata y aun mezclada.
La quinta ilacion es cerca de la. l. 10. titu. 18. parte prima, que pone treynta libras de plata por pena al sacrilego, que hiziere violencia a las iglesias. Estas libras por todo losuso dicho han de ser de doze oncas la libra, de manera que sera esta pena quarenta y cinco marcos de plata, conforme a lo que notamos en el cap. 4. sobre el. entendimiento del cap. quisquis. 17. q. 4.
La sexta ilacion toca ala practica de la l. 18. titu. 4. part. 3. donde tractando de la Iurisdiction mediana. o misto imperio dize, que ala tal iurisdiction pertenesce conoscer: o determinar pleyto de trecientos marauedis arriba: y ala iurisdictiōiurisdiction menor perten escesentenciar de trecientos marauedis de oro en a iuso estos marauedis por lo que tengo dicho han de estimar se cada vno por vn Castellano: por que ansi es el estilo de las leyes de las partidas. E la dicha ley se saco de la nouella de Iustiniano, titulo de defensoribus ciuitat. §. & iudicare. Donde estos trecientos marauedis de oro los llama vna vez solidos, y otra luego aureos.
La septima ilacion se ha de notar quanto ala. l. 8. titulo 7. partida 3. donde se pone alos litigantes rebeldes pena por las rebeldias de ciertos marauedis. Los quales a mi parescer no han de ser CastellāosCastellanos de oro, como son otros muchos de los contenidos enlas leyes de las partidas: por que enlos otros casos van las dichas leyes de las partidas con intẽto de trassadar el de recho comun. En este caso yo entenderia estos marauedis conforme a la estimacion, que tenia el marauedi de oro, o el bueno, en tiẽpotiempo del Rey don Alonso decimo, que es seys delos de agora: o diez segun otra cuenta. Alo qual fauoresce la l. 1. ti. 4. li. 1. fori. que pone los mesmos cient marauedis de pena al rebelde citado y ẽplazadoemplazado para āteante el Rey: como por la dicha ley dela pertida y los marauedis de las leyes del Fuero entendemos siempre de los buenos, quiero dezir de oro, que corriācorrian en tiẽpotiempo del rey don AlōsoAlonso decimo: o sus y guales por suma de monedas cobrẽnascobrennas, o de vellōvellon. De esta manera se han de entender los marauedis puestos por pena alos rebeldes in l. 1. 2. 3. 4. ti. 3. li. 2. fori. y los sueldos de que alli se haze mencion cōformeconforme a lo que hemos notado del valor y estimacion delos sueldos. Esta mesma interpretacion delos dichos marauedis: que sean delos buenos, se colige de las leyes. 24. 25. y. 26. del estilo, las quales tienen respecto al marauedi bueno del Rey don Alonso decimo. La mesma opiniōopinion tuuo el doctor Hugo Celso, en el repertorio verbo Emplazamiento: aun que estas rebeldias se lleuan cōformeconforme ala costũbrecostumbre de otra manera en algunas partes.
La octaua ilacion pertenesce ala. l. 3. ti. 8. par. 3. dōdedonde pone pena de cient marauedis en vn caso, y de diez en otro, quādoquando el posseedor resiste, y impide que no se haga, ni execute el assentamiento. Estos marauedis sehan de entender, de los buenos, quiero dezir delos que principalmẽteprincipalmente se vsauāvsauan en tiẽpotiempo del Rey don AlōsoAlonso decimo, y erāeran de oro, o iguales al de oro: cōformeconforme ala cuẽtacuenta, que hemos seguido y examinado. Esto se prueua por que la dicha ley es sacada del derecho comũcomun, ni de otras, que yo aya visto: por tanto la tẽgotengo de entender conforme ala moneda del Rey, que la hizo, que fue don Alonso decimo.
La nouena ilacion toca ala. l. 20. ti. 23. par. 3. donde para el caso de corte tiene y juzga por pobre al que no ha valia de veynte marauedis. Si se ha de entender cōformeconforme ala moneda, del Rey, que hizo la ley: pues quātoquanto à esta suma alo que al presẽtepresente me acuerdo, no la podemos referir a otras leyes antiguas. Cada marauedi vale diez de los presentes, o seys por otra cuenta, y es delos buenos. Montan los dichos veinte marauedis, alomenos que es a seys cientos y veinte marauedis delos presenees de a diez dineros, los quales en aquel tiẽpotiempo valian en Reales de plata y del peso delos de agora mas de quarenta Reales: y eran mas que no son oy dia tresmil marauedis, cōsiderandoconsiderando el precio de todos los mantenimiẽtosmantenimientos: como lo hemos prouado por las leyes antiguas del Reyno, y al presente damos por pobre para el caso de corte al que no tiene tres mil marauedis de hazienda.
Quanto à que vno sea obligado à arraigar se por pobreza, l. 1. tit. 5. lib. 2. Fori, dize, que el que tuuiere cient marauedis de hazienda no sea obligado a arraigarse? Estos marauedis entendio Montaluo cada vno por diez delos de agora. Yo por otra cuenta estimo cada vno en seys de los presentes, y eran en aquel tiẽpotiempo esto ciẽcien marauedis mucho mas, que agora son cincuenta ducados, segun las cosas corriācorrian en baxos precios.
An si mesmo quanto a que por pobreza no pueda vno ser acusador la l. 2. titu. 1. part. 7. dize que aquel es pobre, que no tiene cincuenta marauedis de hazienda. Esta ley fue sacada de la l. non nulli. ff. de accusat. la qual pone cincuenta aureos para este effecto, los quales conforme en | la opinion comun en derecho, que las monedas contenidas en las leyes antiguas se han de estimar cōformeconforme al tiẽpotiempo que las leyes se hizierōhizieron: y teniendo lo que yo proue en el cap. 3. se ha de appreciar por peso de oro cada aureo en vn doblon: o en la quarta parte de vna onca de oro: en plata por veynte y ocho reales y mas: pues valia cada aureo sin contra diction alguna veynte y cinco denarios: los quales hazian tres oncas y media de plata y algo mas. En moneda cobrenna, o de vellon cada aureo valia mil quadrantes o quatrines, que vienen quasi a ser otros tantos marauedis de los que agora corren en Castilla. Esta mesma declaracion, que es la propria y verdadera de la l. nonnulli, se aplica a la ley de las Partidas, si entendemos: que los authores de ellas no quisieron hazer nouedad: pero porque su intenciōintencion fue declarar el aureo antiguo por el mesmo precio, y valor, que el sueldo de Iustiniano, hemos de estimar, y reduzir la dicha suma a cincuenta Castellanos de oro y a su valor, conforme alo que arriba dexamos notado.
La ilacion decima es cerca de la l. 41. tit. 2. partit. 3. den de interpretando el authen. nisi breuiores. C. de sententijs ex periculo recitādisrecitandis, dize que las causas de diez marauedis abaxo son y han de ser tenidas por breues, de arte que no sea necessario poner la demanda por escrito. Esta quantidad no estaua tassa da por derecho comun: como paresce por lo que se nota enel dicho Authentico. Por tanto hemos de tener entendido, que la tassa es conforme ala moneda de marauedis principales, que corriācorrian al tiempo que la ley se hizo, que son de los buenos segun vna cuenta de a diez de los presentes cada vno: o segun otra a seys. de manera, que erāeran cient marauedis, o sesenta, los quales en aquel tiempo por los baxos precios delas cosas montauāmontauan tanto como agora dos ducados, y mas.
La onzena ilacion esta bien manifesta quātoquanto ala l. 9. titu. 4. part. 5. de la donacion que se pue de hazer sin insinuarse hasta en quinientos marauedis de oro. Esta ley esta sacada de la l. sancimus. Y de la l. penultima. C. de donatio. donde se haze mencion de quinientos sueldos. los quales eran cada vno en aquel tiempo de peso de vn Castellano, o la sexta parte de vna onca de oro: y ansi la ley de la partida se ha de entẽderentender en esta mesma estimacion: que cada marauedi de oro sea vn Castellano: como lo tratamos en el li. 1. delas varias resoluciones cap. 11.
Dozena ilaciōilacion se deduze para entendimiento de la l. 2. titu. 11. part. 3. donde en las causas de diez marauedis abaxo se hade deferit el iuramento, quando ay prouanca de solo vn testigo. Esta quantidad dexo el derecho comun en aluedrio de los juezes: por tanto no sera inconueniente entender algunas vezes estos marauedis por los sueldos de Iustiniano, que son Castellanos de oro, aunque el proprio entendimiento viene a ser por los marauedis del tiempo en que reinaua el Rey don Alonso decimo, que eran seys de peso de vn Castellano como tenemos tratado en lo que hasta aqui esta declarado.
Hazese mencion en algunas Historias de Castilla de vna moneda llamada Francos. Este Franco
6
*era de oro, y valia diez reales de plata del mesmo peso, que tienen los que agora corren y hazen ocho vna onca. Era el Franco menor, que la dobla Castellana de aquel tiempo que examinamos en este capitulo, la sexta parte: como se deduce y puede bien sacar de vna ordenanca, que hizo el Rey don Iuan primero en Viruiesca anno de M. 387. De manera que el, Franco pesaua algo mas que vn ducado de los que al presente corren.
THEMA CAP. VII.

THEMA CAP. VII.

De mutatione monetæ quò ad pondus & valorem eius.
SVMMARIA.

SVMMARIA.

  • 1 Numismata, an poßint pluris æstimari, quàm materia, ex qua fuerit signata.
  • 2 Aristotelis locus expenditur ad intellectum Iurisconsulti in l. 1. ff. de contrahen. empt.
  • 3 Pecunia, an poßit pluris æstimari in priuatis commercijs, quàm publicè sit æstimata.
  • 4 De cambio ad pecuniæ permutationem, & de campsorib.
  • 5 Numismata an sint cudenda publicis expensis.
  • 6 Princeps an poßit mutare pecuniæ valorem.
CAPVT VII.
OBITER superiùs non semel diximus, in his Hispaniarum regnis numismatum pondus & valorem mutatum fuisse regia quidem authoritate. Idcircò quæritur, an ea mutatio licita sit, & iure fieri possit. Et sanè quoties mutatio monetæ fit, quò ad pondus & eius valorem, planè omninò licita est, nec in hoc aliquid potest controuerti. Etenim si numismatum aureorum pondus augetur vel minuitur, æquum erit, quod & valoris, ac æstimationis fiat diminutio, vel augmentum. Erit igi
1
*tur huius quæstionis controuersia in hoc, an numismata pondere eodem possint quandoque pluris æstimari, & valere authoritate principis? cui quæstioni & illa accedit, an moneta cudenda sit expensis Reipublicæ, vel principis?
Et quibusdam visum est, numismata non pluris esse ęstimanda regia authoritate, quàm æstimetur, & valeat ipsa massa auri, vel argenti, aut pōduspondus, ex quo constant. notatur in l. 1. ex Accursio ibi. ff. de contra. empt. vbi de pecunia Iurisconsultus inquit, Electa materia est, cuius publica ac perpetua æstimatio difficultatibus permutationum æqualitate quantitatis subueniret: eaq́;eaque materia forma publica percussa, vsum dominiumq́;dominiumque non tàm ex substātiasubstantia præbet quàm ex quantitate: nec vltra merx vtrumq;vtrumque est, sed alterius precium vocatur. Hactenus Iurisconsultus, de cuius intellectu paulò post tractabitur, vt videamus, an illîc probetur opinio Accursij.
Secundò ad hanc rem adducitur text. in l. 1. C. de veteris numisma. potest. quo in loco apparet, numismata esse vbiq;vbique cudenda & expẽdendaexpedenda, debitum pondus habentia. Sed ea constitutio nihil aliud probat, quàm quòd numismata publica percussa authoritate, debeant esse iusti ponderis, & debiti, nempe eius pōderisponderis, quod lege publica fuerit diffinitum: non tamen sequitur ex hoc, quòd numi sint habituri eundẽeundem valorem, quem valet ipsa materia, ex qua fuêre signati.
Tertiò in idem tendit tex. in l. 2. C. eod. titul. de vete. numis. potest. iuxta Accursij interpretationem, quæ videtur probare, quòd diminutis numismatis quò ad pondus quidem, etiam eorum æstimatio diminuenda sit. Sed nec hîc textus quidquam vrget: est etenim eius sensus secundum Bar. quòd minuta æstimatione solidi, minuitur æstimatio rerum quæ venduntur ad solidum, sicut itidem contingit, vbi æstimatio monetæ augetur & crescit. Nam eadem ratione crescunt precia rerum omniũomnium, quę eadẽeadem moneta emi solent: quemadmodũquemadmodum notātnotant Ang. in l. Paulus. ff. de solutio. Purpur. in l. cùm quid. ff. si cer. pet. nu. 171. Quod verũverum est, & procedit, vbi omnes monetæ minores pari proportione augentur, vel minuuntur: tunc enim preciũprecium augetur vel minuitur omniũomnium rerũrerum vniformiter, diminuta, vel aucta æstimatione omniũomnium monetarũmonetarum: atq;atque ideò preciũprecium rerũrerum, cum sit vniformiter variarum, æquipollet veteri precio. Quòd si vna tantũtantum species aurei, vel numismatis minuatur, reliquis monetis manẽtibusmanentibus in statu suo: tunc precia rerum manent in priori statu respectu aliarum monetarum stantium: respectu autem aurei minuti non minuuntur, imò augentur rerũrerum precia. Sic ècontrario in augmento vnius numi respectu aliorum, qui non fuêre aucti, precia rerum manent in eodem statu, respectu verò illius aucti numismatis, precia rerum minuuntur, quemadmodum eleganter considerat Carolus Moli. de contractibus. q. 93. num. 716.
Quartò hûc pertinet l. 3. eod. titu. C. de veteris numisma. potest. qua decisum extat, numismatũnumismatum precia vbiq;vbique debere eandem æstimationem habere, deniq;denique & vniformem. Sed & hæc constitutio eò tendit, vt vbiq;vbique eadem sit æstimatio, idem sit valor eiusdem numismatis, non tamen sequitur ex hoc, quòd tanti sit numus æstimandus publica authoritate, quanti æstimatur ipsa materia, ex qua conficitur.
Quintò hæc ipsa opinio deducitur ex c. quanto. de iureiur. quo in loco apparet, principẽprincipem teneri omninò monetāmonetam cudere, & publicāpublicam facere ea lege, vt valor iuxta pondus ei constituatur: alioqui si princeps posset pro sua libidine precium cōstituereconstituere numis quodcunq;quodcunque pōduspondus auri vel argenti habentibus: iuramentum illud, quod tātotanto conatu Romanus Pontifex illicitum esse cẽsetcenset, minimè foret vlla ex parte reprobũreprobum, atq;atque ideò fateor, hāchanc decretalem decisionem admodum vrgere aduersus principes, qui hāchanc legem nequaquānequaquam obseruant in numismatis cudendis.
Cæterùm contrariam sententiam plurimùm comprobat ratio ab Aristotele deducta libro 5. Ethicor. capit. 5. & libro 1. Polit. capit. 6. inquit enim, numum lege consistere, ac suam vim retinere, non natura. Siquidem ipse princeps, ipsa Respublica, denique ipsa lex numum constituit: atque ideò numisma dicitur, quasi nomisma à νόμῳ, id est lege, à qua precium & valorem certum accipit: cuiusq́;cuiusque libera potestas est, numos semel percussos inutiles efficere, ac reddere. Hæc Aristoteles, à quo libet non temerè argumentari. Nam si non natura ipsa, sed à principe numismata vim & potestatem accipiunt: ab ipsoq́;ipsoque legem reuocante inutilia effici possunt, profectò non tanti æstimatur materia ipsa auri, vel argenti, quanti numus ipse: cùm si tanti æstimaretur, natura ipsa non lege, precium & vim numus haberet. Huic rationi Plutar. suffragatur in Phocionis vita scribens, numos eos esse præstantiores, qui in minori materia plus valoris, ac precij complectantur. Simili ferè ratione suffragatur textus in l. Titiæ. ff. de auro & argent. leg. vbi Iurisconsultus respondet, legatis alicui decem pondo auri, satis iustè legatum solui, si vel aurum, vel precium auri præstetur. Idem probatur in l. 1. §. vltim. ff. eod. titul. Etenim si pecunia, qua aurum ipsum æstimatur, aurea quidem tanti ponderis esset, quanti ipsum aurum, nulla subesset ratio, cur hæc vt diuersa ab ipso Iurisconsulto nominentur: siquidem nullo discrimine constant. Sed nec istæ rationes aduersus principum censores omninò vrgent. Locus equidem Iurisconsulti diuersa censet aurum & pecuniam, vel numos aureos, & meritò: quia numi propter formāformam & characterem publicum à massa & materia rudi distinguntur: quemadmodum statim probabitur.
Sic locus Aristotelis rectè intellectus eum sensum habet, vt plurimum intersit, Sítne massa metal
2
*li informis & rudis, an in numos redacta. Hoc enim & ipse Aristo teles explicat eleganter in | dicto cap. 6. Nam cùm inquit, quæque necessaria non facilè posset vltrò & citrò comportari, publico gentium consensu constitutum est ad permutationes faciendas, vt tale quidāquidam inter se darent & acciperent, quod cùm esset ipsum ex genere rerum accommodatum ad vsum vitæ, facilè tractari posset: cuius modi est ferrum & argentum, & si quid aliud eius generis habetur, quod initio magnitudine ac pondere simpliciter erat definitum: postremò etiāetiam charactere fuit percussum, vt homines liberi essent à sollicitudine examinandi, nam caractere quantitas numi significatur. Hæc Aristoteles. Ex quo primum adnotandum est, authoritate publica effectum fuisse, vt numi certam habeant & ponderis, & æstimationis rationem, quæ & ipso charactere, & forma cōstetconstet absque alio examine, quod quidem necessarium foret, si massa auri, vel argenti daretur absque publica forma pro aliqua alia re ad humanum vsum necessaria. Quo fit, vt licet numus eiusdem ponderis sit, cuius & ipsa materia, ex qua constat: attamen admodum vtilis fuerit numismatum vsus, vt absque alia hominum sollicitudine constet ex publico charactere, quanta sit eius materiæ æstimatio, quod manifestissimè Aristoteles explicat. Deinde constat ex eodem, numum ipsum authoritate publica constare, non tàm ex substantia, quàm ex quantitate: ita enim ipse legendum esse censeo in lege 1. ff. de contrahend. emptione. Etiam si Budæus inibi, ex qualitate legerit. Est enim sensus, quòd in numis iam ipsa substantiam aterialis non consideratur, sed quantitas: id est, valor imposititius publicè & perpetuò constitutus: quam equidem quantitatem, publicam & perpetuam æstimationem vocauit paulò ante idem Iurisconsultus. Quantitas igitur ab eodem appellatur publica illa numismatum æstimatio, qua intelligitur, & significatur, quanti numisma quodlibet locabile sit.
Hinc sanè deducitur illius quæstionis definitio,
3
*an aliquod aureum numisma possit permutari, aut vendi pro numis argenteis, pluribus tamen quàm lege, aut publica æstimatione fuerint definiti? Et quia isthæc æstimatio numismatum publica est, & precia cuiusq́ue rei publica lege constituta, non liceat peruertere, quibusdam visum est, non posse vendi pecuniam carius, quàm lege valeat: nisi excessus ille recipiatur ratione officij, vel consuetudinis, vel eius, quod verè intersit ipsius recipientis illum excessum ratione damni emergentis, vel probatissimi lucri cessantis. Sic etenim censet doctissimus Ioannes à Medina de restitutione: vbi de cambijs agit. folio 157. sed vt hæc quæstio faciliùs intelligatur, aliquot subijciam conclusiones.
Prima conclusio. Pecunia duplici ratione in precio habetur: scilicet tanquam res & tanquam signatum numisma. Probatur hæc assertio, quia valor metalli, nec perit, nec mutatur proptereà, quod sigillum publicum impressum habeat: siquidem æstimatio publica in id tendit, vt ea obseruanda sit, quoties illud aurum, vel auri massa, vt numisma expenditur. Hanc denique conclusionem eleganter exponit Dominicus Soto libro 7. de Iustitia & iure. quæstione 2. cui suffragatur locus insignis apud Iurisconsultum in l. numismatum. ff. de vsufruct. quo in loco veteres numi ex auro forsan purissimo percussi, vt gemmæ, & preciosæ res ita seruantur, & custodiuntur, ac æstimāturæstimantur, quod vsusfructus potest in eis constitui: sicuti & in rebus vsu non consumptibilibus.
Secunda conclusio. Secundum metalli naturam poterit iustè numisma aureum, vt aurum, permutari, aut vendi maiori precio, quàm sit illi à Republica prętaxatum: modò augmentum illud sit exiguum. Hanc opinionem tenuerunt Syluester verbo, vsura. 4. §. 3. Dominicus Soto in dicta quæstione 2. Caietanus, licet dubius in tractatu de Cambijs capitulo 6. Huius casus erit exemplum, quoties numismata aurea dantur, & venduntur ad deaurandum, ad ornamentum, ad annulos, inaures, torques, & his similia conficienda, in hac etenim specie locus non est publico precio, quod tantùm obtinet, vbi numismata permutantur, & in commercijs expenduntur. Qua ratione tollitur Ioannis Medinæ opinio, quæ contrariam huic sententiam potius admittit. Quod est maximè notandum. His adde Aymonem Crauetam. consilio 6. numero 15. & sequent. qui hac de re nonnihil agit.
Tertia cōclusioconclusio. Licitum nihilominus est, numis
4
*mata vt numismata sunt, & ea ratione, permutare aut cābirecambire, nonnullo ab alterutra parte cōcessoconcesso alteri precio. Hæc probatur. Nam licet primus & proprius vsus pecuniæ sit ad emendum & vendendum, vt sit alterius rei precium: iuxta l. 1. ff. de contrahend. emptione. Aristotelem libro 1. Politic. capi. 6. & quò ad hanc partem nulli liceat transgredi eius æstimationem à lege taxatam: est tamen & alter pecuniæ vsus improprius, nempe vt permutetur pecunia cum pecunia, & ad hoc non habet à lege taxatam certam quantitatem, nec valorem: vt docent Sanctus Thomas libro 2. de regimine princip. capit. 14. Syluester verb. vsura. 4. quæstione 2. & 3. sic sanè licet proprius vsus calcei sit ad tegendum pedem: alter tamen eius vsus impro prius est, vt cum alia re permutetur, sicuti ex eodem Aristotele deducitur in dicto capitulo 6. & capit. 7. Hoc ipsum hac in re & Caietanus adnotauit in tractat. de cambijs capit. 5. deinde commutatio ista pecuniæ admodum vtilis est Reipublicæ, dum numularius auream pecuniam dat pro | minuto argento, aut vice versa minutum argẽtumargentum pro aurea pecunia. Contingit enim sæpissimè, vtiliores esse alicui minores numos argenteos ad faciliorem vsum, & expensas, quāquam aureum numisma: atque itidem alteri erit vtilius numisma aureum ad translationem, quàm argentei minuti numi. Qua ratione ob faciliorem ac commodiorem vsum, est vtilis valdè isthæc in Republica permutatio. Ideò mirum non est, si permittatur, mercedem aliquam dari his, qui labore proprio, & industria paratos habent numos aureos, & minutos argenteos ad huiusmodi cambia, modò precium hoc tenue sit, ne fraudibus locus aperiatur. Præsertim constat, hoc licere publicis campsoribus, ministris Reipublicæ, ab eaq́;eaque constitutis. His etenim hoc licere asseuerant nostri doctores passim, quorum meminit eos sequutus Laurentius Rodulphus in cap. consuluit. de vsur. in repetit. quæstio. 26. Ioan. Lupin. in cap. per vestras. notabi. 6. in §. 9. numero 13. de donat. inter vir. & vxor. Florentinus 2. parte. titu. 1. c. 7. §. 47. Conradus de contractibus, quæst. 99. quorum opinio communis est, secundum Syluestrum verb. vsura 4. §. 7. Qui tamen & si præmittant, se tractare rem istam quò ad publicos campsores: non tamen negant expressim, idem licere priuatis personis. Sed Caiet. in tracta. de cambijs, c. 5. in specie asserit, non esse hoc cambium licitum priuatis, sed tantùm his, qui ab ipsa republica sunt ad id munus electi: cuius contrariũcontrarium Syluester in d. verb. vsura 4. §. 7. probare mihi visus est, & idem tenet maxima ratione Dominicus Soto in d. q. 2. Etenim si hæc permutatio genere suo pecunia æstimabilis est, vt cōstatconstat, nihil vrget, cur non sit licita cuicunq;cuicunque, etiam priuato, quod equidem verum est ex ipsa natura rei: nisi lex huius cambij vsum priuatis interdixerit: tunc etenim nemo poterit officium hoc exercêre, nisi is, qui à Republica fuerit electus: alio qui mortale crimen is cōmitteretcommitteret, & teneretur ad restitutionẽrestitutionem lucri ex ea re percepti: sicuti ipse Domini. Soto probat in d. q. 2. sic lege regia 1. tit. 8. lib. 5. ordin. interdictum est officium istud priuatis, & omnibus, nisi in curia principis habentibus ab eo specialem commissionem & licentiam: in alijs verò ciuitatibus & locis permittitur his, qui à collegio Decurionum fuerint nominati & electi. Hac sanè ratione dicti sunt ab initio Campsores hi, qui paratas habebant pecunias ad permutandum minores pro maioribus, & vice versa maiores pro minoribus seruata compensationis æqualitate. Habuit verò hęc dictio originem à verbo: Cambio, id est permuto: & inde vetera illa: cāpsicampsi, campsum, & campso, campsas: eadem significatione authore Prisciano li. x. c. 2. qui ex Ennio citat. Leucatem campsant, id est permutātpermutant. tradit Andr. Tiraquellus lib. 1. de retractu. §. 30. in princi. inde campsores. Cambium autem dictio non est à Latinis recepta: tametsi vtatur eadem libri feudorum author in c. 1. §. si quis dominus, quo tempo. miles. & in c. 1. §. cùm autem. de contro. inuestit. vbi Bald. notat, Cambium esse permutationem non tantùm speciei ad speciem, quæ propriè est permutatio: sed & speciei ad genus: vt domus cum frumento, & etiam generis ad genus: notat Iason in l. 1. colum. vlti. ff. de rerum permuta. sic & regia PartitarũPartitarum lex. 1. titul. 6. parti. 5. permutationem cambium appellat. Illa verò merces, quæ campsori datur pro permutatione pecuniarum, dicta est à Græ cis Collybus: & inde campsores Collybistæ: quod Budæus adnotauit in l. vltim. ff. de pignorat. action. Dicti etiam fuêre Numularij. Sed & argentarij, qui trapezitæ, & mensularij appellantur, non tantùm pecuniarum permutationi dedêre operam maiorem: siquidem simul negociationem exercebant. Nam pecunias custodiendas accipiebant, propriasq́;propriasque & alienas fœnori dabant. Vnde apud Plautum argentarius pro fœneratore accipitur. His solebant in publico ad longum tempus tabernæ locari. l. qui tabernas argentarias. ff. de cōtrahendcontrahend. emption. quo in loco labitur Accursius, dum interpretatur argentarias tabernas, in quibus argentum venditur. Iidem argentarij mensas publicas & officinas Romæ in foro habebant propè Castoris ædem, ex Plauto in Gurgulione: in Persa & in Asinaria. Terentio item in Phormione. Qua ratione argentarij foro cedere dicebantur, cùm tabernis, id est, mensis suis cedentes, aliò fugientes habitatum migrabant, fallebantq́ue creditores: quod Iongiùs explicat Gulielmus Budæus in l. si hominem. ff. deposi. §. quoties. vbi Iurisconsultus huius loquutionis meminit. Dicti etiam fuêre argentarij collectarij à colligendis numis in l. quisquis. C. si cert. petat. vti explicat Alciatus in libro 4. dispunctio. capitul. 22. ex Suida. Horum autem argentariorum officium & ministerium causam publicam habebat. l. argentarius. in princip. ff. de edendo. Nam & alij rationes conficiebant, ad quarum fidem recurrebatur. l. Prætor ait. cum l. sequen. ff. de edendo. notat & de his aliqua Carol. Molinæ. de contractibus. numero 59. Ad propositam ab initio quæstionem rursus accedens illud ex multis adnotabo præ maxima authoritate text. in capitul. quanto. de iureiurando.
5
*numismata expensis publicis esse cudenda, nec pluris fore æstimanda, quàm materia ipsa absque publico caractere æstimaretur. Hanc sententiam probat gloss. in dicta l. 1. ff. de contrahend. emption. Bartol. in l. Paulus. ff. de solutio. 2. columna. Item Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis, & in l. 1. §. vltim. ff. de auro & argen. legat. cuius opinionem Communem esse asseuerat Curtius Iunior in l. 2. §. mutui. numero 12. ff. si certum petat. vbi Bartolus eandem opi|nionem probat, & tenet, quam etiam sequuntur Matthæ. Afflict. decisio. 90. & Petr. Velluga, in speculo principum, titul. de mutatione monetæ, numer. 7. Nihilominùs contrariam exponimus conclusionem, qua constanter asserimus, posse principem in cudendis numis eam obseruare legem, vt aliquid lucri percipiat pro ratione expensarum, quæ fiunt in ipsa moneta signanda. Non enim tenetur princeps proprijs expensis numos percutere. Idcircò poterit à principe numismatum precium taxari vltra ipsius materiæ æstimationẽæstimationem: quod consuetudo iamdiu toto in orbe Christiano recepit, secundum Innocen. Abba. num. 11. Imol. colum. 4. & ibi docto. in dict. cap. quanto. de iureiurand. Imol. in dict. l. Paulus. ff. de solutioni. imò & de hac consuetudine Bartol. ipse testatur in dict. l. 2. §. mutui. ac Martinus Laudens. in tract. de monetis. column. 1. Petrus Vellu. in dict. numer. 7. Boerius decisio. 327. numero 3. & Albertus Brunus in tractat. de augmen. & diminuti. conclusione vltima. colum. 1. qui eandem approbat, vbi lucrum id sit exiguum. Ego verò hac in re non video, admodùm vrgere contra principes text. in dicto capitul. quanto. potuit enim in ea specie detrimentum in numismate contigisse eo pacto, vt præter valorem materiæ, & modum legitimum expensarum precium foret constitutum, quod illicitum est: deinde consultius est, numismata expensis publicis percuti & eundem habere valorem, quem ipsa habet materia: & tamen consuetudinem, cuius paulò antè meminimus: non ita contrariam iuri opinamur, vt admittenda non sit. Ea etenim principes ipsos excusabit omninò. Sic in his regnis apparet ex pragmaticis constitutionibus, quarum in primis huius operis capitibus mentionem fecimus, consuetudinem istam planè seruari in numis argenteis, & aureis: tametsi modò ob auri penuriam pluris æstimemus, & faciamus aurei numismatis materiam, quàm numus ipse lege regia sit æstimatus: atque ita hanc sententiam, quam recepit cōsuetudoconsuetudo, crebriorẽcrebriorem esse asserit Carolus Molinæ. de contractibus, quæstio. 100. numer. 798. quam probare videtur Gabriel in 4. sentent. decisio. 15. quæstio. 9. col. 2. quin & idem Innocent. Abb. & alij in dicto capitul. quanto. hoc principi licere arbitrantur vltra expensas necessarias, quæ fiunt in cudendis numis, si ipse princeps sit in aliqua inopia constitutus. Nam ad subueniendum publicæ necessitati, publicisq́ue impensis, poterit pluris monetam æstimare, quàm numismatum materia æstimetur. Imó & hoc ipsum quandoque vtile reipublicæ est, ne pecunia aurea, vel argentea extra regnum aut extrà prouinciam exportetur, quemadmodum admonent ipse Innocen. & Guid. Pap. in dict. cap. quanto. colum. 3. constat sanè ex constitutionibus Henrici Regis secundi, & Ioannis primi, ob publicas necessitates ab ipsis Regibus numismatum precia augmentum accepisse. Sed & consensu populi, aut ciuitatum regni, etiam absque publica inopia poterit idem princeps efficere, secundum Innocent. Panor. & alios in dict. capitul. quanto. Romæ itidem hoc factum olim fuisse ob publicam inopiam ab ipso senatu, testatur Plinius lib. 33. cap. 3. Hinc denique poterit & alteri quæstioni respon
6
*deri: an princeps possit mutare pecuniæ valorem, & æstimationem? qua in re Aristoteles in quit libr. 1. Politico. cap. 6. & 5. Ethico. capitul. 5. esse in potestate reipublicæ & principis, numismata semel signata mutare, & reddere ac efficere inutilia. Mutata siquidem voluntate vtentium numis, vt numum valere nolint, ipse numus, vt numus est, inutilis efficitur. Hic enim est sensus Aristotelis, tametsi Michael Ephesius in dict. capitul. 5. aliter interpretetur locum illum: scilicet ex vsu permutationis. Ita equidem inquit, Nam si voluerimus ea, quæ habemus dare, & quæ non habemus accipere, inutilis prorsus vsus numi euadet: ipse tamẽtamen opinor, non esse hunc sensum proprium Aristotelis, sed eum, quem modò tradidimus. Mutatio verò pecuniæ, si fiat ex consensu populi, erit planè licita, vtcunq́ue fiat: cum accedat consensus eorum, quibus præiudicium ex ea mutatione fit: quod fatentur Hostien. in titul. de censi. §. ex quibus. Innoc. & docto. in d. c. quanto. Albert. Brunus in tracta. de augmen. conclu. vlt. col. 2. qui expressim admittunt mutationem monetæ, vt licitam, quoties ea fit ex iusta causa: nempè quia materia numismatũnumismatum facta est vilior, vel preciosior communi hominum æstimatione: vel quia non habet iustāiustam æstimationem seruata proportione materiæ, ex qua ipsa constat. quod & Andr. Isern. scribit in c. 1. quæ sint regal. num. 18. & seq. qui num. 24. etiam probat, licere principibus precium monetæ augere tẽporetempore publicæ necessitatis: modò ea cessante fiat subditis restitutio damni illati ab ipso principe, qui posset id restituere. Quòd si mutatio monetæ fiat absque iusta causa pro principum libidine, id est omninò illicitũillicitum secundum omnes, quos modo citauimus. quamobrẽquamobrem dum Ioan. Fab. in prin. insti. qui. mod. tolli. obli. & Boerius decisione. 327. num. 6. scribunt, posse principem absque consensu populi mutare monetam, est intelligendum, modò fiat ex iusta causa, vel absque populi præiudicio. Qua ratione S. Tho. in tract. de regi. princip. lib. 2. ca. 13. admonet principes, ne numismata pro libidine propria mutent. De eadem re multa tradit Caro. Moli. de cōtracontra. q. 92. & 93. qui num. 696. conatur improbare communem modum loquendi: dum pecuniæ bonitas distinguitur in extrinsecam, & intrinsecam: bonitas | enim intrinseca dicitur substantia ipsa metallorum tàm in bonitate, quàm in quantitate, seu pondere: bonitas verò extrinseca appellatur valor imposititius: vt scribunt omnes in dicta l. Paulus. ff. de solutioni. & in l. cùm quid. ff. si cert. peta. & in dicto capit. quanto. Etenim existimat Carolus, bonitatem intrinsecam pecuniæ esse publicam illam æstimationem, & valorem imposititium: quia est eius propria, specifica, substantialis & formalis bonitas, & essentia, quæ dat ei esse, qua sublata, publica videlicet approbatione remota, desinit esse pecunia. l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignorati. actio. l. Iulianus. §. si quis. ff. ad exhiben. bonitas autem extrinseca secundum eum dicitur ipsa numorum materia: scribitq́ue is author, ita loquutos fuisse olim Azonem, Iacob. de Bellovis. Odofred. ac Cyn. in l. in minorum. colum. 4. C. in quib. cau. in integrũintegrum restitutio non est necessar. Et tamen ad intellectum eorum, quæ in hac materia tractantur, obseruandus est communis dicendi modus: quem etiāetiam sequitur Albertus Brunus in dict. conclus. vlti. col. 5.
Ex §. sequenti.

Ex §. sequenti.

  • 1 Obligatus soluere in certa numorum specie, an poßit in alia soluere?
  • 2 Pecuniæ bonitas intrinseca, an sit consideranda iuxta tempus contractus, vel solutionis?
  • 3 NumismatũNumismatum bonitas extrinseca, quomodo sit obseruanda quò ad solutionem debiti?
  • 4 Mutatio pecuniæ post moram, an noceat, vel prosit creditori?
  • 5 Promißio solutionis in certa pecunia sub certa æstimatione, quo pacto sit obseruanda?
§. vnicus.
SVperest modò ex Bar. in d. l. Paulus. aliquot conclusiones deducere, vt breui quodāquodam examine quæ ipse adnotauit, explicentur: saltem iuxta communem aliorum traditionem.
1
*Prima conclusio. Quoties obligatio concepta fuit sub certa specie monetæ, non tenetur creditor recipere quamlibet aliam monetam, etiam probam, ad monetæ promissæ æstimationem, si sit alterius materiæ. Hanc conclusionẽconclusionem quidam probant ex eo, quòd aliud pro alio inuito creditore non soluitur. l. 2. §. 1. ff. si cert. petat. & l. eum à quo. ff. eo. titul. deniq;denique in specie assertionem istam tenent Bart. in dict. l. Paulus. num. 3. idẽidem Bart. in l. 1. §. vlt. ff. de auro, & argent. legat. idem Bart. Alexand. Aretin. & alij in dict. l. 2. §. 1. ff. si cert. pet. Imol. & docto. in dict. l. Paulus. Antoni. & Abb. co. vlti. in dict. capitu. quanto. Bald. in l. si quis argentum. in prin. C. de donatio. & in l. libera C. de sententia. & interloq. omni. iudic. Boerius decisio. 327. colũcolum. 3. qui tamen vnanimi cōsensuconsensu fatentur, cōsuetudineconsuetudine contrarium receptum esse. Quod etiāetiam asserit gl. in dict. l. si quis argentũargentum. Curti. Senior in tract. monetarum super l. cùm quid quæstion. 9. ff. si cert. petatu. Afflict. decision. 90. de qua consuetudine scribit Carolus Molinæ. de contract. quæst. 92. num. 709. non ominò obligare eam: cùm ex ciuilitate, & benignitate creditorum processerit, non ex necessitate, nisi in his casibus, in quibus nihil interest creditoris: quod est notandum ex multis, quæ tradit Albert. Brunus in d. cōclusionconclusion. vlt. colum. 7. hanc tamen consuetudinem iure procedere, conatur probare Curtius Iunior in dict. l. cum quid. numer. 25.
Secunda conclusio, etiam vbi obligatio concepta fuit sub certa specie monetæ, cogitur creditor monetam diuersæ formæ, & characteris recipere, modò eiusdem materiæ sit, & ad eandem æstimationem, quæ debetur, solutio fiat. Hoc expressim Bart. & omnes paulò ante citati probant ex dict. l. Paulus. quæ est secundum hanc conclusionem intelligenda.
2
*Tertia conclusio. Pecunia mutata in bonitate intrinseca: nẽpènempe in materia, vel pondere, soluẽdasoluenda est secundum eam bonitatem, quāquam habuerat tempore contractus, non autem secundũsecundum illāillam, quam habet tempore solutionis, probatur ex ratione l. cum quid. ff. si cert. petat. vbi eam tenẽttenent doctor. & in capitul. olim. de censibus. notant Bart. & alij in dict. l. Paulus colum. 3. tex. ad idẽidem in capit. cum canonicis. de censib. quam opinionem fatentur communem esse Panorm. in ca. quātoquanto. de Iureiur. colum. pen. Iason in l. 2. q. 36. C. de iure emphiteu. Socin. Iunior consi. 145. lib. 1. nume. 94. idem fatentur omnes, qui hanc materiam tractauerũttractauerunt, præsertim Curti. Iunior in l. cùm quid. ff. si cert. petatu. num. 23. Gratus cons. 12. nume. 30. & cons. 13. & 14. 1. col. Alber. Brunus in tra. de augm. & dimi. conclusio. vlt. 1. ver. His sic pręmissis. qui latè hanc materiam examinat, & Boeri. decis. 327. eandẽeandem sententiāsententiam constat communẽcommunem esse ex his, quæ latissimè tradit Andr. Tiraquel. lib. 10. de vtroq;vtroque retract. §. 1. glo. 18. num. 26. Contrariam in hoc opinionem tenet. Ioan. Faber in auth. Hoc nisi. C. de solution. IdẽIdem in principio insti. Quibus modis tolli. obligat. ad finem: eiusq́ue sententiam pluribus rationib. conatur defendere Carolus Molinæ, in tract. de contract. q. 100. quẽquem legito. Nam pulchrè expendit intellectum text. in dict. capit. olim. & c. cùm canonicis. de cẽsibuscensibus, & eleganter, atque eruditè probat, solutionem debitæ pecuniæ rectè fieri, si fiat ex pecunia probatàm in materia, quàm in forma, quę ex publico decreto valet summam, & quātitatemquantitatem debitādebitam, etiam si certa species pecuniæ, aut monetæ debeatur. Etenim si centũcentum Castellani deberentur ex cōtractucontractu, vel aliâs: etsi forẽtforent publica authori|tate diminuti in materia, vel in pondere, nouiq́ue percussi eiusdem valoris, & precij publica authoritate constituti: satis esset, centum numos aureos ex nouis soluere: nec teneretur debitor centũcentum Castellanos veteris ponderis creditori dare. Sed & hanc sententiam aduersus cōmunẽcommunem latissimè ampliat, & limitat ipse Carol. sicuti & cōmunemcommunem diffusè explicat Albert. Brunus in dict. conclusi. vltim. Quòd si veteres numi essent non tantùm in pondere, & materia mutati, sed simul & in valore, ac precio publico: tũctunc & cōueniũtconueniunt oẽsomnes, esse omninò distinctos numos nouos à veterib. & ideò soluẽdossoluendos esse veteres numos, aut eorũeorum propriāpropriam, ac veterũveterum æstimationẽæstimationem. Quod est rationi adeò congruũcongruum, vt temerè contrariũcontrarium admittatur. Etenim hæc est propria species, & casus cap. cum canonicis. de censi. Vt ipse Carolus probat eleganter: cum inibi diffinitum sit, non teneri debitorẽdebitorem soluere creditori iuxtà nouorũnouorum numismatum æstimationem, sed iuxtà veterum qualitatem, & valorẽvalorem, quoties veteres extrinsecus, & intrinsecus fuêre mutati. Quod Ioan. Faber notat in princip. Instit. quibus modis tollit. obligat. ad finem.
3
*Quarta conclusio ex Bart. hunc in modũmodum colligitur. Quoties pecunia eodem pondere, & materia manentibus, vel augetur vel minuitur extrinsecus quò ad eius precium & æstimationem, ea mutatio ante moram & nocet, & prodest creditori. Hæc conclusio communis est, & probatur ab his, qui proximam probauêre paucis exceptis, quorum statim mentionẽmentionem agemus. Bartol. etenim & omnes alij expressim eam veram esse censent in locis paulò ante citatis. Nam simul has duas conclusiones iuris vtriusque interpretes exponunt, & ex plicant. Igitur in hac specie satis erit creditori, quod debitor ei soluat centum Castellanos, quos in conuentionem deduxit, etiam si hi numi modò publicè minoris ęstimentur, quāquam tẽporetempore contractus. Eademq́;Eademque ratione debitor tenebitur centũcentum Castellanos reddere creditori, etiāetiam si hi modò pluris publico decreto æstimentur, quāquam tẽporetempore obligationis fuerint æstimati: atque ita omniũomnium cōsensuconsensu receptum est, præsertim eorũeorum, qui citantur ab Andræa Tiraquello in dict. glo. 8. nu. 27. & Alber. Bruno de augmẽtoaugmento, & diminut. cōclusioneconclusione vltima, limitatione prima & alijs. Cæterùm Carol. Molin. de contractibus quæstio. 92. doctissimè profectò hanc quæstionem examinat, multis ad huius conclusionis probationẽprobationem, ad eiusq́;eiusque impugnationem adductis, quæ subtilia sunt, tantiq́;tantique viri iudicio, & ingenio digna. tandẽtandem propositis pluribus quæstionibus in specie: nempè in mutuo, in dote, testamento, & contractu emptionis, ac vẽditionisvenditionis, existimat, vbi nullũnullum aderat tempore contractæ obligationis periculum crebræ mutationis monetæ, variationisq́;variationisque sordidæ, minimè admittẽdamadmittendam esse communem sententiam: imò mutationẽmutationem pecuniæ quò ad bonitatem extrinseam nocere, & prodesse, etiam ante moram ipsi creditori. Sic sanè iuxta opinionem istam, qui teneretur soluere creditori centũcentum aureos Castellanos, & hi essent post contractam obligationem extrinsecus diminuti, tenetur omninò soluere creditori æstimationem illam, quam tempore contractus habebant centum Castellani, & sic numerũnumerum augere. Quod si CastellanorũCastellanorum valor esset auctus, satis esset, & satis fit creditori, si debitor soluat pauciores Castellanos, qui iuxta nouũnouum augmentum æquipollent centum illis in obligationem deductis. Quam sententiam veram esse opinantur, præter Carolum latissimè eam probantem, Antoni. & Abb. in dicto capitulo quanto. column. penultim. Curti. Senior colũcolum. tertia & Iunior numer. 23. in l. cùm quid. ff. si certum petatur. in eamq́ue inclinat Antonius Burgens. in capitu. cum dilecti. de emptione numero trigesimo nono, quos omninò legito: siquidem hi latissimè rationes vtriusque partis expendunt longiori profectò examine, quàm locus hic nostri tractatus expostulet. In pecunia tamen tradita ex mutuo, vel dote, similiúe causa semper aduerte ad id, quod notat ipse Carolus in d. q. 92. nu. 701. & q. 97. nu. 737. Hac vero in re olim in his Castellæ regnis latæ fuêre leges quædam ab Henrico secundo Tauri Aera. M. cccc. xj. & à rege Ioanne primo Biruiescæ anno domini. M. ccc. lxxxvij. quibus, vt opinor, legibus plurimũplurimum comprobatur opinio ista posterior aduersus Barto. & communem.
4
*Quinta conclusio, Mutatio pecuniæ promissę, & in obligationem deductæ contingens post moram, ipsi omninò nocet, qui in moram inciderit, probatur in l. 3. in fi. ff. de actio. empt. quāquam conclusionem in hac specie Bart. & alij probātprobant in dict. l. Paulus. col. 3. & in dict. l. cùm quid. docto. item in dict. ca. quanto. imò licèt Bartol. ipse, & plerique alij, hanc conclusionem veram esse censeant, vbi mutatur moneta maior, quæ per minorem æstimatur: contrariũcontrarium probantes, vbi mutata fuerit moneta ita minuta, quod per aliam minutiorẽminutiorem æstimari non possit. Etenim tunc minimè nocet variatio ei, qui est in mora. Nam cùm moneta hæc minuta per aliam æstimari non possit, licèt mutetur eius valor, non dicitur mutata respectu æstimationis suæ, quia non habet aliquid, quo æstimetur. Idcircò creditor lucrũlucrum amitteret, non aũtaunt pateretur damnũdamnum: qua ratione debitori moroso non imputatur amissio lucri creditoris. l. si sterili. §. cum per vẽditoremvenditorem. ff. de actio. empt. nec oberit l. numis. ff. de in litem iuran. vbi cōstatconstat, in numis dari interesse extrinsecum. Quia id obtinet in damno, non in lucro. vnde qui esset debitor certæ quātitatisquantitatis soluendę in pecunia minuta, & post moram contigerit mutatio huius monetæ minutæ, nihil obesset debitori, quia pecunia non cẽ| p. 304seturcensetur effecta deterior. Hæc sanè sunt Bart. verba in dict. l. Paulus. nume. 8. quem inibi, & in dict. l. cùm quid. sequuntur doct. magis communiter: vt constat ex Alberto Bruno in dict. tract. de augmento. cōclusconclus. vlt. limitatiōlimitation. 1. Qui tamen contrariam opinionem existimat veriorem esse, sequutus Antoni. Abb. & Imolam in dict. capitul. quanto. Curtium SeniorẽSeniorem in dict. l. cum quid 2. quæst. & Mart. Laudensem in tract. monetarũmonetarum quæst. 14. & profectò nulla congrua ratio constitui verè potest, quæ Bartoli opinionem probet: siquidem pecunia minuta potest, vt planè constat, per monetam maiorẽmaiorem æstimari: cùm etsi vnus numus minor non possit æstimari per plures numos maiores, nec per vnũvnum equidẽequidem: plures tamẽtamen numi minores possunt per vnum maiorem æstimari. Quod satis est, vt constituamus interesse damni. Quin & vnus numus minor respectu maioris, quò ad commutationem, potest pluris, vel minoris æstimari. Et ideò damnum proculdubiò contingit in mutatione pecuniæ minutæ. Quod palàm Bartoli rationem euertit. Vnde non est prædicta quinta cōclusioconclusio ex Bartoli distinctione restringenda: præsertim quia ratio lucri quò ad interesse obseruanda est: quo ties id lucrum est certum: vt in hac specie, vel verisimile secundum ea, quæ traduntur in l. 1. C. de senten. quæ pro eo, quod interest. per gloss. Bartol. & Doctor. in l. 1. §. vltimo. ff. de eo, quod certo loco. Sed quod attinet intellectum l. numis. ff. de in litem iurand. non vacat modò examinare, licet illîc Iurisconsultus censeat, in numis non esse lo cum iuriiurando in litem, ea quidem ratione, quòd dum in numis ex Aristotele, & eodem Iurisconsulto in l. 1. ff. de contrahenda emptio. vniformis, & perpetua durat æstimatio, non potest affectio contingere, nec aliud interesse intrinsecum: quòd si numi mutẽturmutentur, non potest controuerti, nec ambigi, contingere posse in numis interesse iuxta ipsius mutationis qualitatem, non tamẽtamen affectionis rationem habendam, ex d. l. numis.
Sexta conclusio. Mutatio numismatum, quæ modico, & breui tempore durauit, nullo pacto consideranda est, nec eius erit habenda ratio. Hanc tenet Bartol. in dict. l. Paulus. colum. penul. quem communiter alij sequũtursequuntur, vt Panor. fatetur in dicto capitul. quanto. col. pen. text. optimus in l. precia rerum. ff. ad legem Falcid.
5
*Septima conclusio. Quoties ab initio in contractu, vel in alia quacunque dispositione ob metum mutationis monetarum, sit cautum de pecunia sub certa æstimatione soluenda: ea pactio planè seruanda erit: nec mutatio numismatum contrahentibus nocebit, nec proderit. textus optimus in l. penulti. §. si mancipia. ff. soluto matrimo. notant Bartol in dicta l. Paulus. in fine ff. de solutionibus. Imol. & Alexand. in dicto. §. si mancipia. & plures alij, quos refert Albert. Brunus in tract. de augment. & dimi. vlti. conclusio. versiculo octauo fallit. Eandem opinionem scribit communem esse Caro lus Moli. de contractib. q. 97. nume. 735. quidquid ipse Barto l. scripserit in d. §. si mancipia. Erit sanè huius conclusionis duplex exemplũexemplum constituendum. Primum quidem quoties ita concepta sunt verba. Promitto soluere cẽtumcentum numos aureos Castellanos ad æstimationem quadringentorum octuaginta quinq;quinque marauedinorum, pro quolibet Castellano. Etenim etsi creuerit, vel diminutus fuerit valor Castellani publica authoritate, nihilo minùs solutio fieri debet secundum æstimationem taxatam ab initio cōtractuscontractus; atq;atque ita exemplũexemplum hoc aptat Caro. Moli. in d. nu. 735. Est & alterũalterum exemplum, quod Barto. scilicet depono apud te centum libras in florenis hoc pacto, quod reddas in florenis sub eadem æstimatione. tunc enim soluendæ sunt centum libræ in florenis iuxta veterem æstimationẽæstimationem, quæ tempore depositi vigebat. Et ne quis in exponẽdoexponendo hoc Bar. exẽploexemplo quandoq;quandoque hæsitet, illud rursus aperiāaperiam ex ipsius authoris mente in hunc modum, vt tot floreni sint soluendi omninò, quot iuxta veterem æstimationem efficiunt centum libras: licet modò tempore solutionis pauciores floreni efficerent centum libras: vel qui olim tempore contractus efficiebant centum libras, tempore solutionis non efficiunt octuaginta. Hic sanè sensus ex Bartol. deprehenditur perpensis his, quæ in quæstione præcedenti scripserat, quæ statim examinabimus, quò fit, vt in specie huius conclusionis augmentum, & diminutio numismatum cedat damno, vel lucro ipsius creditoris. qua ratione hic idem sensus non obtinet in primo exẽploexemplo: vt patet ex traditis per ipsum Carolum Molinæum: quia in illo augmentum, & diminutio Castellanorum cedit lucro, & damno debitoris. Sensus autem exempli traditi à Bartolo, planè ita explicatur per Alber. Brunum in dicta conclusione vlti. limitatione. 8. col. 3.
Octaua conclusio. Obligatio soluendi certācertam quantitatem in certa numorum specie, nulla constituta illorum æstimatione, ita intelligenda est, vt illa quantitas soluatur in numis nominatim designatis sub incerto numero, iuxta eam æstimationem, quæ viget tempore solutionis. ita sanè visum est Bartol. in dict. l. Paulus. ad finem. Cuius opinio cōmunicommuni omnium sententia probata videtur. notat Albert. Brunus in dict. 8. limitatio. 2. col. Et in eadem conclusione vltima 5. ampliatione.
Nona conclusio. In contractibus, & alijs similibus actionibus, hæc verba: centum libræ traduntur in florenis: vel ista, centum millia marauedinorum in castellanis: eam significationem habent, quòd illi numi aurei castellani, | aut illi floreni traditi, aut depositi, nec pluris, nec minoris æstimantur, nec vnquam æstimandi sunt, quam centum libris, vel centum millibus marauedinorum. Hæc est opinio Barto. in dict. l. Paulus. penult. q. cuius sententiam magis communem esse fatetur Albertus Brunus in dict. limitat. 8. & probatur ex his, quæ notantur in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutionib. Et ideò his conceptis verbis tot illi floreni, vel castellani, quot traditi fuêre tempore contractus, & obligationis, pro illis centum libris, vel centum millibus marauedinorum, venditi videntur ad æstimationem tot librarum marauedinorum. Et ea ratione satis erit, quocunq;quocunque tempore reddi cẽtumcentum libras, vel centum mille marauedinos, etiam si floreni, vel castellani tempore solutionis pluris æstimẽturæstimentur, quàm eo tempore, quo traditi sunt, fuerint æstimati contrahentium conuentione. Atque ita est accipienda hæc communis conclusio.
Decima conclusio. Quoties certæ speciei numismata non sunt in obligatione, sed in facultate soluendi, & sic in solutione, debitor liberatur illa numismata reddens, etiam in precio, & æstimatione diminuta. Hæc conclusio traditur per Curtium Iuniorem consil. 24. num. 6. & Soci. consi. vj. lib. 1. Angelum in l. Si stipulatus sim decem in melle. ff. de solutio. Albertum Brunum in dict. limitatio 8. vbi ipse. & Curtius Iunior hoc conantur deducere ex Bartol. in dict. l. Paulus. quæstio. penultim. quasi velint hi doctor. quod in casu proximæ conclusionis sit in facultate debitoris, soluere florenos, vel castellanos sibi traditos secundum eam æstimationem, quæ solutionis tempore vigebat, & viget, additque Brunus, hanc esse communem opinionem, quæ etiam obtineret, vbi numi certæ speciei essent in obligatione, iuxta conclusionẽconclusionem octauam paulò antè expositam, quæ tamen obtinet, vbi numismatum incertus numerus est promissus: quasi secùs sit, quoties certus numorum numerus, & certæ speciei est in obligatione. Sed & his omnibus addere lector poterit Aretin. in consilio 2. & consilio 3. Antonium RubeũRubeum in consi. 75. gloss. in regul. Cancel. 23.

THEMA CAP. VIII.

De falsa moneta, & eius authoribus puniendis.

SVMMARIA.

  • 1 Quæ dicatur falsa moneta.
  • 2 Numi falsi latinè, & græcè quibus dictionib. significẽtursignificentur.
  • 3 Quæ sit huius criminis pœna.
  • 4 Pœna expendentis falsam monetam.
  • 5 Fundens monetam, radẽsradens, aut tingens qualiter puniatur.
CAPVT VIII.
POstremo de crimine falsæ monetæ paucis agam, veluti coronidẽcoronidem huic operi adijciens, vt & prauāprauam, infamemq́ue numismatum mutationem itidem perstringam.
1
*Est enim falsa moneta illa, quæ cuditur ab eo, qui non habet publicam cudendi authoritatẽauthoritatem. quod Barto. notat in l. qui falsam. ff. de falsis. Nam authoritas reipublicæ, vel principis vires tribuit numis: secundum Iurisconsultum in l. j. ff. de contrahen. emp. in princip. Aristotelem lib. 5. Ethico cap. 5. & lib. 1. Politicor. c. 6. qua ratione obtentum est, ad principem, & rempublicam pertinere hoc ius cudendi monetam. cap. 1. & ibi doctor, quæ sint regaliæ, l. 1. partita. 2. l. 1. titul. v. lib. 4. ordinat. Quod adeò iure receptum est, vt minimè sit vlteriùs necessariò probandum. Igitur nemo præter principem monetam cudere potest. & idcircò falsi censendi sunt numi, qui non fuerint regia authoritate percussi. text. optimus in l. penul. titul. 7. part. 7. Dicuntur item numi falsi, qui ex adulterina materia fiunt, etiam si facti sint, & signati ab his, qui huic fabricæ, & muneri sunt à Rege præpositi, & instituti. Sicuti & hi, qui non habent formam à lege, vel principe statutam: & hi, qui pondus legitimum non appendunt ex Baldo in Margarita Innocentia. verbo, moneta. Ange. in l. 1. C. de falsa monet Platea in l. 1. C. de veteris numism. potest. Matthæo Afflict. in constituti. Neapoli. lib. 3. tit. 40.
2
*colum. 2. Numismata verò falsa, latinè dicuntur adulterina: ita etenim ea appellat Constan tinus Imperator in l. 1. C. de fals. monet. libro 9. Codicis Theodosiani tit. 21. & in l. 2. eod. titul. quæ est prima titul. de falsa moneta. in C. Iustiniani. sic & huius criminis author dicitur adulter solidorum, & numorum in l. 2. C. de falsa moneta. quæ deducitur à l. 5. eod. titu. sub Codice Theo dosiano. Cicero lib. 3. de offic. Si sapiens, inquit, adulterinos numos acceperit imprudens pro bonis. Est etenim adulterare, arte aliqua quidpiam pro vero assimilare, & rem synceram corrumpere. Græcè autem falsi numi aut falsa numismata dicuntur paratypa, & paracharagmata: & ipsi qui cudunt falsos numos Paracharactæ vocantur. dicuntur etiam hi numi paraseni: quod Ludouicus Cælius adnotauit lib. 6. antiq. lectio c. 2. sed & in Codice Theodosiano extat tit. de falsa moneta Valentiniani lex 8. in hunc equidem modum. Falsæ monetæ rei, quos vulgò Paracharactas vocant, maiestatis crimine tenentur obnoxij. Sed & Gulielmus Budæus in commentarijs ad linguam Græcam quæ Cælius elegātereleganter explicat pagina 550.
3
*Pœna autem huius criminis variè iure veteri est | statuta. etenim domus, in qua falsa moneta cuditur, fisco addicitur, nisi dominus longè absens, & ignorans excusetur ab huiusmodi damno. l. 1. C. de falsa monet. quæ dominum, etiam ignorantem hac pœna afficit, si in proximo is constitutus sit, ob grauem eius negligentiam, quod multò distinctiùs explicatur in l. 2. & l. 4. titul. de falsa monet. lib. 9. Codicis Theodosiani: idem probat regia l. vltim. titul. 7. part. 7. qua de re diuus Hieronymus in vita Antonij eremitæ scribit, huius criminis authores, ne ipso strepitu deprehenderentur, ad eum vsum in eremis antra sibi parasse: vt furtiuæ, & falsæ monetæ essent officinæ. Qui verò falsam monetam effecerit, aut hoc crimen commiserit sub Imagine Imperatoris, ipsiúsue Imperatoris falsam monetam percusserit, igni comburendus est. l. 2. C. de falsa monet. secundum communem eius interpretationem, quam ibi tradidêre gl. Cynus & alij, omniaq́ue eius bona publicantur: vt eadem lege cōstitutumconstitutum est. Idem erit in committente crimen istud circa regiam monetam. text. elegans in l. ix. titul. 7. part. 7. Imò & proditionis crimen committitur, ac humana maiestas læditur hoc perpetrato scelere: & ideò huius criminis reus itidem est, & læsæ maiestatis sceleri obnoxius: quod probatur in dict. l. 2. & in dict. l. Valentiniani: atque in l. 1. titul. 2. part. 7. dicitur enim vulgò aleuosus, ac dimidiam ex ea causa bonorum partem amittit. l. 4. titu. 6. lib. 8. ordinat. quibus adde l. 7. titul. 12. lib. 4. fori. Quod si quis hoc crimen commiserit circa numismata principis inferioris, qui non sit Imperator, puniendus erit pœna capitali. text. in d. l. 1. C. de falsa moneta. notant omnes in dict. l. 2. gloss. & doctor. in dict. capit. quanto. de iureiuran. Nec in huius criminis punitione quò ad prædicta quidquam refert, sit moneta aurea, ærea, vel argentea: sicuti visum est Saliceto in dict. l. 2. & Matthæ. Afflict. in dict. titul. 40. colum. 2. probat regia lex 9. titul. 7. part. 7. Hæc autem pœna capitalis, de qua in dict. l. 1. deportationis est. gloss. in l. vltim. C. de veter. numisma. potest. libr. 11. notat Salicet. in dict. l. 2. latè Alexand. in consi. 104. libro 1. column. 2. post Baldum in eadem l. 2. atque hæc dicta sint iuxta frequentissimam iuris vtriusque interpretationem. Ego verò ex ipsis Cæsarum constitutionibus aliter rem istam opinor esse intelligendam. Nam pœna ignis in ea tantùm specie constituta est, vbi quis solidos, numos inquam aureos, & Cæsareos adulterauerit. textus insignis in l. 5. titul. de falsa moneta. lib. 9. Codicis Theodosiani, quæ quidem constitutio data est à Constantio Augusto Antiochiæ. Qua ratione non admodum absona, nec absurda, imò propria est interpretatio gloss. in dict. l. 2. C. de falsa monet. dum illius legis pœnam adulteranti aurea Imperatorum nunismata infligendam esse opinatur: tametsi communis interpretatio hoc ipsum non admiserit, sed si quis alia, etiam Cæsarum, & Imperatorum numismata fecerit adulterina, pœna capitali puniendus erit. l. 1. C. de falsa monet. quæ deducta est à l. 2. eiusdem tituli libro 9. Codicis Theodosiani. Nec vnquam mihi placuit, nec iure probari potest, eam constitutionem tractasse de his puniendis, qui crimen hoc in numismatis inferiorum perpetrauerint: cùm ius istud cudendi monetam solis competat summis principibus, quemadmodum paulò ante probatum est: de quibus Cæsares ipsos intellexisse adeò est veritati consonum, vt planè censeam, nec vsquam aliud cogitasse. Hæc sanè capitalis pœna, vt cesset omnium doctorum in hoc controuersia, explicatur apertissimè in l. 1. C. de falsa monet. lib. 9. C. Theodosiani, qua quidem constitutione Imperator Constantinus ad Verium Constantinopoli diffiniuit, Decurionem, vel Decurionis filiam à patrio solo exilij perpetui conditione ad ciuitatem in longinquo positam mittendum: ac Cæsarem ipsum consulendum super facultatibus ipsius delinquẽtisdelinquentis: plebeium rebus amissis perpetuæ dari damnationi: seruum autem vltimo supplicio afficiendum esse. Hæc sanè dicta lex, ex qua maximè probatur Saliceti interpretatio in d. l. 1. C. de falsa monet. Hinc etiam apparet leg. 2. C. de falsa moneta, in princip. vsque ad versic. cuius obnoxij. deductam fuisse à l. 1. quæ est Constantini ad Tertullum Præfectum Africæ. vers. autem cuius obnoxij. ex l. 8. quæ est Valentiniani. Theodosi, & Arcadij Imperatorum. & versicul. Præmio accusatoribus proposito. deduci ex l. 5. quæ est Imperatoris Constantij ad Leontium. titu. De falsa moneta lib. 9. Codicis Theodosiani. tametsi in Codice Iustiniani tota ea constitutio tribuatur, & asscribatur CōstantinoConstantino ad Tertullum Præfectum prætorio. Is verò, qui monetam propria authoritate, iusti tamen ponderis, & materiæ, ac formæ legitimæ percusserit: eadem pœna puniendus est, qua punitur adulterinam monetam fabricāsfabricans. gl. in l. 2. C. de falsa monet. notat Alexand. in l. singularia. num. 26. ff. si certum petatur. sensit Bartolus in l. qui falsam. ff. de falsis. vbi Hippo. nume. 66. scribit, hac in specie pœnam extraordinariam fore infligendam. Quod mihi non placet: præsertim, quia regia lex 9. titul. 7. partita. 7. etiam hanc criminis speciem ignis pœna puniendam esse statuit. Excusatur autem qui adulterina numismata fecerit ex eo, quòd scelus id commiserit in moneta, quæ in ea prouincia nec expenditur, nec in vsum commerciorũcommerciorum admittitur: notat Alexand. in consi. 104. li. 1. Afflict. in dictis constitutionibus Neapolitanis libro 3. rubri. 40. tradit Hippo. in l. qui falsam. numer 73. paulò antè citata. | Saltem excusabitur hic hac ex causa ab huius criminis pœna ordinaria, & extra ordinem punietur. Sed & an in hoc crimine conatus ipse nondum perfecto, nec consummato delicto sit puniendus, traditur à Iurisconsulto, & eius interpretibus ibi in dict. l. qui falsam. & à Thoma Grammatico, decisione 74. nos itidem aliquot de conatu adnotauimus in clem. si furiosus. de Homicid. 2. part. in princip. num. 6.
Sed si quis falsam monetam sciens expenderit, si
4
*numi plumbei, vel stannei sint, punitur pœna ordinaria falsi, quæ traditur in l. 1. §. vltim. ff. de falsis. Si numi alterius materiæ sint, pœna erit extraordinaria. Sic sanè tradidêre Bartol. per text. ibi in l. lege Cornel. ff. de falsis. Et Abbas. in cap. quanto. 2. colum. de iureiuran. Sed Saly. in l. 2. C. de falsa monet. existimat, indistinctè ordinariam pœnam falsi esse hoc in casu infligendam: quem alijs ad id citatis sequitur Hippo. in dicta l. qui falsam. nume. 71. dicens, hanc opinionem seruari in praxi. Idem eam sequi videtur in consilio 47. nume. 11. Pragmatica tamen regia, quæ de monetis est à Catholicis Regib. Fernando & Elysabeth statuta. §. 6, hîc punitur pœna exilij quatuor annorum, & publicatione dimidiæ partis bonorũbonorum, quam constitutionem ipse intelligerẽintelligerem, vbi qui expẽditexpendit, indicat illum, à quo falsos numos habuerit: alio qui puniendus erit pœna ordinaria falsi. textus optimus in l. 78. Styli, quæ vel ex eo procedit, quòd is præsumatur falsæ monetæ reus, si non indicauerit illum, à quo ea numismata adulterina habuerit, sicuti voluerunt Petrus & Cynus in l. Maiorem. C. de falsis. notat Aretin. in l. eleganter. §. qui reprobos. ff. de pignor. actio. vnde constat, etiam ignorantiam falsi præsumi eius, qui expenderit adulterinos numos, si eum indicauerit, à quo eos habuerit.
Tondens autem monetam, eam radens, vel tin
5
*gens, si liber est, bestijs subijcitur, si seruus, vltimo afficitur supplicio. l. quicunque. ff. de falsis, vbi est communis omnium adnotatio. Et item in l. 2. C. de falsa mone. & in cap. Quanto. de iureiur. quod procedit in tondente radentéue monetam auream, aut auro tingente numos alterius metalli, non in alio: secundum Hipp. in consilio 71. Regia tamen l. 9. titul. 7. parte 7. probat, huius criminis reum arbitrio Regis puniendum fore. Sic & Constantinus Imperator ad Leontium Præfectum Prætorio scribit, eum, qui circuli mensuram exterioris in solido aureo adroserit, puniendum esse capite, vel flāmisflammis, vel alia pœna mortifera, vt expressim cautum est in l. 1. titu. 22. lib. 9. Codicis Theo dosiani. pragmatica verò Regum CatholicorũCatholicorum, quæ de monetis constituta est. §. 67. in hac specie sanxit, tondentem monetam, aut numismata, puniendum esse indistinctè pœna mortis, & amissionis omnium bonorum. Quod quantum attinet mortis pœnam, deducitur à pręcitata lege Constantini, & ex l. vltima. C. de veteris numisma. potestate. libro 11.
Loading...